1, 2. 1) ¿Kʼusi van tsnop li kerem tsebetike? 2) ¿Kʼusi chal li Skʼop Diose?

«¿KʼUXI xa noʼox ti oy xchʼunel avoʼonton ta stojolal Dios ti lek pʼijote?», taje jaʼ jech albat yuʼun xchiʼil ta chanun jun chex ermana ta Gran Bretaña. Xi la stsʼiba jun ermano ta Alemaniae: «Jecheʼ loʼil noʼox chil jmaestrotak kʼalal chal Vivlia ti kʼuxi meltsaj li kʼusitik x-ayane xchiʼuk jpʼel skʼoplal yalojik ti jchʼunojkutik ti ta kʼunkʼun kʼataj tal li kuxlejale». Jech xtok, xi laj yal jun tsebal ermana ta Franciae: «Li maestroetik ta j-eskuelae toj labal sba chilik ti oy to kerem tsebetik ti oy xchʼunel yoʼontonik ta sventa li kʼusi chal Vivliae».

² Li avie ep krixchanoetik ti muʼyuk xchʼunojik Diose. Mi kerem tsebot ti yakal chatun ta stojolal Jeovae o ti yakal chavojtikine, xuʼ van xanop bakʼintik ti kʼuxi xuʼ xavakʼ ta ilel ti jaʼ Jpasvanej kuʼuntik li Diose. Pe jaʼ tskoltaot li Vivliae sventa xanop lek li kʼusi chachan ta eskuelae xchiʼuk li kʼusi cha-albate, vaʼun jaʼ me tskoltaot yoʼ xavakʼ lek venta atuk. Xi chal li Skʼop Diose: «Li tojobtasele te oy o sat ta atojol». ¿Kʼusi skʼan xal taje? Jaʼ ti tskoltaot yoʼ mu xatsak ta mukʼ li jecheʼ chanubtaseletike xchiʼuk ti xatsatsubtas li xchʼunel avoʼonton ta stojolal li Jeovae (kʼelo Proverbios 2:10-12).

3. ¿Kʼusi ta jkʼelbetik skʼoplal li avie?

 ³ Sventa tsotsuk lek xchʼunel koʼontontik ta stojolal li Jeovae, skʼan me xkojtikintik lek (1 Tim. 2:4). Jaʼ yuʼun, kʼalal chachan Avivliae xchiʼuk li yan jvuntike skʼan me xanopbe lek skʼoplal. Akʼbo yipal ta yaʼibel smelolal li kʼusi chachane (Mat. 13:23). Li ta xchanobil liʼe ta jkʼeltik mi jaʼ jech chachanunaj kʼuchaʼal taje, mas to chatabe sprevail ti jaʼ Jpasvanej kuʼuntik li Jeovae xchiʼuk ti jaʼ Skʼop li Vivliae. Vaʼun mu xa persauk ta jkʼantik yan prevaetik, yuʼun taje «jaʼ slekil vinajeb» (Evr. 11:1).

4. 1) ¿Kʼusi ti muʼyuk kilojtike? 2) ¿Kʼusi skʼan jpas jkotoltik?

⁴ Xuʼ van oy buchʼu xi chalbote: «Voʼone jchʼunoj ti ta kʼunkʼun kʼataj tal li kuxlejale, yuʼun jaʼ jech chalik li sientifikoetike. ¿Kʼuxi xa noʼox xuʼ jchʼuntik mi oy Dios ti muʼyuk bu kilojtik-oe?». Melel onoʼox ti muʼyuk kilojtik li Diose mi jaʼuk ti kʼuxi laj yichʼ pasel li kʼusitik x-ayane (Juan 1:18). Pe li buchʼutik xchʼunojik ti ta kʼunkʼun kʼataj tal li kuxlejale, muʼyuk yilojik ek. ¿Kʼu yuʼun ti jech chkaltike? Yuʼun mi junuk sientifiko mi jaʼuk yan krixchano yiloj ti chjel stsʼunbal jtosuk kuxlejale. Jech kʼuchaʼal liʼe, muʼyuk bu xilik ti chkʼataj ta junuk krixchano li jkot maxe (Job 38:1, 4). Sventa xkakʼ lek venta jtuktike, skʼan me jkʼelbetik lek li sprevailtake xchiʼuk ti jnopbetik lek skʼoplale. Xi laj yal jtakbol Pablo ta sventa li kʼusitik pasbile: «Li stalelaltak [Jeova] mu xvinaje, jamal xvinaj kʼalal laj yichʼ pasel tal li balumile, yuʼun te xvinaj ta skoj li kʼusitik pasbile, jaʼ xkaltik, li sjuʼel ti te oy-o sbatel osile xchiʼuk ti jaʼ Dios ta melele, jaʼ yuʼun mu stakʼ xalik ti chʼabale» (Rom. 1:20).

