1. ¿Ti tuun jäjttë ko Jerusalén käjpn kyutëgooy?

JA REY diˈib Babilonia mët nimay ja syoldäädëtëjk ja dyajkutëgooytyë Jerusalén käjpn mä jëmëjt 607 mä kyajnëm myinyë Jesus. Biiblyë jyënaˈany ko tyäˈädë rey yaˈoˈk ja yaˈayˈënäˈkëty ets ko ninuˈun tkapaˈˈayooy ja toxytyëjkëty, ja mëjjäˈäytyëjkëty ets ni yëˈë diˈib yuumëët päˈämmëët. Ok, “ta tnoˈktääy ja Diosë tëyˈäjtënbë tyëjk, ets tjijtääy ja Jerusalén käjpnë nyabots, nyoˈktääy tukëˈëyë ja potsy diˈib täˈtspëky ets yajkutëgooytyaay tukëˈëyë diˈib tsobatp” (2 Crónicas 36:17, 19).

2. ¿Ti Jyobaa tyukˈawäˈänë ja judiyëtëjk ets wiˈixë nety jyatäˈän kyëbatäˈändë?

² Ja judiyëtëjk diˈibë nety tsënääytyëp Jerusalén kyaj ajotkumonë ojts tyukjäˈtëdë ja kutëgoˈoyën. Pes të nety kanäk jëmëjtë Dios tkexy ja kyugajpxyëty parë tyukˈawanëdë ko pën kyaj myëdowdë, ta nyibëdëˈëgäˈänëdë Babilonia jäˈäy. Ko nimay yˈoogäˈändë ets ko pënaty tsokwëˈëmdëp yajmënëjkxäˈändë Babilonia (Jeremías 15:2). ¿Wiˈix ijty ja jäˈäy jyukyˈattë ko yajmënëjkxnëdë wiink it wiink lugäär? Ets ¿tëdaa Dios mëduumbëty mä ndiempëˈäjtëm nanduˈun yˈittë tsumy matsypyëm mä Babilonia? Pën tëë, ¿desde näˈä?

3. ¿Wiˈix tëgatsyëty extëm jyukyˈäjttë ja judiyëtëjk jam Babilonia ets extëmë nety të jyukyˈattë Egipto?

³ Jyobaa yˈanmääy ja judiyëtëjk ets tˈijxwëˈëmdët ja jukyˈäjtën ko nety yajmënëjkxtë Babilonia ets tˈëxtäˈäytyët ja winmäˈäny wiˈix oy jyukyˈattët. Duˈun yˈanmääyëdë mët yëˈëgyëjxm ja kugajpxy Jeremías: “Kojtë jëën tëjk ets tuktsëënëdë. Niˈip kojtë jëˈxy pëky ets xyjyëˈxëdët ja tyëëm. Ets ëxtäˈäytyë ja jotkujkˈäjtën mä tadë siudad mä të myajmënëjkxtë ets mënuˈkxtäˈäktë Jyobaa parë dyuˈunˈatët, mët ko pën jamˈäjtpë jotkujkˈäjtën net nanduˈun mjotkujkˈattët” (Jeremías 29:5, 7). Ja judiyëtëjk diˈib myëmëdoowdë Jyobaa duˈun jyukyˈäjttë extëmë nety jyukyˈattë ja kunax kugäjpn. Ja Babilonia jäˈäy ojts tnasˈixëdë parë jyukyˈattët wiˈix ttsojkënyëˈattë ets nyëjkxtët mä tyim nëjkxäˈändë. Mä tadë tiempë, ajuuy adoