1. Taekini baike a riki ngke e uruakaki Ierutarem.

N 607 B.C.E., e a niniaki Ierutarem n ana taanga ni buaka Baburon ae rangi ni bubura ae kairaki iroun te Uea are Nebukaneta II. Ni kaineti ma te tiritiri ae korakora iai, e taekina aei te Baibara: ‘E kamateia Nebukaneta aia rorobuaka n ataei n te kabaang n te auti are n aia tabo ae tabu. E aki nanoangaiia rorobuaka n ataei ke aine aika tuai ni boo ma mwaane, kaara ke mwauku. E kabueka ana auti te Atua ae koaua, e kabwakaa oon Ierutarem, e kabueki tauana aika nonoaki ni kabane n te ai, ao e kamaunai bwaai nako aika kakawaki.’​—2Rong. 36:17, 19.

2. Tera ana kauring Iehova, ao tera ae e na riki nakoia I-Iutaia?

² A aki riai ni kubanrou kaain Ierutarem n uruakan aia kaawa. Bwa i nanon ririki aika bati, a a tia ni kauringaki I-Iutaia irouia ana burabeti te Atua bwa ngkana a teimatoa ni kakeaa bongan Ana Tua te Atua, a na boni kataenikaiaki irouia kaaini Baburon. A na bati I-Iutaia aika a na mate n te kabaang ao ane e reke maiuna, e na boni kabanea maiuna ni kataenikaiaki i Baburon. (Ier. 15:2) Tera aroni maiuia taenikai ikekei? Iai te bwai ae riki nakoia naake a kataenikaiaki i Baburon ae e a tia n riki naba nakoia Kristian? Ngkana iai ao n ningai?

3. E kangaa ni kaokoro te kataenikaiaki i Baburon ma tautoronakia tibun Iteraera i Aikubita?

³ E waekoa ni koro bukin te baere a a kaman taekinna burabeti. E karaui nanoia naake a na riki bwa taenikai Iehova rinanon Ieremia bwa a riai ni butimwaea aroia ane boou anne ao ni kamanena raoi. E taku: “Katei auti [i Baburon] ao maeka iai. Ununiki n taian onnaroka ao kang uaaia. Ao ukoukora raun te kaawa are I kataenikaingkami nako iai, ao tataro ibukina nakon Iehova, bwa kam na rau ngkana e rau.” (Ier. 29:5, 7) Te koraki ake a aantaeka ni karaoa nanon te Atua a boni maiu n aron ae e taneiai te aba iai i Baburon. E reke kariaiakaia teutana mairouia naake a kataenikaiia bwa a na karaoi baike a tangiri. A kariaiakaki naba taan taenikai ni mwamwananga n te aba anne. Baburon bon nibwan te iokinibwai ao te bitineti rimoa, ao a kaotaki ni bwaai ni kakoaua ake a kenaki i aantano bwa a bati I-Iutaia ake a reke rabakauia n iokinibwai ikanne, ao tabemwaang a riki bwa taani karaobwai aika mwaatai. A boni maiu ni kaubwai naba tabeman I-Iutaia. E rangi ni kaokoro te kataenikaiaki i Baburon ma te tautoronaki i Aikubita are a rinanona tibun Iteraera bubua ma bubua te ririki mai mwaina.​—Wareka Te Otinako 2:23-25.

4. Antai ake a rotakibuaka naba n te kataenikaiaki i Baburon i rarikia tibun Iteraera ake a karitei, ao e aera ngke a aki kona ni karaoi bwaai nako aika tangiraki n te Tua?

⁴ E ngae ngke a rereke baike a kainnanoi ibukini maiuia I-Iutaia ma tera aroni baike a kainnanoi ibukin aia onimaki? E a tia n uruakaki ana tembora Iehova ma baonikareana, ao e a aikoa waaki te nakoa n ibonga n te aro ae baireaki raoi. Bon akea te bwai ae bure ae a karaoia ana toro te Atua aika kakaonimaki ake i buakoia taenikai, ae a tau ni katuuaaeaki iai. Ma a riai naba ni kaai ni karawawataaki ma nikiraia te natannaomata anne. Ma a karaoa ae a kona ni karaoia n ongeaba n Ana Tua te Atua. N te katoto, ni menaia i Baburon Taniera ma raona ake teniman ake Tiateraka, Metiaka, ao Abeteneko, a rawa ni kana te amwarake ae katabuaki kanakina irouia I-Iutaia. Ao ti ataia bwa e katoatai Taniera n reitaki ma te Atua n te tataro. (Tan. 1:8; 6:10) Ma kioina ngkai e mena i aan aia kairiri beekan te I-Iutaia ae mamaaka te Atua, e boni kangaanga irouna bwa e na karaoi bwaai nako aika tangiraki n te Tua.

