Yeni ku mithzimbu

Yeni ku mitwe ya viñanda

Vamithanene Kutunda mu Lithuthulungu

Vamithanene Kutunda mu Lithuthulungu

“[Yehova] wamithanene kumitunditha mu lithuthulungu kuminena ku cheke chendi cha kukomoketha.”—1 PETU. 2:9.

MYATHO: 95, 74

1. Lumbununeni vyuma vyalingiwile ha kunyonga kwa Yelusalema.

MU 607 B.C.E., mbunga ya mashwalale va Vambambilone vaje va vakele na kutwamenena kuli Mwene Nevukataneza wa mu chivali valwithile nganda ya Yelusalema. Mbimbiliya yendeka ha maninga aje etikile ngwavo: “[Nevukataneza] wathsiyile vakwenje va mu Yunda nameme vene vaje vakele mu njuvo ya Shukulu Kalunga. Ikeye katetelele munu embwe, mukwenje, nambe mukulunu, munalume nambe munakathzi, muka-kuvinja nambe mukangule . . . .Wenyekele njuvo ya Shukulu Kalunga, hamo lika na nganda, na mapela amwo oshe, na vufuko vyamwo, cho wathiwile chivumbe cha nganda.”—2 Mithzi. 36:17, 19.

2. Yehova wanyanyamethele vika vanu ha kunyonga kwa Yelusalema, cho wendekele ngwendi vika vikalingiwa ku Vayunda?

2 Vanu va mu Yelusalema vathzivukile ngwavo nganda yavo tangwa va kayinyongetha. Tupolofweto va Njambi valekele Vayunda ha myaka yaingi ngwavo nga vatwalelelaho kupokola Lishiko lya Njambi, cho akavana mu mavoko a Vambambilone. Vendekele ngwavo Vayunda vavangi vakavathsiya na mukwale, cho vaje vakovoka vakapwa vindthzinda mu Mbambilone mu kuyoya kwavo kwoshe. (Njele. 15:2) Vindthzinda va ku Mbambilone vakele na kuyoya vati? Kuma Vaka-kilisitu navo vapwile vindthzinda ngwe vaje vaile Mumbambilone ndi? Nga ngocho, cho mu mwaka uka?

KUYOYA MU VUNDTHZINDA

3. Vundthzinda vwa mu Mbambilone vwalithethzele vati na vundungo vwa mu Ingito muvakakele Vaisalele?

3 Vyuma vivendekele tupolofweto vyalingiwile. Yehova wanangwile vaje vakapwile vindthzinda kulutwe kwitila muli kapolofweto Njelemiya ngwendi valithzilithe vuyoye vwavuha na kupanga na ndthzili. Wendekele ngwendi: “Tungeni vinjuvo [mu Mbambilone], na kutumbama. Kuneni vyakulya mu mahya na kuvilya. Lingeni vyavivwa mu vinganda muje munjamitwalele kupwa vindthzinda. Lombeleni kuli yange ha vinganda evi, omwo nga evi vinganda vivethzika, cho neni lalo mukavethzika.” (Njele. 29:5, 7) Vaje vononokele kuli Njambi vakayoyele mwamuvwa mu Mbambilone. Thimbu imo, Vambambilone vavatavethele kuliyoyela vakevo vavenya. Vavatavethele lalo kuya kwoshe kwoshe kuvashakele muje mu lifuti. Kuthañulu, mu Mbambilone mukemwo muvakele na kulingila manene mingotho, cho mithzimbu ya kuthañulu imwetha ngwavo Vayunda vavangi kukekwo kuvakalilongethelele chipangi cha kulanda na kulandulula, cho vamo vakalilongethele kulinga vyuma mu vutongwe. Vayunda vamo vakafukililemo. Vundthzinda vwa mu Mbambilone kuvwalifile na vwa mu Ingito muje Vaisalele vakapwile vindungo.—Tandeni Kutuhuka 2:23-25.

4. Veya vakayandelele hamo na Vaisalele va kujeneka kwononoka mu Mbambilone, cho vika vyavonowethele kulemetha Njambi mu ngila inapande?

4 Nameme Vayunda vayoyele mwamuvwa ku muvila, ku sipilitu cho? Tembele ya Yehova vainyongethele hamo lika na mutula wayo, cho tupilisitu kuvakele na kupanga mwamuvwa chipangi chavo. Kwakele vangamba va Njambi va kulongwa vaje vayandelele mu vundthzinda kwa kujeneka mulonga. Oloni vethekele muvathelele mwoshe kunyunga Lishiko lya Njambi. Chakumwenako, omwo Ndanyele na vavuthamba vendi vatatu, Shandelaki na Meshake na Ambendenengo vakele mu Mbambilone, vavyanene kulya vyakulya vije kuvakele na kulya Vayunda. Cho tuthzivuka lalo ngwetu Ndanyele wakele na kulombela thimbu yoshe. (Ndanye. 1:8; 6:10) Oloni kukala mu chiyulo cha vaka-kaye kwonowethele Vayunda vaje vakele na kutewa Njambi, kulinga vyuma vyoshe vivendekele mu Lishiko.

