1-3. (a) Ghelọ uyero nọ ma rrọ kẹhẹ, eme u fo nọ o rẹ jọ omai oja? (b) Ebẹbẹ vẹ ahwo nọ a bi wuhrẹ ẹvẹrẹ ọkpokpọ a rẹ rẹriẹ ovao dhe, kọ enọ vẹ onana o wha ze? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

ISẸRI JIHOVA buobu nẹnẹ a bi wobọ ziezi evaọ erugba eruẹaruẹ nọ e ta nọ a re ti whowho usi uwoma na “kẹ orẹwho, orua, ẹrọunu gbe oghoghẹrẹ ahwo kpobi.” (Evia. 14:6) Kọ whọ rrọ usu ahwo nọ a bi wuhrẹ ẹvẹrẹ ọfa? Kọ o sae jọnọ whọ rrọ iruo imishọnare, kwa kpohọ orẹwho ofa nọ ẹgwọlọ ọ mae rrọ kẹ etausiuwoma Uvie na hayo kọ who mu oma họ ekugbe ukoko ẹvẹrẹ ọfa no evaọ ẹkwotọ ra?

² Rọkẹ omai idibo Ọghẹnẹ, o gwọlọ nọ ma re se usu nọ mai gbe ahwo uviuwou mai ma wo kugbe Ọghẹnẹ gboja gaga. (Mat. 5:3) O rẹ sae jọ bẹbẹ re ma ru uwuhrẹ omobọ-ohwo ziezi fiki ogbohrẹ iruo ikẹdẹ hayo eware efa nọ e rẹ rehọ oke mai ẹsejọ. Rekọ u wo ebẹbẹ efa nọ ahwo nọ a kpohọ orẹwho hayo ẹkwotọ ọfa a rẹ rẹriẹ ovao dhe.

³ U te no ẹvẹrẹ ọkpokpọ nọ a re wuhrẹ no, o gwọlọ nọ ahwo nọ a kpohọ orẹwho ofa a rẹ rọ emu iwuhrẹ Ọghẹnẹ ko omarai ziezi noke toke. (1 Kọr. 2:10) Kọ ẹvẹ a te sai ro ru onana nọ a gbẹ riẹ ẹvẹrẹ ẹkwotọ nọ a kpohọ na ziezi hi? Kọ fikieme  u ro fo nọ esẹgbini Ileleikristi a rẹ ruẹ nọ iwuhrẹ Ọghẹnẹ i te emọ rai udu?

4. Eme ọ rẹ sae raha usu mai kugbe Ọghẹnẹ? Kẹ oriruo.

⁴ Nọ ohwo ọ gbẹ be sai wo otoriẹ iwuhrẹ Ọghẹnẹ evaọ ẹvẹrẹ ọfa ha, o rẹ sai kpomahọ usu riẹ kugbe Ọghẹnẹ yoyoma. Evaọ etoke ikpe 500 taure oke Jesu u te ti te, o kẹ Nehemaya uye gaga nọ ọ ruẹ nọ emọ ahwo Ju jọ nọ i zihe no igbo Babilọn ze a be sae jẹ ẹvẹrẹ Hibru hu. (Se Nehemaya 13:23, 24.) Emọ nana a je ku oware nọ a re ro vuhu ai wọhọ idibo Ọghẹnẹ fiẹ, keme a jẹ sai wo otoriẹ ẹme Ọghẹnẹ totọ họ.—Neh. 8:2, 8.

5, 6. Eme esẹgbini jọ nọ e kwa kpohọ ekwotọ ẹvẹrẹ ọfa a vuhumu no, kọ fikieme?

