1. Dhesẹ oware nọ o via evaọ okenọ a raha Jerusalẹm.

EVAỌ ukpe 607 taure Kristi ọ tẹ te ze, ogbaẹmo ulogbo Babilọn nọ Nebukadneza II ovie na ọ jọ osu riẹ o vẹruọ okpẹwho Jerusalẹm. Ebaibol na ọ ta kpahe azẹ nọ a kpe inọ: “[Nebukadneza] ọ rehọ ọgbọdọ kpe uzoge emezae rai eva umukpẹ aruẹri rai, o gbe wo ohrọ oriọ kẹ uzoge ọmọzae gbe ọmọtẹ nọ ọ riẹ ọzae he he, ọkpọkuọzae hayo ahwo nọ a who uno kpobi; . . . A tẹ mahe uwou Ọghẹnẹ na, je kporo ugbẹhẹ Jerusalem fihọ otọ, a tẹ mahe etegu-ovie na kpobi. A tẹ raha ekuakua eghaghae riẹ soso.”—2 Irv. 36:17, 19.

2. Unuovẹvẹ vẹ Jihova ọ kẹ kpahe ẹraha Jerusalẹm, kọ eme ọ te via kẹ ahwo Ju na?

² U fo nọ ọraha nana o re gbe ahwo nọ a jọ Jerusalẹm oke yena unu hu. Evaọ etoke ikpe buobu, eruẹaro Ọghẹnẹ a vẹvẹ ahwo Ju na unu inọ a te gbe veghe uzou kẹ Uzi Ọghẹnẹ, Jihova ọ te rehọ ae họ obọ ahwo Babilọn. A te rọ ọgbọdọ kpe ahwo Ju na buobu, yọ ọnọ ọ vabọ no onana kpobi o ti kpohọ igbo evaọ obọ Babilọn, jẹ rria obei etoke uzuazọ riẹ nọ o kiọkọ. (Jeri. 15:2) Ẹvẹ uzuazọ o jọ kẹ ahwo Ju nọ a mu kpohọ igbo evaọ Babilọn? Kọ oware jọ o via kẹ Ileleikristi nọ o wọhọ igbo Babilọn nọ idibo Ọghẹnẹ oke anwae a kpohọ na? O tẹ rrọ ere, oke vẹ?

3. Ẹvẹ igbo Babilọn u ro wo ohẹriẹ no igbo Ijipti nọ ahwo Izrẹl a jọ?

³ Ẹme eruẹaro na o gine rugba. Jihova ọ rọ Jerimaya ta kẹ ahwo Ju nọ a ti kpohọ igbo evaọ obaro na inọ jọ a daoma jẹ uyero okpokpọ rai na rehọ, re a yeri uzuazọ nọ o rẹ wha erere se ai evaọ obonọ a ti ro kpohọ igbo na. Ọ vuẹ rae nọ: “Wha bọ iwou [evaọ Babilọn] nọ wha rẹ ria, wha kọ egbọ nọ wha rẹ re ibi rai. Rekọ wha gwọlọ ewoma ẹwho nọ mẹ rehọ owhai kpohọ igbo na, wha lẹ ỌNOWO na rọ kẹ e, keme u te kiehọ kẹ ẹwho na yọ u kiehọ kẹ owhai.” (Jeri. 29:5, 7) Uzuazọ o dina kiehọ kẹ ahwo Ju nọ a ru lele oreva Ọghẹnẹ evaọ obei. Ahwo Babilọn a kẹ rai uvẹ nọ a re ro ru eware jọ kẹ omarai. Ahwo Ju na a tube wo uvẹ nọ a jẹ sai ro no oria ruọ oria evaọ orẹwho na. Ahwo a jẹ hai no eria sa-sa ziọ Babilọn kẹ eki-ọthuọ evaọ oke anwae, yọ ebe nọ a kiẹ via no i dhesẹ nọ ahwo Ju buobu a wuhrẹ kpahe eki-ọthuọ te epanọ a jẹ hae rọ dẹ jẹ zẹ evaọ okpẹwho na, yọ efa i zihe ruọ ewena nọ i wo onaa ziezi. Ahwo Ju jọ dede a tube fe. O rrọ vevẹ, igbo Babilọn u wo ohẹriẹ gaga no igbo Ijipti nọ ahwo Izrẹl a jọ ikpe buobu nọ i kpemu.—Se Ọnyano 2:23-25.

4. U te no ahwo Ju nọ a ghẹmeeyo no, amọfa vẹ a kpohọ igbo Babilọn re, kọ awhaha vẹ ọ jọ rọkẹ ahwo nana kpahe egagọ Ọghẹnẹ?