5. Yehova wakulahethele vika vanu vendi, cho mwafwa vika ocho chikulahetho chapwile chakulitila?

5 Vaisalele vakalemethaho Njambi mu ngila inapande lalo ndi? Ha thimbu ije, kwasholokele ngwe kuchatha kulingiwa, mwafwa Vambambilone ku vakele na kupatula vindthzinda. Oloni ocho kuchapwile chachikalu kuli Yehova Njambi. Wakulahethele ngwendi vanu vendi tangwa vakapatuka, cho vapatukile. Njambi akashulithilila vikulahetho vyendi.—Isaya 55:11.

VANU VATHA KUPWA VINDTHZINDA NA MATANGWA ANO NDI?

6, 7. Mwafwa vika tunapande kutengulula kuthzivithitha kwetu ha ñanda ya vundthzinda vwa Mbambilone vwa matangwa ano?

6 Kuma Vaka-kilisitu valiwaneneho mu vukalu vwakufwa ngwe vwa vindthzinda va mu Mbambilone ndi? Ha myaka yaingi, eyi mangazini inamwetha ngwavo vangamba va Njambi va matangwa ano vapwile vindthzinda va Mbambilone mu 1918, cho vapatukile mu 1919. Oloni vyuma vituthimutwiya muno mu chilongetha, nechi chinakavangeyaho, vimwetha ngwavo twapande kuthzivithitha mwamuvwa eyi ñanda.

7 Anukeni ngweni Mbambilone Yakama yapwa mbunga ya vulombelo vwa makuli ya mu kaye koshe. Ngechi kupwa mu vundthzinda vwa Mbambilone mu 1918, kulumbununa ngwavo ha thimbu oyo, vanu va Njambi vapwile vindungo va vulombelo vwa makuli. Oloni vuthunga vumwetha ngwavo myaka ya kukokela ku Ndthzita ya Kaye ya Kulivanga, vanu va Njambi va kuvwavetha vashangumukile kupatuka ku Mbambilone Yakama, kethi kukovela mu vundthzinda. Nameme vakuvwavetha vavayandethele mu ndthzita ya kaye ya kulivanga, oloni vaka-kuyula vakevo vavayandethele, kethi Mbambilone Yakama embwe. Ngechi vanu va Yehova kuvapwile vindthzinda va Mbambilone Yakama mu 1918.

MWAKA UKA VAILE MU VUNDTHZINDA VWA MBAMBILONE?

8. Lumbununeni omwo vilongetha vya makuli vyashangumukile kukovela mu vulombelo vwa vuthunga. (Kengeni chikupulo ha liputa 22.)

8 Ha Pentekosita ya 33 C.E., Vayunda vavangi na vaje kethi Vayunda vavavwavethele na sipilitu ya kujela. Ava Vaka-kilisitu vavaha vapwile “muyati wa kwangula, vaka-kukombelela va mwene, muyati wa kujela, vanu va Njambi vavenya.” (Tandeni 1 Petulu 2:9, 10.) Omwo tupositolo vakele na kuyoya, vanyungile mwamuvwa vikungulukilo vya vanu va Njambi. Oloni, tupositolo muvathsile, kwasholokele vanu vamo vaje vendekele “makuli” mu kushaka “kungumuna vaka-kukulahela ngechi vavakave.” (Vili. 20:30; 2 Tesa. 2:6-8) Vwingi vwa ava vanu vakele na moko mu vikungulukilo, vapwile vantwama, cho kulutwe vakapwile “vambishopu.” Nameme Yesu wendekele ngwendi: “Yeni voshe munapu vathamba kuli umo na mukwavo,” oloni vashangumukile kulyangununa. (Mateu 23:8) Vanu vakuthsimana vaje vongumukile na vilongetha vya vunu vya Aristotle na Plato, vashangumukile kulongetha vanu vyuma vya makuli na kuthsiya vilongetha vya vuthunga vya mu Lijwi lya Njambi.

9. Lumbununeni omwo Vulombelo vwa vaka-kutengulukila vwawanenenemo lithetha mu chiyulo cha Valoma, cho vika vyatundilemo?