5. ¿Kʼusitik tskoltautik sventa xkaʼibetik mas smelolal li kʼusitik pasbile?

⁵ Kʼalal ta jkʼeltik lek li kʼusitik x-ayane xchiʼuk ti ta jnopbetik lek skʼoplale, te chkakʼtik venta ti toj labal xa noʼox sba ti kʼu yelan pasbile. «Ta skoj xchʼunel koʼontontik [xkiltik]» ti oy Jpasvaneje, manchuk mi mu xkil ta jsatik. Jamal xvinaj ti toj pʼije xchiʼuk ti toj lek stalelale (Evr. 11:3, 27). Jtos ti kʼusi tskoltautik sventa xkojtikintike jaʼ ti jchanbetik skʼoplal li kʼusitik staojik ta ilel li sientifikoetike. Jlom ti kʼusitik xchanojbeik lek skʼoplale te ta jtatik li ta video Las maravillas de la creación revelan la gloria de Dios, li ta chaʼlik foyeto ¿Es la vida obra de un Creador?, El origen de la vida.  Cinco cuestiones dignas de análisis, xchiʼuk li ta livro ¿Existe un Creador que se interese por nosotros? Jech xtok, ep ta velta li ta revista ¡Despertad! sbie chlokʼ jvokʼ mantal ti jaʼ tsjakʼbeik sloʼil li sientifikoetike xchiʼuk sloʼil yan krixchanoetik ti chalik kʼu yuʼun xchʼunojik xa ti oy Diose. Chlokʼ jun mantal xtok ti jaʼ sbi: «¿Casualidad o diseño?», taje chalbe skʼoplal chonbolometik xchiʼuk yan kʼusitik x-ayan ti tslokʼta yaʼiik sientifikoetik ti kʼu yelan toj lek pasbile.

6. ¿Kʼusitik xuʼ skoltaot?

⁶ Xi laj yal jun ermano ta Estados Unidos ti balunlajuneb sjabilal ta sventa li chaʼlik foyeto laj kaltik echʼ parafoe: «Skoltaojun tajek. Ep xa ta velta jchanoj». Jaʼ jechtik laj yal jun ermana ta Francia ek: «Toj labal sba chkil li mantaletik ti ‹¿Casualidad o diseño?› sbie. Te chakʼ ta ilel ti tskʼan chchanik pʼijil injenieroetik ti kʼu yelan pasbil li kʼusitik x-ayane, pe mi jaʼuk onoʼox xuʼ yuʼunik». Jech xtok, xi laj yal jun nupultsʼakal ta Sudáfrica ti oy jun stsebik ti voʼlajuneb sjabilale: «Li kʼusi baʼyel chchan jtsebkutik li ta revista ¡Despertad! sbie, jaʼ li bu chal ‹Entrevista›, xie». ¿Kʼuxi xuʼ skoltaot ek li mantaletik taje? Veno, chakʼ avil sprevailtak ti oy Jpasvaneje xchiʼuk tskoltaot sventa mu jaʼuk xachʼun li jecheʼ chanubtaseletike. Jech xtok, jaʼ tskoltaot sventa lekuk tsots li xchʼunel avoʼontone, vaʼun xakoʼolaj me kʼuchaʼal jtekʼ teʼ ti mu kʼusi chaʼi kʼalal chtal tsatsal ikʼ ta skoj ti lek tsʼunul yibele (Jer. 17:5-8).

7. ¿Kʼu yuʼun tskʼan Jeova ti xatojobuk lek snopele?

