Ghenda ahali omwatsi

Ghenda ahali ebirimo

Eribirikirwa Erilhua Omwa Mwirima

Eribirikirwa Erilhua Omwa Mwirima

“[Yehova] mwababirikira erilhua omo mwirima n’eringira omo kyakakalha kiwe ky’eriswekya.”—1 PET. 2:9.

ESYONYIMBO: 116, 102

1. Soborera ebyabya e Yerusalemu yikathoghothibwa.

OMWA 607 E.K.K., amahe mangyi we Babeli inianemusondolhwa n’Omwami Nebukadneza II mwathahirira omuyi we Yerusalemu. Erikania okwa musasi mungyi owuthika, e Biblia yikabugha yithi: “[Nebukadneza] mwitha abalhwana babu omo muyali omo nyumba y’ahabuyirire habu, mwathaghanyira mulhwana kutse mwana mutho, n’omusyakulhu, kutse oyulhwere . . . . Mubahisya enyumba ya Nyamuhanga, kandi mwasambulha ekikunda kye Yerusalemu, mubahisya amanyumba awakongothere w’aho omo muliro, kandi mwaherya ebindu byako bibuya by’obughuli bunene byosi.”—2 Emy. 36:17, 19.

2. Yehova mwasangwa abugha athiki oku Yerusalemu, kandi niki ekyanga hikire okwa Bayuda?

2 Abikalhani b’omo Yerusalemu mubalhua ibaminya ekyamaleka e Yerusalemu iyathoghothibwa. Habw’emyaka mingyi, abaminyereri ba Nyamuhanga babya ibabirisangwa babwira Abayuda ngoku bamalholha embere erithwa Emighambo ya Nyamuhanga, ibakendi syathwalhwa omwa bunyewa mwe Babeli. Abayuda bangyi banga kerirwe omo miyali; abanga balire okw’ikwa babya b’eribya omwa bunyewa mwe Babeli engebe yabu yosi. (Yer. 15:2) Engebe yabya yithi okwa babya omwa bunyewa? Mbwino eribererera lye Babeli erithwalha Abaisraeli b’omwa bunyewa linawithe ku lihambire n’okwa buthuku bw’Ekikristayo? Kyamabya ikwakiri kithya, ini mughulhu wahi?

IBANE OMWA BUNYEWA

3. Obunyewa omwa Babeli bwabya buthi mbaghane okwa bukobe obwa Baisraeli babyamu e Misiri?

3 Ebya bughawa n’abaminyereri mubyabererera. Erilhabira omu Yeremia, Yehova mwasangwa abwira abakendi syabya omwa bunyewa aba athi basyaligha emibere eyo n’erilhangira bathi bakaghasirawa muyo. Mwabugha athi: “Muhimbe amanyumba [omwa Babeli] mwikale mugho. Muhere amalima kandi mulye ebighuma byagho. Musondondaye obuholho bw’omuyi oyo, eya nabahungisaya, musabiregho oko Mwami Mukulhu. Kusangwa omo buholho bwagho mwasyabana obuholho.” (Yer. 29:5, 7) Abayuda abaghendera okwa busondoli bwa Nyamuhanga mubabya omwa ngebe eyibere nga yinuwene e Babeli. Abanya Babeli mubabalighira eribya ibanganayikanirya okwa myatsi yabu. Ababya omwa bunyewa babya ibanawithe n’obwiranda bw’eribunga omwa kihugho ekyo. Okwa buthuku obo e Babeli abya ini mwanya mukulhu omwa by’esuburu, kandi ebihandikire ebya kera ebikathakulhawa bikakanganaya ngoku Abayuda bangyi mubigha erighulha n’erighulya, n’abandi bamaminya ndeke erikolha emibiiri y’ebyalha. Nibya abandi Bayuda mubabya bagaga. Obunyewa omwa Babeli sibwabya ng’obukobe obwa Baisraeli babyamu e Misiri myaka mingyi enyuma.—Soma Eriluayo 2:23-25.