9 Mu 313 C.E., ava vaka-kutengulukila vavanene lithetha kuli Mwene wa Valoma Constantine. Kushwa vane oho, vichachi vyashangumukile kulikwatathana na Vaka-kuyula. Chakumwenako, munima ya chiwano chije chivalingilile ku Nicaea, Constantine uje wakeleko washikile ngwendi vathsiye kapilisitu Arius, mwafwa Arius wavyanene kutava ngwendi Yesu wapwa Njambi. Kutundoho, mu chiyulo cha Theodosius wa kulivanga (379-395 C.E.), vulombelo vwa Vaka-katolika vuje vuvajwalethele na vilongetha vya makuli, vwathsimanene manene, cho vukevwo vwapwile vulombelo vwa Valoma. Vaka-kuthoneka vya mithzimbu ya kuthañulu ngwavo “vulombelo vwa makuli vwalithalele manene” mu Loma mu chita cha myaka chamuchiwana. Oloni thzivukeni ngweni ha thimbu ije, vulombelo vwa vaka-kutengulukila vuje vwalikwatathanene na Chiyulo cha Valoma, vwalikwatathanene na Mbambilone Yakama. Oloni kwakele Vaka-kilisitu vakuvwavetha vavandondo vakufwa ngwe tiliku vaje vakele na kulifwita mangana valemethe Njambi nameme vakele na kuvalwitha. (Tandeni Mateo 13:24, 25, 37-39.) Chasholokele ngwe vakele mu vundthzinda vwa Mbambilone.

10. Vika vyalingithile vanu va vimbunge vyavivwa vavyane vilongetha vya mu vichachi mu myaka yaindondo, munima ya kukalako kwa Yesu?

10 Oloni mu myaka yaindondo, munima ya kukalako kwa Yesu, vanu vashangumukile kulitandela Mbimbiliya mu Chingiliki nambe mu Chilatini. Vakele na kwetheketha vilongetha vya mu Lijwi lya Njambi na vilongetha vya makuli vya mu vichachi. Vyuma vivakele na kutanda mu Mbimbiliya vyalingithile vamo kuvyana vilongetha vya makuli vya mu vichachi, oloni kwendeka vilongetha vya vuthunga ku mbunga, wapwile mulonga wakama.

11. Vantwama va mu vulombelo vashangumukile vati kukala na ndthzili ha Mbimbiliya?

11 Oloni mukwita kwa thimbu, vanu vavangi valikelele kutanda Mbimbiliya mu vindaka vyavo, cho vavindikile chipangi cha kunungulula Lijwi lya Njambi mu vindaka vije vivakele na kwendeka manene vanu vavangi. Ngechi vantwama vamu vulombelo na vanu vaje valilongethele, vakevo lika vakele na kutanda Mbimbiliya, oloni vantwama vamo kuvathzivukile mwamuvwa kuthoneka na kutanda. Vaje voshe vakele na kuvyana vilongetha vya mu chachi, vakele na kuvana kashitiko. Vangamba va Njambi va kuvwavetha va kulongwa vakele na kuliwanena lika mu tuvivunga. Ava “vaka-kukombelela va Mwene” nambe ngwetu tupilisitu va kuvwavetha kuvakele na kupanga mwamuvwa chipangi chavo, ngwe mu chapwile lika kuli vaje vakele mu vundthzinda mu Mbambilone. Mbambilone Yakama yongumwine vanu vavangi.

CHEKE CHISHANGUMUKA KUTWA

12, 13. Vyuma muka vivali vyalingithile Mbambilone Yakama ijeneke kukala manene na ndthzili ya kungumuna vanu? Lumbununeni.

12 Kuma Vaka-kilisitu va vuthunga vapatukile mu vundthzinda na kushangumuka kulemetha Njambi mu ngila yashaka na mu kushuvuluka ndi? Eyo. Cheke cha vuthunga vwa ku sipilitu chashangumukile kutwa. Kuli vyuma vivali vyanenethele ngocho. Chakulivanga, chapwile cha kupulinta mavulu kupangetha likina lyakama mu myaka ya mukati ka chita cha myaka cha vu 15. Thimbu kanda vashangumuke kupulinta mavulu mu mafuti a vindele, vakele na kuthoneka Mbimbiliya na mavoko. Mbimbiliya kuyalithalele ha thimbu oyo, cho yakele na kutula. Vakendeka ngwavo muka-kuthoneka wa vutongwe wakele na kwambata vingonde 10, athina amanethe kuthoneka Mbimbiliya ya mutunu. Cho lalo mapapelo (vellum nambe parchment) aje avakele na kuthonekela, akele na kutula. Oloni muka-kupulinta wa vutongwe wakele na kupulinta maputa 1,300 ha litangwa, kupangetha likina na mapapelo.