⁵ Esẹgbini jọ nọ e rrọ orẹwho ofa ru iruo Uvie na a vuhumu uwhremu na inọ emọ rai a gbe bi wo isiuru kẹ uzẹme na ha. Fikinọ emọ na a be sai wo otoriẹ oware nọ a bi wuhrẹ evaọ obọ Ọgwa Uvie ziezi hi, iwuhrẹ i bi duobọte ai udu hu. Pedro nọ ọ rehọ uviuwou riẹ no South America kpobọ Australia ọ ta nọ: ^[1] “A tẹ be ta kpahe eware nọ i kiekpahe usu mai kugbe Ọghẹnẹ, u fo nọ udu gbe iroro mai e rẹ jọ etẹe.”—Luk 24:32.

⁶ Ma tẹ rọ ẹvẹrẹ ọfa se oware, udu mai o rẹ nwane jariẹ tere he wọhọ epanọ o rẹ jọ nọ ma tẹ rọ ẹvẹrẹ obọmai sei. Ofariẹ, nọ ohwo ọ gbẹ be sae rọ ẹvẹrẹ ọfa ta ẹme ziezi hi, o rẹ sae kẹ uye je ru nọ ohwo ọ gbẹ rọ nwani wo isiuru kẹ iwuhrẹ Ọghẹnẹ tere he. Fikiere nọ ma be daoma gbe wo isiuru kẹ egagọ Jihova evaọ ẹkwotọ ẹvẹrẹ ọfa na, ma rẹ daoma kpobi re ma ruẹ nọ usu mai kugbe Ọghẹnẹ o rrọ gaga.—Mat. 4:4.

7. Ẹvẹ ahwo Babilọn a jẹ rọ daoma lẹliẹ Daniẹl wo isiuru kẹ iruemu ẹwho gbe egagọ rai?

⁷ Okenọ a mu Daniẹl avọ egbẹnya riẹ kpohọ igbo, ahwo Babilọn a jẹ daoma ru ai wo isiuru kẹ iruẹru ẹkwotọ rai. A je wuhrẹ ai “ẹvẹrẹ ahwo Kaldi.” Ofariẹ, ọwharọ ovie na nọ ọ mai wuzou nọ o je wuhrẹ ai na o mu edẹ ahwo Babilọn kẹ ae. (Dan. 1:3-7) Odẹ nọ a mu kẹ Daniẹl u wo ubro ẹme na Bẹl, onọ o rrọ odẹ ẹdhọ nọ a mae riẹ evaọ Babilọn. O wọhọ nọ Nebukadneza ovie na ọ jẹ rọ onana dhesẹ oma kẹ Daniẹl inọ a ru Jihova Ọghẹnẹ riẹ họ otọ ẹdhọ Babilọn no.—Dan. 4:8.

8. Eme o fiobọhọ kẹ Daniẹl kru usu riẹ kugbe Ọghẹnẹ ga evaọ orẹwho ofa?

⁸ Dede nọ a ta kẹ Daniẹl nọ ọ jọ emu ovie na re, ọ “ma no nọ” o re “zue oma riẹ hẹ.” (Dan. 1:8) Fikinọ ọ ruabọhọ jẹ rọ ẹvẹrẹ obọriẹ wuhrẹ iko ebe ẹme Ọghẹnẹ, u fiobọhọ kẹe sẹro usu riẹ kugbe Ọghẹnẹ evaọ orẹwho ofa. (Dan. 9:2) Fikiere, nọ ọ make rria te oware wọhọ ikpe 70 no evaọ Babilọn, ahwo a gbẹ jẹ rọ odẹ Hibru riẹ sei.—Dan. 5:13.

9. Wọhọ epanọ Olezi avọ 119 o dhesẹ, ẹvẹ Ẹme Ọghẹnẹ o ro fiobọhọ kẹ odibo Ọghẹnẹ nọ o kere olezi yena?

⁹ Ẹme Ọghẹnẹ ọ kẹ odibo Ọghẹnẹ nọ o kere Olezi avọ 119 na ẹgba nọ ọ sai ro kru ẹgbakiete riẹ evaọ udevie ahwo nọ a riẹ Ọghẹnẹ hẹ. O thihakọ ẹkoko otu ogbẹgwae ovie na jọ. (Ol. 119:23, 61) Ghele na, ọ kuvẹ re ẹme Ọghẹnẹ o tei udu.—Se Olezi 119:11, 46.

