1. Iyistoria i nesimmu ta kadaral na Jerusalem.

TURI 607 B.C.E., sinakup na dakal nga armada na Babilonia ta pangiyorollu ni Patul Nabucodonosor II i siudad na Jerusalem. Kinagi na Biblia meyannung tatun: ‘Pinatay [ni Nabucodonosor] i abbarabbing nga lallaki gukaban na espada ta balay na santuarioda; arianna nikabbi i mabbing nga lalaki onu i birhen, lallakay anna babbako onu i mataki. . . . Sinuggina i balay na kurug nga Dios, zinabbana i pader na Jerusalem, sinuggida gukaban na afi i ngamin nga tore, anna zinaralda ngamin i gannug nga egga balorna.’​—2 Cron. 36:17, 19.

2. Anni i kinagi ni Jehova meyannung ta duttal nga kadaral na Jerusalem, anna anni i mesimmu ta Judio ira?

² Ari ngana nakuan nalannakan i Judio ira ta kadaral na Jerusalem. Piga dagun ngana nga kinagianan ira na profeta na Dios nga nu itulu-tuloyda nga ari tuppalan i Dobna, meyawa ira ta lima na Babilonia. Aru nga Judio i matay gukaban na espada; nu egga i matolay, mabbalin ira nga aripan ta Babilonia. (Jer. 15:2) Kunnasi i pattolay na aripan ira tatun? Egga kari i kegittan na nike-aripan ta Babilonia ta tiempo ira na Cristiano? Nu wan, kanni?

3. Anni i neruman na nike-aripan na Israelita ta Babilonia kumpara ta Ehipto?

³ Nesimmu i niprofesiya na profeta ira. Kinagi ni Jehova gukaban ni Jeremias nga akseptan na mappange ira nga aripan i bagu nga situasiodda anna kuadda i ngamin nga mawayyada tapenu normal i pattoleda. Kinagina: “Mappataddag kamu tu babalay [ta Babilonia] anna maddiakkamu tatun. Mammula kamu tu gugulay anna kanannu ira i vungana. Alegannu gapa i imammo na siudad nu sitaw nga nipa-aripakku kamu, anna ipakimallonu yatun kani Jehova, megafu ta imammona yatun ay mapeggakkamu tu imammo.” (Jer. 29:5, 7) Danuri nakimoray ta uray na Dios ay nabbalin tu normal i pattoleda ta Babilonia. Egga gapa i lallaguray nga neyawa nira tapenu kuadda i kayàda. Awayyada paga magala-ali ta Babilonia. Sentro na negosio anna komersio i Babilonia gari, anna ipasingan na nadiskubre ira nga dokumento nga natudduan i aru ta Judio ira nga gumatang anna mallaku tatun, anna nabbalin tu malalaki nga mamadday tu ganna-gannug. Narriku i karuan ta Judio ira. Mas mariga i pattolay ta nike-aripan na Israelita ta Ehipto ginatu nga dagun ngana i nappasa kumpara ta nike-aripadda ta Babilonia.​—Bibbigan i Exodo 2:23-25.

4. Sinni paga i afektadu ta pangaripan na Babilonia fuera ta rebelioso ira nga Israelita, anna kunnasi nafektan i paddayoda ta Dios?

⁴ Maski nu malà na na-aripan ira nga Judio i material nga pakawagadda, kunnasi gapa ta espiritual? Nadaral ngana i templo ni Jehova nelavu i altarna, kunne na gapa na unnug meyannung ta pangiyorollu na papari. Nelagum nga na-aripan i matalo ira nga aripan na Dios nga awan tu kingnguada nga mepangngo ta kapanunnu, nesipo ira nga mazziga. Maski paga kunnatun, kingnguada i mawayyada tapenu tuttulan i Dob na Dios. Angngariganna, si Daniel anna i tallu nga kavvuluna​—da Sidrac, Mesac, anna Abednego​—nibitada i maka-makan ta Babilonia nga megamma ta Judio ira. Ammu tam nga kanayun i pakiyuvovug ni Daniel ta Dios gukaban na regular nga pakimallo. (Dan. 1:8; 6:10) Ngem, ta pammaguray na pagano, imposible para ta matalo nga Judio ira nga kuan ngamin i ikiddaw na Dob.