4. Eryongera okwa Baisraeli abathowa abathwalhawa omwa bunyewa, ni bandi bahi abahambawako, kandi mukyahamba kithi okw’iramya lyabu?

4 Nomwakine indi Abayuda ababya omwa bunyewa babya ibane mubana ebiyithawa by’ekinyamubiri, mbwino banabya ibanemubana n’eby’obunyakirimu? Ehekalu ya Yehova n’ekiherero byabya ibyabiriheribwa, n’endegheka y’obuhereri iyabirighenda kithya-kithya. Omwa bathwalhawa omwa bunyewa mwabya imune abaghombe ba Nyamuhanga abathaleghulha ababya isibali kwa lhubanza, aliwe nabu mubaghalhwa n’abandi. Nomubyanabya bithya, mubalholha embere eritheya Emighambo ya Nyamuhanga. Ng’eky’erileberyako, omwa Babeli, Danieli n’abandi basathu ababya nabu—Sadiraki, Mesaki, na Abedenego—mubaghana ebyalya ebithatholere erilibwa n’Abayuda. Kandi thunasi ngoku Danieli mwalholha embere erisaba oku Nyamuhanga. (Dan. 1:8; 6:10) Aliwe omwa buthabali obuthekenga Nyamuhanga obu, kyabya kikalire okwa Muyuda oyukakenga Nyamuhanga erikolha ebyosi ebiri omwa Mighambo.

5. Yehova mwalhagha abandu biwe athiki, kandi busana naki eriyilhagha eri lyaba nga siryanga bererera?

5 Mbwino endambi yangana hikire Abaisraeli ibathasyabya n’obwiranda bw’eriramya ndeke Nyamuhanga? Okwa buthuku obo, ikikabya nga sikyanga thokekana. E Babeli isiyirilhwika abanyewa bayo. Aliwe ekilhaghiro ekyo kyabya isikyanga lemesya Yehova. Abya iniabirilhagha athi abandu biwe bakendi syalhua omwa bunyewa, kandi kwenene ekyo mukyabya. Ekya Nyamuhanga akalhagha kikabererera.—Isa. 55:11.

MBWINO HANE ERIBERERERA ERYA MUNABWIRE?

6, 7. Ni kyahi ekikaleka ithwabya ithutholere erithasyasuba omw’isoborera ly’eringira omwa bunyewa bwe Babeli obwa munabwire?

6 Abakristayo bane bathabya omwa mibere ng’ey’obunyewa bwe Babeli? Habw’emyaka mingyi, egazeti eno yabiribugha yithi abaghombe ba Nyamuhanga ab’omughulhu ono mubingira omwa bunyewa bwe Babeli omwa 1918 neryo yithi bamalhua mubo omwa 1919. Aliwe erisoborera eryo ni ry’erisubwamu busana n’esyonzumwa esyo thukendi kaniako omwa mwatsi ono n’owakakwamako.

7 Eky’erilengekaniako kya kino: Babeli Mukulhu w’amadini wosi w’amabehi omwa kihugho kyosi. Neryo erithoka eribugha indi abandu ba Nyamuhanga mubabya omwa bunyewa omwa 1918, babya batholere ibabya imuban’ingiribwa omwa buli nga bukobe bw’amadini w’amabehi okwa buthuku obo. Aliwe okwenene kuli kuthi, omwa myaka eyakolhaya okwa lhuhi lhw’erimbere olhw’ekihugho kyosi, ibbwa bw’obuthuku abahakabibwa babya ibali mulhua omwa bukobe bwa Babeli Mukulhu, butsira kandi eribya bakobe. Ni kwenene muban’endereribwa omwa lhuhe olho, aliwe eriendereribwa eryo lyalhua okwa bathabali, butsira Babeli Mukulhu. Neryo abaghombe ba Yehova bakabya nga mubathingira omwa bunyewa bwa Babeli Mukulhu omwa 1918.

OBUNYEWA BWE BABELI BWABYA MUGHULHU WAHI?