10, 11. (a) Ma te bi wuhrẹ Ebaibol na, eme u fo nọ o rẹ jọ utee mai? (b) Ẹvẹ ma sai ro le utee mai tobọ? Kẹ oriruo.

¹⁰ Dede nọ iruẹru Uvie na gbe ewha-iruo obọmai e be rehọ oke mi omai  gaga, o gwọlọ nọ mai kpobi ma rẹ ruẹrẹ oke fihọ kẹ uwuhrẹ obọmai gbe egagọ uviuwou. (Ẹf. 5:15, 16) Dede na, orọnikọ re ma ruẹsi se obe jọ re vẹrẹ ọvo ho hayo ruẹrẹ iyo kpahe nọ ma te kẹ evaọ obọ ewuhrẹ. O gwọlọ nọ ma rẹ kẹ Ẹme Ọghẹnẹ uvẹ re u te omai udu jẹ bọ ẹrọwọ mai ga.

¹¹ Re ma sai ru onana, o gwọlọ nọ ma rẹ hae daoma roro kpahe epanọ uwuhrẹ nọ ma bi ru o sai ro fiobọhọ kẹ omai kruga evaọ egagọ Jihova, gbe epanọ ma sae rọ rehọ iẹe fiobọhọ kẹ amọfa. (Fil. 1:9, 10) Ma rẹ kareghẹhọ nọ ma tẹ be ruẹrẹ oma kpahe kẹ usiuwoma ota, ewuhrẹ, hayo ẹme nọ ma ti ru, orọnikọ epanọ ẹme na o ro kiekpahe omai ma rẹ nwane kaki roro kpahe he. Wọhọ oriruo: Dede nọ ohwo nọ o re there emu zẹ ọ rẹ dawo emu nọ o bi there taure ọ tẹ zẹe kẹ ahwo, orọnikọ emu nọ ọ be dawo na ọvo ọ rẹ rọ re eva vọ họ. Ọ tẹ ginẹ gwọlọ wo omokpokpọ, o gwọlọ nọ ọ rẹ hae jọ obọ uwou there obọdẹ emu sa-sa kẹ omariẹ nọ ọ rẹ re. Epọvo na re, u fo nọ ma rẹ hae daoma rọ emu iwuhrẹ Ọghẹnẹ kuọ oma ziezi nọ o rẹ bọ usu mai kugbe Ọghẹnẹ ga.

12, 13. Fikieme inievo buobu nọ e rrọ orẹwho ofa a rọ ruẹ nọ o rẹ kẹ erere re ohwo ọ rọ ẹvẹrẹ obọriẹ wuhrẹ Ebaibol na ẹsikpobi?

¹² Ahwo buobu nọ a rrọ orẹwho ofa ru iruo Uvie na a ruẹ nọ o rẹ kẹ erere nọ ohwo ọ tẹ be hae rọ “ẹvẹrẹ ẹwho nọ a jọ yẹi” wuhrẹ Ebaibol na ẹsikpobi. (Iruẹru 2:8, oruvẹ.) Makọ imishọnare dede a vuhumu inọ re a gbẹ ruabọhọ iruo rai ziezi, a rẹ sae rẹroso umutho otoriẹ nọ a bi wo no Ebaibol na ze evaọ obọ ewuhrẹ ọvo ho.

¹³ Oniọvo-ọmọzae jọ nọ a re se Alain nọ o wuhrẹ ẹvẹrẹ Persia te oware wọhọ  ikpe eree no, ọ ta nọ: “Mẹ tẹ be ruẹrẹ oma kpahe kẹ ewuhrẹ evaọ ẹvẹrẹ Persia, ẹvẹrẹ na mẹ rẹ gwọlọ mae tẹrovi. Fikinọ me bi roro kpahe epanọ mẹ sae rọ ta ẹvẹrẹ na ziezi, ẹme Ọghẹnẹ nọ me bi se ọ rẹ nwani duobọte omẹ udu tere he. Fikioye mẹ rẹ rọ ruẹrẹ oke họ noke toke nọ me re ro wuhrẹ Ebaibol na evaọ ẹvẹrẹ obọmẹ.”

14. Eme u fo nọ esẹgbini a rẹ daoma ru, kọ fikieme?

¹⁴ Esẹgbini Ileleikristi a rẹ daoma ruẹ nọ Ẹme Ọghẹnẹ ọ rọ ẹmẹrera te emọ rai udu. Nọ oniọvo jọ nọ a re se Serge avọ aye riẹ Muriel a jọ orẹwho ofa ru iruo Uvie na vrẹ ikpe esa no, a te muẹrohọ nọ ọmọzae rai nọ ọ rrọ ikpe 17 o gbe je wo evawere kẹ iruo Uvie na ha. Muriel ọ ta nọ: “O jẹ hae were iẹe vievie he re ọ nyae rọ ẹvẹrẹ ọfa ta usiuwoma, rekọ anwẹdẹ o jẹ were iẹe gaga re ọ rọ French nọ o rrọ ẹvẹrẹ riẹ ta usiuwoma.” Serge ọ ta nọ: “Nọ ma muẹrohọ nọ onana o be whae ze nọ ọmọzae mai o gbe bi ro wo ẹnyaharo evaọ ukoko na ha, ma tẹ gbaemu nọ ma re zihe kpohọ ukoko nọ ma jọ vẹre.”

15. (a) Eware jọ vẹ e rẹ sae lẹliẹ ọsẹgboni zihe kpohọ ukoko ẹvẹrẹ nọ emọ rai a rẹ mai wo otoriẹ riẹ? (b) Ohrẹ vẹ o rrọ obe Iziewariẹ 6:5-7 rọkẹ esẹgbini?

¹⁵ Eware jọ vẹ e rẹ sae lẹliẹ ọsẹgboni zihe kpohọ ukoko ẹvẹrẹ nọ emọ rai a rẹ mai wo otoriẹ riẹ? Orọ ọsosuọ, a rẹ daoma riẹ sọ a gine wo oke gbe eware nọ a sai ro fiobọhọ kẹ emọ rai you Jihova ziezi nọ a bi wuhrẹ ai ẹvẹrẹ ọfa na. Orọ avivẹ, o sae jọnọ a muẹrohọ nọ emọ rai a gbe bi wo isiuru kẹ iruẹru Uvie na ha, hayo ẹkwotọ ẹvẹrẹ ọkpokpọ nọ a rrọ na. Evaọ iyero itieye na, esẹgbini Ileleikristi a rẹ sae jiroro nọ a bi zihe kpohọ ukoko ẹvẹrẹ nọ emọ rai a rẹ mai wo otoriẹ riẹ bẹsenọ emọ na a re dikihẹ ziezi evaọ egagọ Jihova.—Se Iziewariẹ 6:5-7.

16, 17. Ẹvẹ esẹgbini jọ a rọ daoma wuhrẹ emọ rai edhere Ọghẹnẹ no evaọ ukoko ẹvẹrẹ ọfa?

¹⁶ Evaọ abọdekọ riẹ, esẹgbini jọ a duku idhere nọ a rẹ sae rọ rehọ ẹvẹrẹ obọrai wuhrẹ emọ rai nọ a tẹ make rrọ ukoko hayo utu ẹvẹrẹ ọfa. Oniọvo-ọmọzae nọ a re se Charles nọ o wo emetẹ esa nọ e rrọ umuo ikpe 9 rite 13, a re kuomagbe utu jọ nọ o rẹ rọ ẹvẹrẹ Lingala ru ewuhrẹ. Oniọvo na ọ ta nọ: “Ma gba riẹ mu nọ ma rẹ rọ ẹvẹrẹ obọmai wuhrẹ emọ mai jẹ rehọ iẹe ru egagọ uviuwou kugbe ae. Rekọ ma rẹ jẹ rọ ẹvẹrẹ Lingala ru idhesẹvia jẹ rehọ iẹe zaha erozaha sa-sa, re emọ na a sae rọ evawere wuhrẹ ẹvẹrẹ nana.”

¹⁷ Oniọvo-ọmọzae nọ a re se Kevin nọ o wo emetẹ ivẹ nọ e rrọ ikpe isoi gbe ikpe eree, ọ daoma rọ edhere ọfa fiobọhọ kẹ emọ na nọ o rọnọ a je wo otoriẹ ẹvẹrẹ ọkpokpọ nọ a je ro ru ewuhrẹ hẹ na. Kevin ọ ta nọ: “Mẹ avọ aye mẹ ma rẹ rọ ẹvẹrẹ French, nọ ọ rrọ ẹvẹrẹ mai wuhrẹ obe kugbe emọ na. O tẹ jẹ rrọ utee mai re ma hai kuomagbe ukoko ẹvẹrẹ French ẹsiẹvo evaọ amara, yọ ma jẹ rehọ oke eriosehọ mai kpohọ ikokohọ ilogbo evaọ ẹvẹrẹ French.”

18. (a) Ehri-uzi vẹ ọ rrọ obe Ahwo Rom 15:1, 2 nọ o rẹ sai fiobọhọ kẹ owhẹ jiroro oware nọ o te mai woma kẹ emọ ra? (b) Iroro-ejẹ vẹ esẹgbini jọ a kẹ no? (Rri ẹme-oruvẹ.)

¹⁸ Uzẹme o rrọ inọ uviuwou kpobi o rẹ jiroro oware nọ o te mae lẹliẹ emọ rai kruga evaọ egagọ Ọghẹnẹ. ^[2] (Gal. 6:5) Muriel nọ ma wariẹ ẹme riẹ ẹsiẹ na, ọ ta nọ tei te ọzae riẹ a gbobọnẹ ẹgwọlọ obọrai re ọmọ rai ọ sai kruga ziezi evaọ egagọ Jihova. (Se Ahwo Rom 15:1, 2.) Nọ  Serge o roro kpemu, o muẹrohọ nọ emamọ iroro a jẹ na. Ọ ta nọ: “Nọ ma nwani zihe kpohọ ukoko French no, ọmọzae mai o te mu ẹnyaharo họ ewo jẹ họ-ame. Enẹna, ọ rrọ iruo ọkobaro oke-kpobi. O bi tube roro kpahe epanọ o re ro kuomagbe utu ẹvẹrẹ ọfa!”

19, 20. Ẹvẹ ma sai ro dhesẹ nọ Ẹme Ọghẹnẹ ọ were omai gaga?

¹⁹ Uyoyou o wọ Jihova kẹ omai Ẹme riẹ, Ebaibol na, yọ a fa riẹ fihọ evẹrẹ buobu re “oghẹrẹ ahwo kpobi a wo . . . eriariẹ egbagba uzẹme na.” (1 Tim. 2:4) Ọ riẹ nọ ahwo-akpọ a rẹ mai wo usu okpekpe kugbe ei nọ a te se ẹme riẹ evaọ ẹvẹrẹ obọrai.

²⁰ Ghelọ uyero mai kpobi kẹhẹ, ajọ ma gbaemu nọ ma rẹ rọ emu ọgaga ọrọ iwuhrẹ Ọghẹnẹ kuọ omamai ziezi. Ma tẹ be hae rọ ẹvẹrẹ obọmai wuhrẹ Ebaibol na ẹsikpobi, te omai te ahwo uviuwou mai ma ti kruga ziezi evaọ egagọ Jihova, ma vẹ te jẹ rọ enẹ dhesẹ via nọ ẹme Ọghẹnẹ ọ ginẹ vọ eva mai.—Ol. 119:11.