⁴ Ma ruẹ nọ ahwo Ju nọ e jọ igbo na a jẹ sae rẹrote omarai, dede na, kọ ẹvẹ kpahe abọ egagọ Ọghẹnẹ? Ahwo Babilọn a raha etẹmpol Jihova avọ aruẹri riẹ no, yọ izerẹ na i gbe je kuomagbe ru iruo ho. Orọnikọ otu nọ ọ ghẹmeeyo kẹ Ọghẹnẹ ọvo a mu kpohọ igbo na ha, ahwo Ju efa jọ nọ a ru oware ovo thọ họ a jọ usu na, yọ a lele otu aghẹmeeyo na ruẹ uye re. Ghele na, a daoma ru oware kpobi nọ a rẹ sai ru re a koko Uzi Ọghẹnẹ. Wọhọ oriruo, evaọ obọ Babilọn, Daniẹl avọ egbẹnyusu esa riẹ nọ a re se Shedrak, Mishak, gbe Abẹdnigo a siomano emu sa-sa nọ ahwo Ju a rẹ ghọ. Yọ ma riẹ nọ Daniẹl ọ jẹ hae lẹ se Ọghẹnẹ ẹsikpobi. (Dan. 1:8; 6:10) O make jọ ere na, evaọ otọ esuo egedhọ, o jọ bẹbẹ gaga re ohwo Ju nọ ọ be dhozọ Ọghẹnẹ o ru oware kpobi nọ Uzi Ọghẹnẹ o ta.

5. Eyaa vẹ Jihova ọ ya kẹ idibo riẹ, kọ fikieme onana o rọ jọ oware nọ u gbunu gaga?

⁵ Kọ ahwo Izrẹl na a te wariẹ wo uvẹ nọ a rẹ rọ gọ Ọghẹnẹ evaọ edhere nọ ọ jẹrehọ ziezi? O jọ rọkẹ ae wọhọ ẹsenọ onana o te sae via ha. Ahwo Babilọn a re siobọno ahwo nọ a mu kpohọ igbo vievie he. Rekọ uruemu rai yena o rọwo kugbe oware nọ Jihova Ọghẹnẹ o wo họ iroro ho. Ọghẹnẹ ọ ya eyaa nọ o re ti si idibo riẹ no igbo, yọ ere o ginẹ via. Eyaa Ọghẹnẹ kpobi e rẹ seba erugba ha.—Aiz. 55:11.

6, 7. Fikieme u ro fo nọ ma ru otoriẹ mai kpahe igbo Babilọn nọ Ileleikristi a kpohọ evaọ oke mai na vẹ?

⁶ Kọ ọkpọ oware nọ o via kẹ ahwo Ju na o via kẹ Ileleikristi no ẹdẹjọ? Evaọ ikpe buobu, emagazini Uwou-Eroro Na o ta nọ idibo Ọghẹnẹ oke mai na a ruọ igbo Babilọn evaọ ukpe 1918, yọ a no igbo yena evaọ ukpe 1919. Rekọ ẹjiroro sa-sa nọ ma be te fodẹ evaọ uzoẹme nana gbe onọ o rrọ aro na, u ru nọ o rọ gwọlọ nọ ma wariẹ kiẹ ẹme nana riwi.

⁷ Roro kpahe onana: Egagọ erue akpọ-soso họ, Babilọn Ologbo na. Onana u dhesẹ nọ, re a ta nọ idibo Ọghẹnẹ a ruọ otọ igbo Babilọn evaọ ukpe 1918, kiyọ a rehọ oghẹrẹ jọ jotọ egagọ erue evaọ oke yena. Rekọ eware nọ e via no i dhesẹ nọ evaọ ikpe nọ e nwane ruemu taure Ẹmo  Akpọ Ọsosuọ o te ti du lahwe, idibo Ọghẹnẹ a je no otọ igbo Babilọn Ologbo na, orọnikọ oke yena a jẹ rọ ruọ igbo na ha. Dede nọ uzẹme o rrọ inọ Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo na a ruẹ uye ukpokpoma evaọ etoke Ẹmo Akpọ Ọsosuọ, obọ isu egọmeti ukpokpoma nana o jẹ mai no ze orọnikọ obọ Babilọn Ologbo na ha. Fikiere, o ginẹ rọnọ ukpe 1918 idibo Jihova a rọ ruọ igbo Babilọn Ologbo na ha.