8. Soborera Ekikristayo ky’okwenene nga mukyaghenda kikatsanda kithi. (Lebaya ekisasani ekiri okw’itsuka.)

8 Okwa Pentekote 33 E.K., Abayuda bangyi n’abanya bihanda ababinduka mubahakabibwa n’omulimu abuyirire. Abakristayo aba mubabya “kihanda ekyayisoghawa, abahereri b’obwami, ekihanda ekibuyirire, abandu ba Nyamuhanga.” (Soma 1 Petero 2:9, 10.) Omwa myaka yosi y’eribyaho lyabu, abakwenda mubatheya ndeke ebithunga by’abandu ba Nyamuhanga. Aliwe, abakwenda babere babiriholha, muhabuthuka abalhume abakabugha “emyatsi y’amabehi” bakanza “erikura abigha erikwamabo.” (Emib. 20:30; 2 Tes. 2:6-8) Abangyi b’okwa balhume aba babya n’esyonzunzo omwa kithunga, abandi babya basyakulhu b’ebithunga, n’enyuma waho bamatsuka eribya “babbisyopu.” Mukyalhangirika ku hali mubya abakulhu b’ebitsumbi omo kithunga, nomwakine indi Yesu abya iniabiribugha athi, ithwe bosi, owundi ni mulikyabu wundi. (Mt. 23:8) Abalhume b’ekitsumbi ababya banzire kutsibu esyongangirirya sya Aristotle na Plato mubatsuka eriletha esyongangirirya sy’amabehi. Neryo omwa lyolho-lyolho bamatsuka eribulirania ekwenene y’Ekinywe kya Nyamuhanga.

9. Soborera Ekikristayo ekithere oko kwenene nga mukyahika kithi okw’isighikwa n’obuthabali bwe Roma kandi nga mumwalhwiririraki.

9 Omwa 313 E.K., Ekikristayo ekithere okwa Masako eki mukyalighirwa buthongole n’omuthabali omukafiri owe Roma iya Constantine. Eritsuka okwa buthuku obo, Edini n’egavumente mubyatsuka erikolangana. Ng’eky’erileberyako, olhukurathu olhwabya e Nicaea, Constantine, nayu oyuwabya omwa lhukuratho olho mwalhaghira athi Arius, omufaza kutse omupadiri oyuwaghana eriligha eky’eribugha indi Yesu ni Nyamuhanga athibithaweko omwa kihugho ekyo. Enyuma waho, omwa buthabali bwa Theodosius ow’erimbere (379-395 E.K.), Ekikristayo ekithabukere, ekyaminyawa ng’Edini y’Ekikatuliki, muyabya iy’edini eyikahamibawako n’obuthabali bwe Roma. Abasomire ebya kera bakasoborera bathi e Roma yalhua omwa bukafiri eribya “y’Ekikristayo” omwa kighonye kyakani. Okwenene kuli kuthi, okwa buthuku obo Ekikristayo ekithere oko kwenene kyabya ikyamabiriyiyunga okwa madini w’ekikafiri aw’omwa buthabali bwe Roma, awosi haghuma awakakolha Babeli Mukulhu. Nomubyanabya bithya, egurupu nyike y’Abakristayo abahakabibwa abasibwe ng’engano, babya ibanemulengaho eriramya Nyamuhanga, aliwe emirenge yabu iyikabuliranibawa. (Soma Matayo 13:24, 25, 37-39.) Aho kwenene, babya ibali omwa bunyewa bwe Babeli!

10. Abanzire ekwenene, ibak’imanira okuki bakaghana esyongangirirya sy’ekidini omwa bighonye by’erimbere-mbere Ekighanzire Kyethu Kino?

10 Nomubyanabya bithya, omwa bighonye by’erimbere-mbere Ekighanzire Kyethu Kino, abandu bangyi babya ibangana soma e Biblia omwa Kigiriki kutse Olhulatini. Neryo babya ibangana thoka erilinganisya ebiri omwa Kinywe kya Nyamuhanga n’esyongangirirya sy’ekidini. Busana n’ebya basoma omwa Biblia, abandi mubaghana esyongangirirya sy’amadini esithabya sikasighikwa n’Amasako, aliwe erikolha ekyo iniyihira omwa butsibu—ibangana kwitha wamayikangania.

