1. Vakamacalataka na ka e yaco ni vakarusai o Jerusalemi.

ENA 607 B.G.V., a liutaka o Tui Nepukanesa na mataivalu kaukaua ni Papiloni me kaba na koro o Jerusalemi. E tukuna na iVolatabu na levu ni vakadavedra e yaco: “E vakamatea o [Nepukanesa] nodra cauravou ena iseleiwau ena nodra valenisoro, e sega ni lomana na nodra cauravou se goneyalewa, qase se malumalumu. . . . E vakama na vale ni Kalou dina, e basuka na bai e Jerusalemi, e vakama na kena valececere vakabai kece kei na kena iyaya vakamareqeti kece me vakarusa.”—2 Vei. 36:17, 19.

2. Na ivakasala cava a tauca o Jiova me baleti Jerusalemi? Cava ena yaco vei ira na Jiu?

² E sega ni dodonu mera kurabuitaka na lewe i Jerusalemi na veivakarusai qori. Sa vica vata na yabaki nodra vakasalataki ira voli na Jiu o ira na parofita ni Kalou. Ke ra beca tiko ga na Lawa ni Kalou, era na soli vei ira na kai Papiloni. Levu na Jiu era na mate ena iseleiwau; ke ra bula era na vakabobulataki e Papiloni ena nodra bula kece. (Jere. 15:2) Ia vakacava na bula nira kau vakavesu? E tautauvata tale ga qori kei na noda gauna nikua? Cava e yaco kina?

3. E duidui vakacava na nodra kau vakavesu na Jiu e Papiloni ni vakatauvatani kei Ijipita?

³ A yaco dina na ka era parofisaitaka na parofita. Ena vuku i Jeremaia, o Jiova e vakasalataki ira na kau vakabobula mera ciqoma na kedra ituvaki, mera vakayagataka vinaka sara. E kaya: “Moni tara vale [e Papiloni] moni tawana. Moni teitei moni kania na vuana. Moni saga me tikovakacegu na koro au lewa moni kau vakavesu kina, moni masulaka vei Jiova, ni tikovakacegu na koro oni na tikovakacegu tale ga.” (Jere. 29:5, 7) O ira na talairawarawa ina ivakasala i Jiova e sega ni dredre nodra bula e Papiloni. So na gauna, era vakatara mada ga na kai Papiloni mera cakava ga na ka era vinakata. E soli tale ga na galala mera veitosoyaki. Ena gauna makawa e vanua ni veivoli kei na caka bisinisi o Papiloni. E laurai ena ka e kune ena vakekeli ni levu na Jiu era vulica e levu na iwalewale ni veivoli kei na cakacaka vakamatai e Papiloni. So mada ga na Jiu era qai vutuniyau. E duidui sara na veivakabobulataki e Papiloni ni vakatauvatani kei na nodra vakabobulataki e Ijipita na Isireli ena vica na senitiuri e liu.—Wilika Lako Yani 2:23-25.

4. O cei e kedra wale tu na isamunidawa? Cava e dredre kina ni muri na ka kece e vakaroti ena Lawa ni Kalou?

⁴ E sega ni dua na ka era lekata vakayago na Jiu era kau vakavesu e Papiloni, ia vakacava na nodra bula vakayalo? Sa vakarusai na valenisoro i Jiova kei na kena icabocabonisoro, sa sega tale ga nira veiqaravi na bete. Era kau tale ga vakavesu eso na dausokalou yalodina e kedra wale tu ga na isamunidawa. Ia era saga ena nodra vinaka kece mera muria na Lawa ni Kalou. Kena ivakaraitaki o Taniela kei na tolu na nona itokani—Setareki, Mesaki, kei Apeteniko—eratou sega ni kania na kakana e vakatabui vei ira na Jiu. Eda kila tale ga ni masu tiko ga vei Jiova o Taniela. (Tani. 1:8; 6:10) Koya gona, ni liutaki ira na Jiu e dua na matanitu lotu butobuto, e dredre kina mera muria na ka kece e vakaroti ena Lawa ni Kalou.

5. Na cava e yalataka o Jiova vei ira na nona dauveiqaravi, cava e vakasakiti kina na yalayala qo?

⁵ Vakacava ena taucoko tale nodra sokaloutaki Jiova na Isireli? Ena gauna ya, e rairai dredre me yaco qori. Nira sega ni dau sereki ira na kau vakavesu o ira na kai Papiloni. Ia era sega ni kila na ka e rawa ni cakava o Jiova. Ni sa yalataka tu vei ira nona dauveiqaravi nira na sereki, era qai sereki dina. Io, e sega ni dau daro na yalayala kece i Jiova.—Aisea 55:11.

6, 7. Na cava me vakamatatataki kina na ka eda kila tu e liu me baleta noda vesuki tu vei Papiloni?

⁶ Vakacava e tautauvata na ka e yaco e Papiloni kei na noda gauna? Sa vica na yabaki na kena tukuni voli mai ena mekesini qo ni o ira na dauveiqaravi ni Kalou era vesuki tu vei Papiloni ena 1918, ra qai sereki ena 1919. Koya gona, ena vinakati me vakamatatataki tale na tikina qori ena ulutaga qo kei na kena e tarava.

⁷ Me nanumi: O Papiloni na Ka Levu e dusi ira na lotu lasu kece e vuravura. Kena ibalebale, me rawa ni dina na vakasama nida vesuki tu vei Papiloni ena 1918, e dodonu gona meda bobula  tu vei lotu lasu ena dua na gauna. E matata ena kena itukutuku ni vo e vicasagavulu na yabaki me tekivu na iMatai ni iValu Levu, era sa sereki na lumuti vei Papiloni na Ka Levu, era sa sega ni bobula tale. Era vakacacani na lotu vaKarisito lumuti ena iMatai ni iValu Levu, era vakavuna ga na vakailesilesi vakamatanitu, sega ni o Papiloni na Ka Levu. Kena ibalebale, e sega nida vesuki tu vei Papiloni ena 1918.

8. E vakaleqai vakacava na ivavakoso dina vaKarisito? (Raica na imatai ni iyaloyalo.)

⁸ Ena Penitiko 33 G.V., era lumuti ena yalo tabu e vica vata na udolu na Jiu kei ira na tavuki ina lotu vakaJiu. Era qai ‘matatamata digitaki, matabete vakatui, matanitu tabu, mera matatamata e taukena sara ga na Kalou.’ (Wilika 1 Pita 2:9, 10.) Nira se bula tiko na yapositolo era yadrava tiko ga na ivavakoso ni Kalou. Nira sa takali, era basika eso “era na vakatanitaka na ivakavuvuli dina” mera “vakacalai ira kina na tisaipeli mera muri ira.” (Caka. 20:30; 2 Ces. 2:6-8) Levu vei ira qo era qarava na itavi dokai ena ivavakoso, era ivakatawa, oti ra qai “bisovi.” Sa tauyavutaki sara tiko ga kina eso na iliuliu ni lotu lasu, ia e tukuna o Jisu vei ira nona imuri: “Ni veitacini kece.” (Maciu 23:8) Era taleitaka na tagane qori na ivakavuvuli i Aristotle kei Plato, era mani vakacuruma vakamalua na ivakavuvuli lasu me isosomi ni ivakavuvuli savasava ena Vosa ni Kalou.