5. Anni i nipromesa ni Jehova ta totolena, anna ngatta kappabbaw yatun?

⁵ Madayaw mangana kari uli na Israelita ira i Dios kagitta na dati? Imposible nga mesimmu yatun tatun nga tiempo megafu ta awan tu lallagureda nga mallawan ta Babilonia. Ngem ari gare tu unnug ni Jehova yatun. Nipromesana nga mapaliag i totolena, anna yatun i nesimmu. Ari vuluvuga nga maffaliu i promesa na Dios.​—Isa. 55:11.

6, 7. Ngatta mepangngo nga gigiammuattam uli i pakalippawa tam ta pakka-aripan ta Babilonia?

⁶ Egga ngana kari i naekspiriensa na Cristiano ira nga kagitta na nike-aripan ta Babilonia? Daga-ragun ngana nga kakkagian na The Watchtower nga na-aripan na Babilonia i matalo ira nga Cristiano turi 1918 anna napaliag turi 1919. Ngem taw nga artikulo anna ta tumunug, kawagan nga magigiammu uli yaw nga topiko.

⁷ Nonopan: Interu mundo nga imperio na falso nga relihion i Babilonia nga Dakal. Yatutta, tapenu mabbalin tu aripan na Babilonia turi 1918, kawagan nga ma-aripan na falso nga relihion tatun nga tiempo i totolay na Dios. Ngem  kakuruganna, ipasingan na ebidensia nga piga dekada nige na World War I, sesenu ngana ira nga makalawan ta Babilonia nga Dakal, ari tu mepa-aripan tatun. Fustu nga napeppersigi i nazelugan ira turi World War I, ngem megafu laman ta sekular ira nga autoridad, ari nga ta Babilonia nga Dakal. Yari tu ari makagi nga nepa-aripan i totolay ni Jehova ta Babilonia nga Dakal turi 1918.

8. Iyesplika nu kunnasi nakivuan tu falso nga tuddu i kurug nga Cristiano. (Innan i letratu ta gafu na artikulo.)

⁸ Turi ta Pentecostes 33 C.E., rinivu nga Judio anna Proselita ira i natunno gukaban na masanto nga espiritu. Nabbalin yaw ira nga bagu nga Cristiano nga “napili nga totolay,” “papari na Patul,” anna “masanto nga nasion, i totolay nga sinagikua na Dios.” (Bibbigan i 1 Pedro 2:9, 10.) Sinangngallan tu mapia na apostoles i kongregasion ira na totolay na Dios durante nga matolay ira. Ngem, turi ta patay na apostoles, egga ira i limittuag tu lallaki nga “malladda-laddug tapenu meyawawan anna tumuttul nira danuri i mangurug.” (King. 20:30; 2 Tes. 2:6-8) Aru tatun nga lallaki i natunno ta kongregasion nga masserbi bilang manangngal, tapus nabbalin ira tu “obispo.” Mamegafu ngana maggrupo i papari, maski kinagi ni Jesus ta disipulosna: “Mawwaragi kamu ngamin.” (Mat. 23:8) Nigafu danuri prominente nga totolay nga nabbilib ta pilosopia ira da Aristotle anna Plato i ideya na falso ira nga relihion, nga sesenu nanali ta puro nga tuttuddu na Uvovug na Dios.

9. Kunnasi sinuportan na Gobierno na Romano i apostata nga Cristiano, anna anni i resultana?

⁹ Dagun 313 C.E., legal nga inaksepta na pagano nga Emperador nga si Constantine yatun nga apostata nga klase na Cristianismo. Tatun ngana nga namegafu nga makka-uffun i Iglesia anna i Gobierno. Angngariganna, kabalin na Konseho na Nicaea, si Constantine, nga presente tatun nga miting, nidogna nga papanawan i rebelioso nga pari nga si Arius megafu ta arianna akseptan tu si Jesus ay Dios. Ta pammaguray ni Emperador Theodosius I (379-395 C.E.), i forma na Cristianismo nga nakivuan tu falso nga tuddu​—i Iglesia Katoliko—​ay nabbalin tu ofisial nga relihion na Imperio na Roma. Kagian na historiador ira nga nabbalin tu Cristiano i pagano nga Roma. Kakaruganna, yatun ngana i tiempo nga inalawa na Cristiano ira i pagano ira nga tuddu, yatutta nabbalin ngana ira tu parte na Babilonia nga Dakal. Ngem egga lagapa i baddi nga alle-trigu nga nazelugan ira nga Cristiano nga kuadda i adde na mawayyada tapenu dayawan i Dios, ngem awan tu maggigginna ta kakkagiadda. (Bibbigan i Mateo 13:24, 25, 37-39.) Kurug nga na-aripan ira na Babilonia!

10. Sitaw nebase i ari pangalawa na sinsero nga totolay ta tuttuddu na iglesia ginatu nga dagun kabalin na patay ni Jesus?

¹⁰ Ginatu nga dagun kabalin na patay ni Jesus, aru lagapa i makabibbig ta Biblia ta Griego onu ta Latin. Yatutta egga ira ta posision nga ikumpara i tuttuddu na Uvovug na Dios ta doktrina ira na Iglesia Katoliko. Depende ta nabibbigda ta Biblia, ari alawatan na karuan i ari nga nebase-Biblia nga tuttuddu na iglesia, ngem delikadu yatun. Patayadda ira nu kagiadda ta publiko i opiniodda.

11. Kunnasi nakontrol na papari i Biblia?

¹¹ Ta pappasa na tiempo, baddi ngana laman i mangusa tu Griego anna Latin,  anna kontran ngana na iglesia i pattransleyt tu Uvovug na Dios ta lengguahe na magaru. Megafu tatun, i papari anna karuan nga edukadu nga totolay laman i makabibbig tu Biblia, maski ari tu ngamin nga pari i makapattura anna makapabbibbig tu mapia. Grabe i pakkastigo ta maski sinni nga kumontra ta ituttuddu na iglesia. Sikreto nga maggarammammung i matalo nga nazelugan ira nga aripan na Dios​—nu posible nga makuada yatun. Kagitta na situasion ta gafu na nike-aripan ta Babilonia, ari organisado i paffunsina na nazelugan ira nga “papari na Patul.” Grabe i pangontrol na Babilonia nga Dakal ta totolay!

12, 13. Anni i dua nga nesimmu nu ngatta mediu nakkafi i influwensia na Babilonia nga Dakal ta totolay? Iyesplika.

¹² Duttal paga kari i tiempo nga dayawan na Cristiano ira i Dios nga awan tu mangigamma? Wan! Namegafu nga tallungan na espiritual nga nawag i zibbo megafu ta dua nga nesimmu. Ollu, i nike-imbento na printing press (movable type) turi ma-1450 C.E. Nguri ta awan paga yatun nga pagimprentan, memmugug anna manu-mano nga makopia i Biblia. Tallutaggi anna mangina i kopia ira na Biblia. Magadde tu mafulu vulan nige nga makakopia i tadday nga malalaki nga taga-kopia tu maski tadday laman nga kopia na Biblia! Mangina paga i materiales nga keturakkanna yatun, gitta na tabbi na ayam. Ngem nu mekumpara ta pangiyusa tu printing press anna papel​—nga mas praktikal—​makapadday tu 1,300 nga pahina kagaggaw i makina nga pagimprentan!