5. Tera te kantaninga are e angania ana aomata Iehova, ao bukin tera bwa e kamimi te berita aei?

⁵ A na manga kona n taromauria te Atua tibun Iteraera n te aro ae riai? E taraa n rangi ni kangaanga rikin aei n te tai anne. E aki kakainaomataia ana taenikai Baburon. Ma e aki muti Iehova ae te Atua n te tua anne. E a tia ni beritanna bwa a na kainaomataaki ana aomata, ao e boni koro bukina. E kokoro bukin ana berita te Atua.​—Ita. 55:11.

6, 7. E aera bwa ti riai ni kamataataira raoi n taekan ana kataenikai Baburon ni boong aikai?

⁶ A a tia Kristian n rinanon te bwai teuana ae kuri n titeboo ma te kataenikaiaki are i Baburon? I nanon ririki aika bati, e taekinaki n Te Taua-n-Tantani bwa a kataenikaiaki irouni Baburon ana toro te Atua man 1918 ao a kainaomataaki n 1919. Ma n te kaongora aei ao are imwina, ti na reiakinna bwa e aera ngkai ti riai ni kaetii otara iai.

⁷ Iangoia: Baburon ae Kakannato bon te botaki n Aro ae kewe ae katobibia te aonnaba. Ngaia are a boni bae n tia n toronaki ana aomata te Atua irouia Aaro aika kewe n te anga teuana ma teuana n te tai anne ao a a riki bwa ana taenikai Baburon n 1918. Ma e  kaotaki ni bwaai ni kakoaua bwa tatabebwi te ririki imwain te Moani Buaka Are Kabutaa Aonnaba, a a boni kainaomataaki ana toro te Atua aika kabiraki mairouni Baburon ae Kakannato, ao a aikoa toronaki irouna. E ngae ngke e koaua bwa a bwainikirinaki taani kabiraki n te moani buaka are kabutaa aonnaba, ma te rawawata are a rinanona boni mairouia taan tautaeka n te aonnaba, ma tiaki Baburon ae Kakannato. Ngaia are e taraa n ae a aki kataenikaiaki ana aomata Iehova irouni Baburon ae Kakannato n 1918.

8. Kabwarabwaraa aroni kabarekaan te Aro ni Kristian ni koaua. (Nora te taamnei ni moan te kaongora aei.)

⁸ Ni Bentekota 33 C.E., a ruonaki n te taamnei ae raoiroi nga ma nga I-Iutaia ao aomata ake a rairaki nakon te Aro n Iutaia. A riki Kristian aika boou aikai bwa “te reeti n aomata aika . . . rineaki, te koraki n ibonga aika ueea, te natannaomata ae itiaki, te koraki ake ana bwai te Atua.” (Wareka 1 Betero 2:9, 10.) A teimatoa abotoro n tararuai taian ekaretia n aia bongi ni maiu ni kabane. Ma e ngae n anne, imwin raoi mateia abotoro, a a teirake mwaane n taekin “reirei aika kewe” ni “katikiianako taan rimwin Iesu bwa a na rimwia.” (Mwa. 20:30; 2Tet. 2:6-8) A bati i buakoia mwaane aikai ake iai mwiokoaia aika kakawaki n taian ekaretia, a beku bwa mataniwi, ao imwina riki bwa “ebikobo.” E a moanna n tei te koraki ae rietata riki aika taani kairiri, e ngae naba ngke e a tia ni kangai Iesu nakoia taan rimwina: “Taari ngkami ni kabane.” (Mat. 23:8) Ibukina bwa mwaane aika bubura nakoaia aikai a rangi n tangiri aia karioiango Aristotle ao Plato, a a moanna n reireinia aomata aia reirei naakai ma aia iango, ao teutana imwin teutana a a onea mwin te reirei ae koaua are n Ana Taeka te Atua.

9. Kabwarabwaraa aron te Aro ni Kristian ae tannako man te koaua ni boutokaaki n te Tautaeka n Rom, ao tera mwina?

⁹ N 313 C.E., e a kariaiakaki i aan te tua te Aro ni Kristian ae tannako man te koaua aei iroun te Embera n Rom ae te beekan ae Constantine. Ni moa man te tai anne, a a moanna n ikarekebai te Aro ao te Tautaeka. N te katoto, imwin te Kaboowi are i Nicaea ao e tua Constantine are ira te boowi bwa e na kanakoaki mai abana te tama ae karitei are Arius, ibukina bwa e rawa ni kakoauaa ae Iesu bon te Atua. Imwina riki, i aan ana kairiri te Embera ae Theodosius I (379-395 C.E.) ao te Aro ni Katorika are te Aro ni Kristian ae kabarekaaki, e a moanna ni kinaaki, ao e a riki bwa te Aro n te Embwaea n Rom. A taekina Rom ae te aba ae beekan taani kororongorongo rimoa bwa aongkoa e riki bwa te aba ae Kristian n te kaaua n tienture. Ma ni koauana, n te tai anne e a butimwaei reirei ni beekan te Aro ni Kristian ae tannako man te koaua, ngaia are a a riki bwa kaaini Baburon ae Kakannato. E ngae n anne, a boni karaoa naba aia kabanea ni konaa n taromauria te Atua te koraki ae karako mwaitiia ake Kristian aika kabiraki aika ai aroia uita, ma akea ae e kan ongora irouia. (Wareka Mataio 13:24, 25, 37-39.) A a bon riki bwa taenikai irouni Baburon!

10. E boto i aon tera nanououaia aomata aika raraoi nanoia n ana reirei te Aro bubua ma bubua te ririki imwini Kristo?

¹⁰ Bubua ma bubua te ririki imwini Kristo, a bati aomata aika kona ni wareka te Baibara n te taetae ni Kuriiti ke n Ratine. Ngaia are a kona ni kabotaui reirei man Ana Taeka te Atua ma reirei n te Aro. Ni kaineti ma baike a wareki n te Baibara, tabeman i buakoia a rawa ni butimwaei booto n reirei man te Aro aika bobuaka ma te Baibara, ma e karuanikai aei ao a kona ni mate naba ngkana a taekin iango aikai i mataia aomata.

11. E kangaa n tauaki taekan te Baibara irouia mataniwi n Aaro?

 ¹¹ Imwin tabeua te tai, a aikoa kamanenaaki irouia aomata aika rangi ni bati taetae ake a rairaki iai Baibara, ao te Aro e tuka rairan Ana Taeka te Atua nakon taetae aika kakabonganaaki riki. Ibukin anne, tii mataniwi n Aaro ao aomata tabeman ake a bubura aia reirei aika kona ni wareka te Baibara i bon irouia, ma a aki bane mataniwi n Aaro n rabakau ni wareware ao ni koroboki. Ane e rawa nakon ana reirei te Aro, e na boni kakaiaki tuuaana. A riai ni karaba ni bobotaki ni kurubu ana toro te Atua aika kakaonimaki, ngkana e angaraoi irouia. N aron are e riki irouia naake a taenikai i Baburon rimoa, a aki kona naba taani kabiraki aika “te koraki n ibonga aika ueea” ni karaoi aia mwakuri n te aro ae baireaki raoi. Ai matoatoara ana tautaeka Baburon ae Kakannato i aoia aomata!

12, 13. Baikara baika uoua aika boutokaa kamarauan tautoronakia aomata irouni Baburon ae Kakannato? Kabwarabwaraa.

¹² Iai te tai ae a na inaomata iai Kristian ni koaua ao ni kariaiakaki n taromauria te Atua i mataia aomata? Eng! E a moanna n rin i buakon te rotongitong te oota i aoni bwaai n taamnei. Ai rabwara baika kakawaki aika uoua aikai. Te moan, bon te mitiin ni boreeti ae kamanenai manin koroboki aika kona ni kamwaingingaki ae kabonganaaki n nukan te ka-15 n tienture. Imwain reken te bwai ni boreeti n aaba ake i Maeao, e karauaki raoi ni kaeweweaki n te bai te Baibara. A karako katotoni Baibara ao a rangi ni bobuaka. E taekinaki bwa e kainnanoa tebwina te namwakaina te tia kaewewe ae mwaatai ibukini kaewean tii teuana katoton te Baibara ae koreaki n te bai! Irarikin anne, a rangi ni bobuaka bwaai ake e koroboki i aoia te tia kaewewe (te beeba ae matoatoa  ke te kunniman). Ni kaitaraan anne, kamanenaan te bwai ni boreeti ao te beeba ae te anga riki teuana ae moan te nakoraoi, e kona iai te tia boreeti ae mwaatai ni katiai iteraniba aika 1,300 n tebongina!