9. E tokoni ira vakacava na lotu vaKarisito vukitani na matanitu o Roma? Cava e yaco kina?

⁹ Ena 313 G.V., e vakalawataka o Empara Constantine e Roma na lotu vaKarisito vukitani. Me tekivu mai ena gauna ya, rau sa cakacaka vata na Matanitu kei na lotu. Kena ivakaraitaki, ena bose mai Nicaea, a vakaroti Arius o Constantine me cegu ena nona veiqaravi vakabete ni a sega ni vakabauta ni Kalou o Jisu. E muri, ena veiliutaki i Empara Theodosius I (379-395 G.V.), e digitaki na lotu Katolika me lotu ni vanua o Roma. Na lotu qo sa sega ni vakamuria na ivakavuvuli vaKarisito. Era kaya na daunitukutuku makawa ni sa lotu vaKarisito na vanua lotu butobuto o Roma ena ikava ni senitiuri. Ia na kena dina ni qori na gauna era lewena kina na lotu butobuto e Roma na ivavakoso lotu vaKarisito vukitani, me wili tale ga vei Papiloni na Ka Levu. Ena gauna vata qori, era saga ena nodra vinaka kece eso na lotu vaKarisito lumuti era vaka na witi mera sokaloutaki Jiova, ia e sega ni dua e via rogoci ira. (Wilika Maciu 13:24, 25, 37-39.) Sa vesuki ira tiko o Papiloni!

10. Na yavu cava era sega ni tokona kina na tamata lomadina na ivakavuvuli ni lotu ena Gauna vaKarisito?

¹⁰ Ena imatai ni vica na senitiuri ena Gauna vaKarisito, levu e rawa nira wilika na iVolatabu ena vosa vaKirisi se vakaLatina. Sa rawa nira veidutaitaka na ivakavuvuli ni Vosa ni Kalou kei na ivakavuvuli ni lotu. Eso era sega ni tokona na ivakavuvuli vakalotu e sega ni vakaivolatabu, ia e rivarivabitaki se vakarerevaki mera vakatakila e matanalevu.

11. Era mai lewa tu vakacava na iVolatabu na iliuliu ni lotu?

¹¹ Ni toso na gauna, levu era sa sega ni vosa vaKirisi se vakaLatina, sega tale ga  ni taleitaka na lotu me vakadewataki na iVolatabu ena so tale na vosa. E vakadonui mera wilika ga na iVolatabu na iliuliu ni lotu kei ira na tamata vuli, ia era sega ni kila kece na wiliwili kei na volavola na iliuliu ni lotu. Ena totogitaki vakalevu e dua ke sega ni duavata kei na ivakavuvuli ni lotu. Era saga na lumuti yalodina me kua ni kilai levu nodra sota, eso e dredre sara ga mera cakava qori. Me vaka ga nodra vesu tu e Papiloni makawa, sa sega nira veiqaravi na bete me vaka na kena ituvatuva taumada. Io, e kaukaua sara ga nona veivesu o Papiloni na Ka Levu!

12, 13. Na cava e rua na ka e veivuke ena kena cila na rarama? Vakamacalataka.

¹² Vakacava era na sereki na lotu vaKarisito dina mera sokaloutaki Jiova ena galala, mera vakadonui tale ga? Io! Tekivu cila ena butobuto na rarama vakayalo, e rua na ka e vakavuna qori. iMatai na buli ni misini ni tabaivola ena lomadonu ni ika15 ni senitiuri. Ni bera ni buli na misini ena veivanua vakatorocaketaki, e dau lavetaki tu ga na iVolatabu ena liga. E dau kunekunei dredre na ilavelave ni iVolatabu, e saulevu tale ga. E tukuni ni rawa ni taura e tini na vula me lavetaka e dua na dauvolavola maqosa na iVolatabu! Kena ikuri, e saulevu na pepa se ivola me vakayagataki. Ni vakatauvatani kei na misini ni tabaivola kei na pepa, nikua e rawa ni tabaki e 1,300 na taba ni pepa ena dua ga na siga!