8. Dhesẹ epanọ egagọ Ileleikristi uzẹme i ro gbeku. (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

⁸ Evaọ Pẹntikọst ọrọ ukpe 33 C.E., Ọghẹnẹ ọ rọ ẹzi riẹ wholo ahwo Ju buobu gbe amọfa nọ a kurẹriẹ. Ileleikristi ekpokpọ nana a te zihe ruọ “uyẹ nọ a salọ, izerẹ nọ e rrọ ivie, orẹwho ọrẹri, ahwo nọ a rẹ jọ okwakwa obọdẹ.” (Se 1 Pita 2:9, 10.) Ikọ na a jẹ romatotọ sẹro ikoko Ọghẹnẹ sa-sa evaọ etoke nọ a rọ jọ uzuazọ. Rekọ nọ ikọ na a ti whu no, ezae e tẹ romavia nọ i je “wuhrẹ iwuhrẹ erue re a ruẹsi si ilele na lele oma.” (Iruẹru 20:30; 2 Tẹs. 2:6-8) Ezae nana jọ buobu a wo obọdẹ ewha-iruo evaọ ikoko na oke yena, ejọ e jọ esẹro, enọ a ti muhọ ese “ibishọpo” uwhremu na. Ẹmẹrera na, utu ilorida egagọ u te mu oma họ ẹrọvia, dede nọ Jesu ọ ta kẹ ilele riẹ nọ: “Whai kpobi inievo.” (Mat. 23:8) Ahwo nọ a riẹ odẹ evaọ usu rai nọ eriariẹ-ikpehru Aristotle avọ Plato e were gaga a tẹ rọ iwuhrẹ erue lahwe, jẹ rọ ẹmẹrera rehọ iwuhrẹ nana nwene iwuhrẹ uzẹme Ebaibol na.

9. Dhesẹ epanọ utu egagọ Ileleikristi erue a ro wo uketha Uvie-Ulogbo Rom gbe oware nọ u no rie ze.

⁹ Evaọ ukpe 313 C.E., Osu Uvie-Ulogbo Rom nọ a re se Constantine o te kuenu kẹ utu Ileleikristi erue nana, koyehọ egọmeti ọ tẹ riẹ ae odẹ. No umuo oke yena ze, Ichọche gbe Egọmeti a te zihe ruọ okọ gbe uvi. Wọhọ oriruo, nọ Constantine o se isu egagọ je lele ai gbẹgwae no, Constantine o te le ozerẹ jọ nọ a re se Arius no ẹkwotọ esuo riẹ, fikinọ Arius ọ rọwo nọ Jesu họ Ọghẹnẹ hẹ. Uwhremu na, evaọ otọ esuo Ovie-Ologbo Rom nọ a re se Theodosius I (379-395 C.E.), egagọ Ileleikristi nọ i gbeku no, enọ a bi se Ichọche Katọlik enẹna, i te zihe ruọ ugogo egagọ Uvie-Ulogbo Rom. Igbiku a ta nọ evaọ etoke ikpe-udhusoi avọ ene, a te mu Rom nọ ọ jọ ẹkwotọ egedhọ na họ ese ẹkwotọ Ileleikristi. Uzẹme na họ, evaọ oke yena yọ egagọ Ileleikristi nọ i gbeku no i kuomagbe ukoko egedhọ sa-sa nọ e jọ Rom no, jẹ rọ ere zihẹ ruọ abọjọ Babilọn Ologbo na. O make jọ ere na, umutho Ileleikristi jọ nọ a rọ ẹzi wholo nọ e wọhọ eka a jẹ dao ẹgba rai kpobi evaọ egagọ Ọghẹnẹ, rekọ ohwo ọvo o je yo urru rai hi. (Se Matiu 13:24, 25, 37-39.) A ginẹ jọ igbo Babilọn!

10. Evaọ etoke ikpe jọ nọ kristi o whu no, eme o je fiobọhọ kẹ ahwo nọ a wo evezi wo avro kpahe iwuhrẹ erue ichọche?

¹⁰ Ghele na, nọ Jesu o whu no, nọ umutho ikpe-udhusoi jọ e jẹ ruemu no, ahwo buobu a jẹ sai se Ebaibol na evaọ ẹvẹrẹ Griki hayo Latin. Onana u ru nọ a jẹ sae rọ rehọ iwuhrẹ uzẹme Ebaibol na wawo iwuhrẹ erue nọ ichọche na i je wuhrẹ. Oware nọ otu rai jọ o je se evaọ Ebaibol na o wha riẹ ze nọ a rọ siọ iwuhrẹ erue ichọche nọ i no Ebaibol ze he na. Rekọ owojẹ nana u re fi uzuazọ ohwo họ ọza, tube su kpohọ uwhu nọ ohwo ọ tẹ ta via.