¹³ Te kauoua ni bwai ae kakawaki bon aia motinnano tabeman mwaane aika ninikoria n raira Ana Taeka te Atua nakon taetae aika kakabonganaaki riki ni moan te ka-16 n tienture. A karaoa te mwakuri aei taan rairai aika bati ao a karuanikaia iai maiuia. E rangi n un te Aro iai. Bukin tera? A maaku bwa ngkana a wareka te Baibara n oin aia taetae aomata aika raraoi nanoia, a nang moanna iai n tabeki titiraki n aron aikai: ‘E taekinaki ia n Ana Taeka te Atua rongorongon te burikatorio?, te kabwakamwane n te tutia ibukia maate?, taekaia bobe ao mataniwia taama?’ E rangi n un te Aro n te waaki aei. E aera bwa a na waeiia mataniwi n te Aro aomata aika rangi ni bati! E boni kaaitaraia aomata te Aro. A motikaki taekaia aomata ake a rawa nakon ana reirei te Aro, ake tabeua mai iai a boto i aon aia karioiango ni beekan Aristotle ao Plato ake a maiu imwaini bungiakin Iesu Kristo. E bairea te tuuaa ae te kamateaki te Aro ao e karaoa nanona te Tautaeka. A karaoa aei ibukina bwa a na kabwarai nanoia aomata mani warekan te Baibara ao waewaean te Aro. E karaoaki aei n angiin te tai. Ma tabeman ake a ninikoria a bon rawa n tautaekanaki irouni Baburon ae Kakannato. A a tia ni katoonga Ana Taeka te Atua, ao a tangira ae bati riki! E a uakaan te kainaomataaki man te Aro ae kewe.

14. (a) Baikara baike a boutokaa rikiraken riki te oota i aoni koaua man te Baibara n raabanen 1800 tabun? (b) Kabwarabwaraa ingaingan Brother Russell ibukin te koaua.

¹⁴ A bati ake a bwarua te koaua man te Baibara ake a birinako nakon aaba ake e karako iai mwaakan te Aro. A kani wareka te Baibara ao n reiakinna ao ni maroroakinna i marenaia n akea ae e na tuangia te bwai ae a na iangoia. Teuana i buakon aaba akanne bon te United States are a moana iai aia ukeuke n te Baibara Charles Taze Russell ma raona tabeman n raabanen 1800 tabun. N te moantai, te bwai ae e uaiakinna Brother Russell bon ukeran raoi te Aro ae reirei te koaua n taai akanne. E a tia ni karaua raoi ni kabotaui ana reirei te Baibara ma aia reirei Aaro aika kakaokoro, ao Aaro naba ake a aki aranaki bwa Kristian. E waekoa n ataia ae akea i buakon Aaro akanne ae boraoi ana reirei ma Ana Taeka te Atua. N te taina, e kawariia Russell mataniwi n Aaro aika bati ao e kantaningaiia mwaane aikai bwa a na butimwaei koaua ake e a tia ni kunei ma raona ao ni manga reireinia iai kaain aia ekaretia. A aki kan ongora mataniwi aikai. A riai Taan Reirei n te Baibara n ataa aei: A na aki reitaki ma naake a motinnanoia bwa a na tiku n te Aro ae kewe.​—Wareka 2 I-Korinto 6:14.

15. (a) N ningai te tai are a mena iai Kristian i aani Baburon ae Kakannato? (b) Taekin titiraki aika a na kaekaaki n te kaongora ae imwina.

¹⁵ Mani moan te kaongora aei, ti a tia n ataia ae a riki Kristian ni koaua bwa taenikai irouni Baburon imwin raoi maten te kabanea n abotoro. Ma a rio titiraki aika bati n aron aikai: Tera riki te bwai ni kakoaua bwa tatabebwi te ririki imwain 1914 ao a a boni kainaomataaki man tautoronakia taani kabiraki mairouni Baburon ae Kakannato? E koaua ae e aki kukurei Iehova irouia ana toro ibukini waeremwen aia mwakuri n uarongorongo n te Moani Buaka Are Kabutaa Aonnaba? Ao e koaua bwa a kakeaa bongan teia i nuka tabeman taari mwaane n te tai anne ike e a aki kukurei iai Iehova? Ngkana ngaia bwa a kataenikaiaki Kristian n te Aro ae kewe ni moa man te kauoua n tienture C.E., n ningai ngkanne are a kainaomataaki iai? A rangi n tamaroa titiraki aikai, ao a na kaekaaki n te kaongora ae imwina.