Chipangi cha kupulinta, na vanu va kuthimpa vaje vashangumukile kunungulula Mbimbiliya, vatepulwile ku kulwitha kwa Mbambilone (Kengeni palangilafu 12, 13)

13 Chamuchivali, ku maputukilo a chita cha myaka cha vu 16, kwakele vanalume va kuthimpa vaje valyanene kunungulula Lijwi lya Njambi mu vindaka vivakele na kupangetha manene vanu vavangi. Vaje valyanene kupanga echi chipangi cha kunungulula, vakele kuyoya kwavo mu vushonde. Vaka-vichachi vajujwile omwo vakele na kumona munu uje watewa Njambi nakwata Mbimbiliya mu mavoko. Mbimbiliya yalithalele, cho vanu vaitandele. Omwo vakele na kuitanda, vashangumukile kwihula ngwavo: ‘Ha vesi muka mu Lijwi lya Njambi ha vanendeka ngwavo Njambi a kathompo vanu nga vanathsi? Nambe ha vanendeka ngwavo tunapande kufwetela vathsi? Nambe ha vanendeka vya vapopu na vaka-kuvakwatha?’ Echi chaluvalethele manene vanu vavangi na kujeneka kukulahela vantwama va mu vichachi. Vantwama va vichachi valuvalele. Vayandethele vanu vavangi vaje vavyanene vilongetha vya mu vichachi, mwafwa vimo vyatundile kuli Aristotle na Plato vaje vayoyele te Yesu kanda athemuke. Vaka-vichachi vangwile kuthsiya ava vanu, cho Vaka-kuyula vavatavethele. Vashakele kwonowetha vanu kutanda Mbimbiliya na kwihula vihula. Viyongola vyavo vyapangele. Oloni vamo vavyanene kuvongumuna kuli Mbambilone Yakama. Vathzivukile mashiko a mu Lijwi lya Njambi, cho vashakele kulilongetha vyavingi. Vyuma vivalingile vyakwathele vakwavo vapatuke mu vulombelo vwa makuli kulutwe.

14. (a) Vika vyakwathele vanu vamo vathzivithithe mwamuvwa vuthunga vwa mu Mbimbiliya ku mamanethelelo a myaka ya ma 1800? (b) Lumbununeni omwo Ndolome Russell walilongethelelemo vuthunga.

14 Vanu vavangi vaje vakele na lihwila lya kushaka kuthzivuka vuthunga vwa mu Mbimbiliya, vatewelele ku mafuti kuje vulombelo vwa makuli kuvwakele manene na ndthzili. Vashakele kulilongetha na kutanda na kulekako vakwavo vivanalilongetha kwa kujeneka kuvalwitha. Charles Taze Russell na vakwavo vamo vashangumukile kulilongetha Mbimbiliya mu myaka ya ma 1800 mu United States. Ndolome Russell washakele kuthzivuka vulombelo vuje vwakele na kulongetha vuthunga. Wakele na kwetheketha vilongetha vya Mbimbiliya na vilongetha vya mu vulombelo vwavwingi, hamo lika na vuje kuvwapwile vwa Vaka-kilisitu. Wanangukile ngwendi ovwo vulombelo vwoshe kuvwakele na kupangetha mwamuvwa Lijwi lya Njambi. Thimbu imo, Russell na vakwavo vakele na kushaka ngwavo valiwane na vantwama va mu vulombelo, mwafwa vathinganyekele ngwavo hamo vathzivithitha vilongetha vyavo mangana vakavilongethe vanu va mu vichachi vyavo. Oloni vaje vantwama vakele na kuvyana. Ngechi Vaka-kulilongetha Mbimbiliya vatavele ngwavo kuvatha kulikwatathana na vanu vaje vali mu vulombelo vwa makuli.—Tandeni 2 Kolinte 6:14.

15. (a) Vaka-kilisitu vakovelele mwaka uka mu vundthzinda vwa Mbambilone Yakama? (b) Vihula muka vivakakumbulula mu chilongetha chinakavangeyaho?

15 Twamono ngwetu kumani Vaka-kilisitu va vuthunga vakovelele mu vundthzinda vwa Mbambilone Yakama munima ya kuthsa kwa tupositolo. Oloni kuchili evi vihula: Vyuma muka vikwavo vimwetha ngwavo mu myaka ya kukokela ku 1914 Vaka-kilisitu va kuvwavetha vashangumukile kupatuka mu vundthzinda vwa Mbambilone Yakama? Yehova waluvalelele vangamba vendi omwo vathzeyele mu chipangi cha kwambulula ha thimbu ya Ndthzita ya Kaye ya Kulivanga ndi? Cho kuli vandolome vetu vamo vaje valuvalethele Yehova mwafwa vonowele kulyangununa ku kaye ha thimbu ije ndi? Cho lalo nga Vaka-kilisitu vakovelele mu vundthzinda ku vulombelo vwa makuli munima ya kukalako kwa Yesu mu chita cha myaka chamuchivali, cho vapatukile mwaka uka? Evi vihula vyavivwa vakavikumbulula mu chilongetha chinakavangeyaho.