⁷ Muʼyuk chopol mi xi chanope: «¿Kʼu yuʼun skʼan oyuk xchʼunel koʼonton ta sventa li kʼusi chal Vivliae?». Li Jeovae mu skʼan ti xavakʼ xchʼunel avoʼonton ta skoj ti jech xchʼunoj yantike. Yuʼun li kʼusi oy ta yoʼontone jaʼ ti ‹xatojobuk lek snopel› atuk sventa xavojtikin lek li kʼusi melele xchiʼuk ti xachʼun ti jaʼ Skʼop li Vivliae. ¿Kʼu yuʼun tskʼan Jeova ti jechuk xapase? Yuʼun kʼalal chavaʼibe mas smelolal li kʼusi chal Vivliae jaʼ tskoltaot sventa masuk stsatsub li xchʼunel avoʼontone (kʼelo Romanos 12:1, 2; 1 Timoteo 2:4). Jtos ti kʼusi skʼan xapas sventa xavaʼibe smelolal li Vivliae jaʼ ti xavakʼ ta avoʼonton xchanbel skʼoplal li jeltos mantaletike.

8, 9. 1) ¿Kʼusi oy ta yoʼonton chchanik jlom kerem tsebetik? 2) ¿Kʼuxi staojbeik sbalil kʼalal tsnopbeik lek skʼoplal li kʼusi chchanike?

⁸ Jlome jaʼ lek xaʼiik xchanbel mas smelolal li albil kʼopetike. Yantike jaʼ lek xaʼiik skʼelel mi koʼol kʼusi chal Vivlia xchiʼuk li sloʼil xkuxlejal krixchanoetike, li siensiae xchiʼuk li kʼusitik voʼne mukajtike. Nopbo skʼoplal li albil kʼop ta Génesis 3:15 ti toj tsots tajek skʼoplale, yuʼun jaʼ chalbe skʼoplal stemail li Vivliae, jaʼ xkaltik, ti kʼuxi chchaʼta yav li mukʼul pasmantal yuʼun Jeovae xchiʼuk ti kʼuxi chchʼultajesbat sbi yuʼun li Ajvalilal svaʼanoje. Chalbe skʼoplal xtok ti kʼu yelan chlaj li vokolile. ¿Kʼuxi xuʼ xachanbe skʼoplal li Génesis 3:15? Baʼyele saʼo li tekstoetik ti chalbe mas smelolal ti kʼuxi chkʼot ta pasel li albil kʼop taje. Laje xcholet xatsʼiba batel ti kʼusi ora kʼotanuk ta pasele. Vaʼun te chavakʼ venta ti mu jmojuk jabil kuxiik li buchʼutik la stsʼibae. Akʼo mi jech, li kʼusi la stsʼibaik ta jujuntale jaʼ chkoltavan sventa xkaʼibetik smelolal li albil kʼop taje. Mi jech chapase, jaʼ me chakʼ avil ti jaʼ «tijbat yoʼontonik yuʼun li chʼul espiritue» (2 Ped. 1:21).

⁹ Jun ermano ta Alemaniae te laj yakʼ venta ti jaʼtik onoʼox chalbe skʼoplal Ajvalilal yuʼun Dios li jujun livro ta Vivliae, manchuk mi te van 40 ta voʼ viniketik la stsʼibaik. Jech xtok, jutuk mu skotoluk ti jelajtik bu ora kuxiike, jaʼ yuʼun muʼyuk laj yojtikin sbaik. Jun ermana ti la xchan jun mantal ta revista Li Jkʼel osil ta toyole ta 15 yuʼun disiembre ta 2013, te laj yakʼ venta ti jmojtik skʼoplal li kʼin Koltaele, li albil kʼop ta Génesis 3:15 xchiʼuk li Mesiase. Xi la stsʼibae: «Kʼalal jech  lichanunaje jaʼ la skoltaun sventa xkakʼ venta ti toj echʼ xa noʼox labal sba yutsil li Jeovae. Labal sba laj kil ti laj yalbe j-israeletik ti akʼo spasik li kʼin Koltaele xchiʼuk ti jaʼ kʼot ta pasel ta stojolal li Jesuse. La jchʼakbe lek yorail sventa jnopbe lek skʼoplal li kʼin Koltaele xchiʼuk ti kʼuxi chkʼot ta pasel ta tsʼakale». ¿Kʼu yuʼun jech laj yaʼi sba? Yuʼun la snopbe lek skʼoplal li kʼusi la xchane, vaʼun laj yaʼibe smelolal. Jaʼ tsatsub-o xchʼunel yoʼonton xchiʼuk jaʼ nopaj-o mas ta stojolal li Jeovae (Mat. 13:23).

10. ¿Kʼusi yan tskoltaot sventa stsatsub li xchʼunel avoʼonton ta stojolal li Vivliae?

¹⁰ ¿Kʼusi yan tskoltaot sventa stsatsub li xchʼunel avoʼonton ta stojolal li Vivliae? Jaʼ ti lek tsots yoʼontonik li buchʼutik la stsʼibaike xchiʼuk ti muʼyuk kʼusi la smukike. Li vaʼ kʼakʼale, ep jtsʼibajometik ti jaʼ noʼox chalbeik skʼoplal li kʼusi lek la spas slumalike xchiʼuk li ajvaliletik yuʼunike. Pe li yaj-alkʼoptak Jeovae maʼuk noʼox laj yalbeik skʼoplal li kʼusi lek la spas j-israeletike xchiʼuk li ajvaliletik yuʼunike, yuʼun laj yalbeik skʼoplal xtok li kʼusitik chopol la spasike (2 Crón. 16:9, 10; 24:18-22). Jech xtok, la stsʼibabeik skʼoplal li kʼusitik chopol la spas stukike xchiʼuk li kʼusi chopol la spas yantike (2 Sam. 12:1-14; Mar. 14:50). Xi laj yal jun kerem ermano ta Gran Bretañae: «Toj jutuk ti buchʼutik jamal snaʼ xkʼopojike. Jaʼ yuʼun, jaʼ tstekʼanbun lek ta koʼonton ti likem tal ta stojolal Jeova li Vivliae».

11. ¿Kʼusi tskoltautik sventa jchʼuntik lek ti likem tal ta stojolal Dios li Vivliae?

¹¹ Kʼalal ta jpastik li kʼusi chal Vivliae, chlekub jkuxlejaltik. Vaʼun jaʼ chakʼ jchʼuntik ti likem tal ta stojolal Diose (kʼelo Salmo 19:7-11). Xi la stsʼiba jun tsebal ermana ta Japone: «Ta skoj ti laj kakʼ kipkutik ta yakʼel ta jkuxlejalkutik xchiʼuk kutsʼ kalal li kʼusi chal Vivliae, jaʼ ximuyubajkutik-o tajek. Jun noʼox koʼontonkutik, jmoj noʼox oyunkutik xchiʼuk jkʼanoj jbakutik». Li Vivliae ep buchʼutik skoltaoj sventa xakʼik venta ti mu meleluk li kʼusi xchʼunojike (Sal. 115:3-8). Jech xtok, skoltaoj ti jaʼuk spat yoʼontonik ta stojolal li Dios ti skotol xuʼ yuʼune. Jlom krixchanoetik ti muʼyuk xchʼunojik mi oy Diose, jaʼ tskuyik ta dios li kʼusitik x-ayane. Yantike spatoj yoʼontonik ti jaʼ la chakʼ lekilal ta tsʼakal li ajvaliletike. Pe kʼalal ta jnopbetik skʼoplal li kʼusi spasojike, te chkakʼtik venta ti mu xuʼ yuʼunik ta slajesbel skʼoplal li jvokoltike. Jaʼ noʼox xuʼ xakʼ spatobil koʼontontik li Vivliae (Sal. 146:3, 4).

12, 13. ¿Kʼuxi xuʼ xavalbe skʼoplal li kʼusitik pasbile o li Vivliae?

¹² Kʼalal chavalbe skʼoplal li kʼusitik pasbile o chavalbe skʼoplal li Vivliae, skʼan xavakʼ venta baʼyel ti kʼusi xchʼunoj li jun krixchanoe. Jlome xchʼunojik ti ta kʼunkʼun kʼataj tal li kuxlejale, pe xchʼunojik xtok ti oy Diose. Chalike jaʼ la la stunes Dios li kʼusitik kʼunkʼun kʼataj tal sventa spas li kʼusitik x-ayane. Jlom xtoke, tsnopik ti melel onoʼox la ti ta kʼunkʼun kʼataj tal li kuxlejale, ta skoj ti jech chakʼik ta chanel ta eskuelae. Yantike muʼyuk xa spatoj yoʼontonik ta stojolal Dios ta skoj ti muʼyuk kʼusi lek tspas li relijione. Jaʼ yuʼun xiuk me xajakʼbe baʼyel li buchʼu chachiʼin ta loʼile: «¿Kʼusi achʼunoj?», «¿Kʼu yuʼun ti jech achʼunoje?». Mi chachikintabe lek li kʼusi chale, xuʼ van xchikinta ek li kʼusi chavalbee (Tito 3:2).

¹³ ¿Kʼuxi xuʼ xatakʼbe li buchʼu tslabanot ta skoj ti achʼunoj Diose? Skʼan ta smeloluk xatakʼav xchiʼuk jakʼbo mi snaʼ kʼu yelan lik talel li kuxlejale. Laje xuʼ xi xavalbee: «Ti yuʼun meleluk ti ta kʼunkʼun kʼataj tal li kuxlejale, li baʼyel uni kuxlejale, jech kʼuchaʼal li selulae, batsʼi xuʼ xepajes sba stuk ti jechuke». Xi laj yal jun maestro ta química ti kʼusitik xuʼ yuʼun spasel jechuk li selula taje: 1) skʼan yuni nukulil, 2) skʼan x-ayan yip xchiʼuk ti xtojobuk stunesele, 3) skʼan oyuk yuʼun li ADN ti jaʼ chal mantal ti kuxul-oe xchiʼuk ti jech-o yelane xchiʼuk 4) ti xuʼ yuʼun spasel kopiar li mantaletik taje. Xi to laj yal li maestroe: «Toj  echʼ xa noʼox labal sba akʼo mi uni kʼox tajek li kʼusi kuxul ti kʼajomal jun selulaile, batsʼi tsots ta aʼibel smelolal ti kʼu yelan pasbile».

14. ¿Kʼuxi xuʼ xavalbe skʼoplal ti jaʼ la spas Dios li kʼusitik x-ayane?

¹⁴ Kʼalal chavalbe skʼoplal ti jaʼ la spas Dios li kʼusitik x-ayane, xuʼ jaʼ xavalbe skʼoplal li kʼusi laj yal Pablo ti kʼun ta aʼyele. Xi la stsʼibae: «Oy buchʼu svaʼanoj li jujupʼej nae, pe jaʼ spasoj Dios skotol li kʼusitik oye» (Evr. 3:4). Jamal jnaʼojtik ti muʼyuk tsvaʼan sba stuk li jpʼej nae. Yuʼun oy buchʼu la snop ti kʼu yelan tsvaʼane. Pe ti kʼu yelan pasbil li kʼusitik x-ayane mas to tsots ta aʼibel smelolal, jaʼ mu sta jech li jpʼej nae. Jaʼ yuʼun oy buchʼu la snop lek ti kʼu yelan tspase. Jech xtok, kʼalal chavalbe skʼoplal li kʼusitik pasbile xuʼ xatunes li jvuntike. Oy jun ermanae la xchiʼin ta loʼil jun kerem ti muʼyuk xchʼunoj mi oy Diose, laj yakʼbe li chaʼlik foyeto laj kalbetik skʼoplal naxe. Pe kʼalal lokʼ jun xemanae, xi laj yal li kereme: «Laj xa jchʼun ti oy Diose». Lik yichʼ estudio li kereme, laje laj yichʼ voʼ.

15, 16. 1) ¿Kʼusi skʼan xapas baʼyel kʼalal chachiʼin ta loʼil junuk krixchanoe? 2) ¿Kʼusi skʼan teuk ta ajol?