11. E Biblia muyasighalha yithi omwa byalha by’abakulhu b’amadini?

11 Endambi muyahika, emibughe eyiri mwe Biblia yamabya isiyikikolesibawa n’abandu bangyi, kandi abakulhu b’ekisomo mubahakanisya abanza erihindulha Ekinywe kya Nyamuhanga omwa mibughe eya bandu bangyi bakabugha. Busana n’ekyo, abakulhu b’edini n’abandi abasomire basa iba bawithe oko Biblia, nomwakine indi abandi bakulhu b’edini isibasi ndeke erisoma n’erihandika. Owosi-wosi oyukahakanisaya eby’edini iniakakolhawa nabi kutsibu. Ikikabya kyamathokekana, abahakabibwa ba Nyamuhanga abathaleghulha ibakahindana haghuma omwa bubiso-biso. Ngoku kyanabya omughulhu Abaisraeli babya omwa bunyewa bwe Babeli, “abahereri b’obwami” abahakabibwa babya isibanga thoka erikolha olhukwamirwa lhwabu omwa buyithondeke. Babeli Mukulhu yabya iyabiribakumbathirya!

EKYAKAKALHA KITSUKA ERIKUNUNUKA

12, 13. Ni nzumwa syahi ibiri esyawathikaya abandu eribya nga bamasunukalha omwa byalha bye Babeli Mukulhu? Soborera.

12 Mbwino endambi yangana hikire Abakristayo b’okwenene ibabya n’obwiranda bw’eriramya Nyamuhanga omwa nzira eyitholere? Ee! Ekyakakalha ky’ekwenene y’obunyakirimu mukyatsuka erikununuka omwa mwirima. Ekyo kyathokekana busana n’esyonzumwa ng’ibiri. Ey’erimbere, omwa myaka eya 1450, muhahulhuka ekyuma ekikahulhukaya ebitabu. Ekyuma ekyo kyabere kithe kyahulhuka, ababya bakakopa e Biblia ibakahandika omwa byalha. Ikikalire eribana e Biblia kandi ini y’ebbeyi nene. Kikabughawa indi omuhandiki oyuwasi ndeke iniakanaghunza myezi ng’ikumi erikopa e Biblia nguma nyisa! N’ekindi, ebya babya bakahandikako, ng’esyongobi, byabya by’ebbeyi nene. Aliwe erikolesya ekyuma, oyuwabya wasi ndeke erikikolesya inianganahulhukya esyombapura nga 1,300 obuli kiro!

Erikolha ekyuma ekikahulhukaya ebitabu n’abakasubaya e Biblia omwa yindi mibughe mukyawathikya abandu erisunukalha omwa byalha bye Babeli (Lebaya enungu 12, 13)

13 Eyindi eyakabiri, babya ib’abalhume abathwamu eritsama esyongebe syabu omwa myaka eya 1450 bakahira Ekinywe kya Nyamuhanga omwa yindi mibughe eyikabughawa n’abandu ba buli kiro. Eki muk’itha abakulhu b’edini b’obuba. Omundu oyukakenga Nyamuhanga iniakabya amabya ne Biblia, iniakabya ng’oyuli n’ekyuma ekikalire neryo ekyo ikik’itha abakulhu b’edini b’obuba! E Biblia yabere yinemubanika kutsibu, abandu mubasomayo. Ibakabya basomayo, ibakabulhaya ebibulyo nga bino: Ni hayi omwa Kinywe kya Nyamuhanga ahakakanaya okwa buligatuli? erithuha abakulhu b’edini banga sabira abaholi? abapapa n’abandi bakulhu-bakulhu? Ekyo mukyahithania kutsibu abakulhu abo! Neryo mubatsuruma indi busana naki ibababulya ebibulyo ng’ebyo. Mubanza bahunaye oyukaletha omwatsi ng’oyo. Abalhume n’abakali mubahambwa busana n’erighana esyongangirirya sy’ekidini, esindi esyabya siseghemere okwa ngangirirya sy’amabehi esy’abalhume nga Aristotle na Plato ababyaho Yesu athali abuthwa. Abakulhu b’edini ibakalhaghira bathi omundu ithawe; n’egavumente iyamwitha. Ekyo bakikolha busana n’eryubahisya abandu ababya bakasoma e Biblia n’erighania esyongangirirya sy’ekidini. Abangyi kwenene mubasagha. Aliwe habya ihane abake abakalha, bamaghana eryubahisibwa ne Babeli Mukulhu. Babya ibamabiriowa obusihe bw’Ekinywe kya Nyamuhanga—ibbwa n’engumbu yakyo iyabiriyongera! Akalhandirira k’abandu erilhua omwa bukobe bw’amadini w’amabehi kabya ikamatsuka.