11. Ẹvẹ udu nọ a rẹ sae rọ whaha amọfa isase Ebaibol na u ro te isu-egagọ ichọche obọ?

¹¹ Nọ oke o be nyaharo na, ẹvẹrẹ Griki  gbe Latin nọ a ro kere Ebaibol na o te je kiekpo no, yọ ilorida ichọche a jẹ rọwo nọ a fa Ebaibol na fihọ ẹvẹrẹ nọ ohwo kpobi ọ rẹ sai se he. Fikiere, isu-egagọ na avọ umutho ahwo jọ nọ a kpohọ isukulu ziezi ọvo a jẹ sai se Ebaibol na kẹ omarai. Yọ orọnikọ isu-egagọ na kpobi a tubẹ riẹ epanọ a re se gbe epanọ a re kere he. A jẹ hae kẹ ohwo kpobi nọ ọ rọwokugbe iwuhrẹ ichọche na ha uye gaga. Onana o tẹ whae ze nọ idibo Ọghẹnẹ nọ a rọ ẹzi wholo a jẹ hae rọ lẹlẹ kuomagbe evaọ itu sa-sa, yọ ẹsejọ dede a jẹ sai ru ere vievie he. Wọhọ epanọ o jọ kẹ idibo Ọghẹnẹ nọ e jọ igbo Babilọn oke anwae, Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo nọ a se “izerẹ nọ e rrọ ivie” na, a jẹ sai kuomagbe ru iruẹru egagọ rai hi. Babilọn Ologbo na o gine kru ahwo na fihọ igbo!

12, 13. Eware ivẹ vẹ i ru nọ Babilọn Ologbo na ọ gbẹ jẹ sai ro kru ahwo fihọ igbo riẹ hẹ? Ru ei vẹ.

¹² Kọ Ileleikristi uzẹme a te wariẹ wo ufuoma nọ a rẹ rọ jọ ẹgbede gọ Ọghẹnẹ evaọ edhere nọ ọ rẹ jẹrehọ? Ee! Emelo jọ o te je lo mu ebi na, ma yere Ọghẹnẹ gaga rọkẹ eware ivẹ jọ nọ i je ru onana lọhọ. Orọ ọsosuọ họ ẹjini nọ a re ro printi ebe nọ a ku ze evaọ oware wọhọ ukpe 1450. Taure a te ti ru ẹjini nana, obọ a jẹ hae rọ romatotọ kere eme Ebaibol na unọjọ utọjọ no obe jọ fihọ ofa. A jẹ hae kake ruẹ Ebaibol na ha, yọ ọ jọ ghaghae. A ta nọ o jẹ hae rehọ okere-obe nọ o wo onaa ziezi emerae ikpe re ọ sae rọ obọ kere Ebaibol na soso no obe jọ fihọ ofa. U te no ere no, oghẹrẹ ebe nọ a jẹ hai kere Ebaibol na fihọ oke yena e jọ ghaghae. Wo ohẹriẹ, a  jẹ hẹ sae rọ ẹjini nọ a ku ze na printi ewẹ-ebe nọ i bu te odu ọvo gbe egba esa (1,300) okpẹdẹ.

¹³ Oware avivẹ nọ u ru nọ elo uzẹme na ọ jẹ rọ romavia họ, ọtamuo nọ umutho ahwo jọ sa-sa nọ a gudu a ru evaọ emuhọ etoke ikpe 1500, nọ a jẹ rọ fa Ebaibol na fihọ evẹrẹ nọ ahwo buobu a jẹ ta oke yena. Efefafa buobu a fi uzuazọ rai họ ọza je ru iruo nana. Onana o kẹ ilorida ichọche na idhọvẹ gaga. Ozọ u je mu ilorida na inọ Ebaibol na o te te ọzae hayo aye nọ o wo ozodhẹ Ọghẹnẹ obọ, yọ okwakwa ẹmo ulogbo u te rie obọ na! Yọ Ebaibol na o bi bu na, ahwo buobu a te je gine sei. Nọ a bi se na yọ a be nọ enọ wọhọ: ‘Diẹse evaọ Ebaibol na a jọ fodẹ pọgatri? Inọ ohwo ọ rẹ hwa ugho kẹ ozerẹ ichọche, kẹsena a vẹ re emu-owọwọ kẹ ohwo nọ o whu no? Diẹse evaọ Ebaibol na a jọ fodẹ ipopu gbe ekadina?’ Isu-egagọ ichọche na a je rri onana wọhọ aruọwha ologbo. Ẹvẹ ahwo gheghe a rẹ nọ ilorida ichọche unu! Ilorida ichọche na a te se ofu họ igbabọ. Kẹsena a te je bruoziẹ uwhu kpe ohwo kpobi nọ ọ rọwokugbe iwuhrẹ ichọche na ha, enọ e jọ eriariẹ ikpehru Aristotle avọ Plato, egedhọ nọ e rria no taure a te ti yẹ Jesu. Nọ ilorida ichọche a te bruoziẹ uwhu na no, egọmeti o ve kpe ahwo na. A je ru onana re ahwo a gbe se Ebaibol na jẹ nọ ilorida ichọche na enọ họ. A ginẹ rọ enẹ whaha ahwo buobu. Ghele na, ibi ahwo jọ nọ a gudu a jariẹ nọ a rọwo dhozọ Babilọn Ologbo na ha. Utu ahwo nana a mu uzẹme Ẹme Ọghẹnẹ họ ẹruẹ no, jẹ gwọlọ nọ a rẹ gbẹ riẹ haro. Enẹ a rọ ruọ edhere nọ o ti si ai no igbo egagọ erue evaọ obaro.

14. (a) Eme u fiobọhọ nọ idibo Ọghẹnẹ a je ro wo otoriẹ uzẹme Ebaibol na viere evaọ oware wọhọ ukpe 1870? (b) Dhesẹ epanọ Brọda Russell ọ daoma te re ọ sae riẹ uzẹme na.

¹⁴ Ahwo buobu nọ a wo isiuru kẹ iwuhrẹ uzẹme Ebaibol na a tẹ dhẹ kpohọ erẹwho nọ ichọche a jọ wo udu tere he. A gwọlọ se je wuhrẹ Ebaibol na, jẹ rehọ iẹe ta ẹme kugbe amọfa ababọ ohwo jọ nọ ọ rẹ vuẹ ae oware nọ a rẹ rọwo. America nọ ọ jọ orẹwho utioye jọ Charles Taze Russell avọ egbẹnya riẹ a jẹ jọ romatotọ wuhrẹ Ẹme Ọghẹnẹ, yọ a mu onana họ evaọ oware wọhọ ukpe 1870. Evaọ oke ọsosuọ, utee Brọda Russell họ re ọ gwọlọ egagọ nọ i bi wuhrẹ uzẹme na. Ọ jẹ nabe romatotọ rọ iwuhrẹ egagọ sa-sa, makọ enọ e rrọ egagọ Ileleikristi hi wawo uwuhrẹ Ebaibol na. O te ti vuhumu nọ egagọ nana ọvuọvo o je wuhrẹ uzẹme Ebaibol na gbagba ha. Nọ u te oria jọ, o te lele utu ilorida ichọche okegbe riẹ ta ẹme, avọ iroro inọ ezae nana a te jẹ uzẹme nọ tei te egbẹnya riẹ a ruẹ vuhumu evaọ Ebaibol na rehọ, jẹ rehọ iẹe wuhrẹ evaọ ichọche rai. Rekọ iroro-ejẹ na e were ilorida ichọche na ha. O tẹ gwọlọ nọ Emọ-Uwuhrẹ na a re ru oware nọ u fo. A rẹ sai kuomagbe utu ahwo nọ a gwọlọ siobọno iwuhrẹ erue he he.—Se 2 Ahwo Kọrint 6:14.

15. (a) Oke vẹ Ileleikristi a rọ ruọ igbo Babilọn Ologbo na? (b) Enọ vẹ ma te kiyo rai evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na?

¹⁵ Obọnana, ma ruẹ no inọ Ileleikristi a ruọ igbo Babilọn Ologbo na nọ ikọ Jesu kpobi a whu no. Rekọ enọ jọ e romavia: Imuẹro efa vẹ i dhesẹ nọ ikpe jọ taure 1914 o te ti te, Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo na a je ro no igbo Babilọn Ologbo na? Kọ ginọ uzẹme inọ Jihova ọ dheva kẹ idibo riẹ fikinọ a dina jọ iruo usiuwoma ota na rolobọ evaọ etoke Ẹmo Akpọ Ọsosuọ? Kọ inievo mai jọ evaọ oke yena a siobọno ẹgbakiete rai, jẹ rọ ere ru eva dha Jihova? Orọ urere, otẹrọnọ Ileleikristi a ruọ igbo egagọ erue evaọ okenọ ikọ Jesu kpobi i whu no, kọ oke vẹ a ro no igbo na? Enana yọ obọdẹ enọ. Ma te kiyo rai evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na.