¹⁵ Mi oy buchʼu mu xchʼun lek li kʼusi chal Vivliae, ¿kʼuxi xuʼ xarasonaj xchiʼuk? Kʼuchaʼal laj xa kaltike, baʼyel jakʼbo kʼusi xchʼunoj xchiʼuk akʼo venta baʼyel kʼusi oy ta yoʼonton (Prov. 18:13). Mi lek xaʼi li siensiae xuʼ xavalbe ti tukʼ onoʼox chalbe skʼoplal siensia ek li Vivliae. Pe mi jaʼ tskʼupin li sloʼil xkuxlejal krixchanoetike, akʼbo yil ti xuʼ jpat lek koʼontontik yuʼun li loʼiletik ta Vivliae xchiʼuk li albil kʼopetike. Yan xtoke jaʼ mas lek chaʼiik mi chavakʼbe yil junuk teksto ti jaʼ chkoltaat sventa masuk xmuyubaj ta xkuxlejale. Kʼalal jeche, xuʼ xavakʼbe yil junuk tojobtasel li ta Mantaletik ta Vitse.

¹⁶ Kʼalal mi lachiʼin ta loʼil junuk krixchanoe teuk me ta ajol ti maʼuk sventa ta jsaʼtik kʼope. Ta jkʼantik ti junuk noʼox yoʼonton xaʼi sba kuʼuntike xchiʼuk ti xchanik li Vivliae. Jaʼ yuʼun, kʼalal oy kʼusi chajakʼbee akʼo vinajuk ti avichʼoj ta mukʼe xchiʼuk lek me xachikinta li kʼusi chale. Ta slekiluk avoʼonton xavalbe li kʼusi achʼunoje. Mas to jech skʼan xapas mi abankil o avix toe. Mi jech chapase, mas me oy ta yoʼonton chchikinta li aloʼile. Jech xtok, labal me sba chil ti xavaʼibe lek smelolal li kʼusi achʼunoje xchiʼuk ti toj tsots skʼoplal chavaʼie. Pe teuk me ta ajol xtok ti mu persauk xatakʼbe li buchʼutik jaʼ noʼox tskʼan tsaʼik kʼope o ti chlabanvanike (Prov. 26:4).

17, 18. 1) ¿Kʼusi tskoltaot sventa lekuk tsots li xchʼunel avoʼontone? 2) ¿Kʼusi ta jchantik li ta yan xchanobile?

¹⁷ Akʼo mi xavojtikin xa li chanubtaseletik ta Vivlia ti mas kʼun ta aʼiele, oy to me kʼusi skʼan xapas yoʼ stsatsub lek li xchʼunel avoʼontone. Skʼan me bikʼitik lek xasaʼ yoʼ xavaʼibe smelolal li chanubtaseletik ti mas tsotsik ta aʼiele, jaʼ jech skʼan xajokʼ jech kʼuchaʼal chichʼ jokʼel kʼulejale (Prov. 2:3-6). Li kʼusi skʼan xapas sventa stsatsub lek li xchʼunel avoʼontone jaʼ ti xakʼel sliklej li Avivliae. Akʼo persa stsutsesel ta jun jabil. Jaʼ jech la stsatsubtas xchʼunel yoʼonton jun jkʼelvanej ta sirkuito kʼalal kerem toʼoxe. Xi chale: «Kʼalal la jchan sliklej li Vivliae jaʼ la skoltaun sventa jchʼun ti jaʼ Skʼop Diose. Jaʼ to laj kaʼibe smelolal li loʼiletik ta Vivlia ti la jchan ta jbikʼtale». ¿Kʼusi yan skʼan xapas? Xuʼ xatunes li kʼusitik oy kuʼuntik sventa xavaʼibe smelolal li Vivliae. Xuʼ xatunes li Watchtower Library ta DVD, VIVLIOTEKA TA INTERNET yuʼun Watchtower, Índice de las publicaciones Watch Tower o li Saʼobil sventa xchanik mas li stestigotak Jeovae.

¹⁸ Totil meʼiletik, voʼoxuk noʼox me xuʼ xakoltaik lek li avalab anichʼnabik sventa xojtikinik li Jeovae. Jaʼ yuʼun, li ta yan xchanobile jaʼ chkalbetik skʼoplal kʼuxi xuʼ xakolta avalab anichʼnabik sventa lekuk tsots li xchʼunel yoʼontonike.