¹³ Mekadua, i desision na karuan nga magutu nga lallaki turi ta gafu na meka-16 siglo nga itransleyt i Uvovug na Dios  ta tanakuan ira nga lengguahe na magaru. Nat-transleyt ira maski mappeligro i inangoda. Neyanassingan i lider ira na iglesia. Mabbalin tu armas i Biblia nu egga i kopia na sinsero nga totolay​—yatutta maganassing i iglesia! Megafu ta makalà ngana ira tu kopia na Biblia, mabibbigda ngana yatun. Nu mabbibbig ira, iyavuda: ‘Sitaw ta Biblia i purgatorio? i mapagan nga misa para ta natay? i santo papa anna i kardinal ira?’ Iskandalo yatun para ta iglesia. Anni ngana mabba sikan na nonoda nga kuestionan i lider ira na iglesia! Ngem nilabanan ira na iglesia. Kinastigoda bilang traidor nga lallaki anna babbay danuri nammanaki ta tuttuddu na iglesia, nga nebase i karuan ta pilosopia ira da Aristotle anna Plato​—lallaki nga nattolay nige na nikeyana ni Jesu-Cristo. Naddesision i iglesia nga sentensian ira tu patayan; tuppalan gapa yatun na gobierno. Kingnguada yatun tapenu madismaya i totolay nga bibbigan i Biblia anna kuestionan i iglesia. Maruddu nga efektibo yatun nga estratehiya. Ngem, egga gapa i piga nga magutu nga totolay nga ari nappatantalaw ta Babilonia nga Dakal. Nalippawada ngana i Uvovug na Dios​—anna kayàda paga nga mas malippawa yatun! Aranni ngana i kadaral na falso nga relihion.

14. (a) Anni i nakoffun tapenu mas malippawa i kinakurug ta Biblia turi 1870? (b) Iyistoria nu kunnasi inaleg ni Brother Russell i kinakurug.

¹⁴ Nagali i aru nga totolay nga mayà nga malippawa i kinakurug ta Biblia ta nasion ira nga ari tu kunnatun kasikan i influwensia na iglesia. Kayàda mabbibbig anna maggigiammu tapus makiyuvovug ta kataggi-tadday nga awan tu mangidikta nu anni i nonopadda. Ta gafu, ginakkag ni Brother Russell nga ammuan nu sinni ta relihion ira i manuddu tu kinakurug. Memmugug nga pinakkumparana i tuttuddu na nadduruma nga relihion ta kakkagian na Biblia, maski ta ari tu Cristiano ira nga relihion. Tapus nalippawana nga awan tu maski tadday tatun ira nga relihion i talaga makatuppal ta Uvovug na Dios. Egga mittan nga nakiyuvovug si Russell ta papari ta lugarna ta pagabbona nga akseptadda i kinakurug nga nadiskubrena anna na kakavvuluna ta Biblia tapus ituddu naw nga papari i kinakurug ta miembro na kongregasiodda. Ngem ari interesadu i papari. Mawag nga daddamman na Estudiante ira na Biblia: Imposible nga makipattrabahu turi ira ta determinadu nga mangidefensa ta falso nga relihion.​—Bibbigan i 2 Corinto 6:14.

15. (a) Kanni na-aripan na Babilonia nga Dakal i Cristiano ira? (b) Anni ira nga pakkiavu i matabbag ta tumunug nga artikulo?

¹⁵ Nalippawa tam gafu nga na-aripan i kurug ira nga Cristiano ari nabbayag kabalin na patay na ultimo ira nga apostoles. Ngem, luttuag paga yaw ira nga pakkiavu: Anni paga ira i ebidensia nga sesenu ngana nga makalawan i nazelugan ira ta pakka-aripan ta Babilonia nga Dakal piga dekada nige na 1914? Kurug kari nga nadismaya si Jehova ta aripanna ira megafu ta napakarianan i talikaragda nga mallayyagayya nguri ta World War I? Nikompromiso kari na karuan ta wawwaragi i Cristiano nga neutralidadda tatun nga tiempo nga narresulta ta pakkadismaya ni Jehova? Ta pangultimo, nu na-aripan i Cristiano ira ta falso nga relihion namegafu ta mekadua-siglo C.E., kani ira napaliag? Matabbag yaw ira nga makakkasta nga pakkiavu ta tumunug nga artikulo.