¹³ Dua tale na sala e vukea na cila ni rarama, na nodratou vakatulewataka e vica na tagane yaloqaqa ena itekitekivu ni ika16 ni senitiuri me vakadewataki na Vosa ni Kalou ena vosa era kila e levu  na tauvanua. Levu na daunivakadewa era cakava qori, qai rivarivabitaki kina nodra bula. E sega ni taleitaka qori o lotu. Era lomaleqataka na iliuliu ni lotu ni na vaka na iyaragi rerevaki na iVolatabu ke ra wilika se yadua o ira na rerevaka na Kalou! Na gauna sa veisoliyaki kina na iVolatabu mera wilika na lewenivanua, era tekivu vaqaqa: E vei na vanua e cavuti kina na ivakavuvuli ni puregatorio? nodra saumi vakailavo na bete mera caka veibulu? nodra cavuti na tui tabu kei na kadinala? Dua na ka nona cudru o lotu. Na dodonu cava e tu vei ira na lewenivanua mera tarogi ira kina na iliuliu ni lotu! E veisausaumi o lotu. Era cudruvi na tagane kei na yalewa era cata na ivakavuvuli ni lotu. Eso e yavutaki ena ivakavuvuli i Aristotle kei Plato—ni rau a bula ni se bera ni sucu o Jisu. E vakatulewataka na lotu na itotogi mate, mani muri sara qori ena Matanitu. E kena inaki me vakayalolailaitaki ira na tamata mera kua ni wilika na iVolatabu, se ra taroga na lotu. A rawa vinaka na inakinaki qori. Ia era sega ni via soro vei Papiloni na Ka Levu e vica na tagane yaloqaqa. Nira sa kila na Vosa ni Kalou—era via kila e levu tale na ka! Qori sara ga na itekitekivu ni noda vakabulai mai na lotu lasu.

14. (a) Na cava e yaco e vakavuna kena sagai me vakamatatataki na ka dina vakaivolatabu ena icavacava ni veiyabaki ni 1800? (b) Vakamacalataka nona gumatua o Brother Russell me kilai na ka dina.

¹⁴ E levu era dro ina so tale na vanua e sega soti kina na veivakamuai ni lotu. Era via wilika, vulica, ra qai veitalanoataka na iVolatabu, me kua tale ga ni dua e vakamua nodra vakasama. Dua na vanua qori o Merika. Ena icavacava ni veiyabaki ni 1800, ratou tekivu sota kina o Charles Taze Russell kei na vica nona itokani me ratou vulica na iVolatabu. A nona inaki taumada o Brother Russell me kila se lotu cava e vakatavulica na ka dina. E veidutaitaka kei na iVolatabu e levu na ivakavuvuli ni lotu vaKarisito, vaka kina o ira na sega ni lotu vaKarisito. E liaca ni sega ni dua e muria vakavoleka na Vosa ni Kalou. Ena dua na gauna e sota kei na so na iliuliu ni lotu, ni nanuma nira na ciqoma na ka dina ratou dikeva ena Vosa ni Kalou, mera vakavulici ira tale ga na lewe ni lotu. Ia era sega ni duavata kei koya na iliuliu ni lotu. Qo na ka mera nanuma na gonevuli ni iVolatabu: Eda na sega ni veitokani kei ira na muria tiko ga na ivakavuvuli lasu.—Wilika 2 Korinica 6:14.

15. (a) Na gauna cava e vakabobulataki lotu vaKarisito kina o Papiloni na Ka Levu? (b) Taro cava ena saumi ena ulutaga e tarava?

¹⁵ Eda raica mai qo ni o Papiloni a vesuki ira na lotu vaKarisito dina nira sa mate na otioti ni yapositolo. Ia e vica na taro e basika kina: Na ivakadinadina cava tale e tu ena vica vata na yabaki ni bera na 1914, nira sa sereki na lumuti mai Papiloni na Ka Levu, ra sega tale ni bobula tiko vua? Vakacava, e rarawataki ira na nona dauveiqaravi o Jiova ni sega ni vuavuaivinaka nodra cakacaka vakavunau donuya na iMatai ni iValu Levu? Era soro koso eso na tacida mera sega ni dei ena nodra tawaveitovaki nira lotu vaKarisito, qai sega ni vakadonui ira kina o Jiova? Kena ilutua, ke ra vesu tu na lotu vaKarisito ina lotu lasu me tekivu mai na ikarua ni senitiuri G.V, gauna cava era qai sereki kina? Era taro vinaka qori. Ena saumi ena ulutaga tarava.