14. (a) Ni mibere yahi eyaleka eriyitheghererya ekwenene ye Biblia iryakanya omo mwaka owa 1870? (b) Thakania okwa mibere mughalha wethu Russel asonderaya mw’ekwenene.

14 Abangyi ababya n’enyotha y’ekwenene ye Biblia mubathibitha omwa bindi bihugho ebithabya mwa lhukako okwa myatsi y’edini. Banza eribana obwiranda bw’erisoma n’erigha, n’erikanirania okwa bye Biblia isihali oyukabakaka amalengekania wiwe. Ekighuma ky’okwa bihugho ebyo ye Amerika. Eyo, mughalha wethu Charles Taze Russell n’abandi bake mubatsuka endegheka y’erigha ndeke e Biblia omo mwaka owa 1870. Erimbere, ekighendererwa kya mughalha wethu Russell anza eriminya okwa madini awabyaho nga ni yahi eyikakangiriraya ekwenene. Abya iniabiri linganisya ebya Biblia yikakangiriraya n’esyongangirirya sy’amadini mangyi nibya n’awathe w’Ekikrisitayo. Mwalhangira okwa madini ayo isihali n’enguma eyikakwama-kwamanaya ndeke Ekinywe kya Nyamuhanga. Endambi muyanahika amakania n’abakulhu b’amadini iniawithe amaha athi mbwino bakendiligha ekwenene ye Biblia eyo iyo n’abandi babya ibabiribana, neryo nabo ibakangiriryayo abali omwa bisomo byabo. Aliwe abakulhu b’edini abo mubathatsomana. Abigha be Biblia mubaminya kino: Ngoku sihangabya obughuma n’ababirithwamu eryamakirira edini y’amabehi.—Soma 2 Abanya Korinto 6:14.

15. (a) Abakristayo mubaya omwa bunyewa bwe Babeli Mukulhu mughulhu wahi? (b) Ni bibulyo byahi ebikendi syasubiribwa omwa mwatsi owakakwamako?

15 Thwamabirilhangira ngoku Abakristayo b’okwenene mub’ingira omwa bunyewa bwe Babeli abakwenda babirihwaho. Aliwe, hakine ebibulyo bino: Ni kindi kyahi ekikakanganaya ngoku omo myaka y’eriyahika omwa 1914, abahakabibwa babya ibbwa ibali okw’iyithwa okwa Babeli Mukulhu, eribya isibakiri omwa bukobe bwayu? Nina kwenene indi Yehova mwapona abaghombe biwe busana n’erisebebera lyabu omw’ithulira omwa buthuku bw’Olhuhi lhw’erimbere olhw’ekihugho kyosi? Kandi ibbwa abandi balikyethu mubanaleghulha okwa mwatsi w’erithendibya na lhuhandi ibo ng’Abakristayo neryo Yehova amabapona? Eky’erighunzerera, Abakrisitayo bamabya imubingira omwa bukobe bw’amadini w’amabehi erilhua omwa kighonye kyakabiri E.K. n’erilholha embere, mubabana obwiranda mughulhu wahi? Ebi ni bibulyo ebyuwene kutsibu. Bikendi syakanibwako omo mwatsi owakakwamako.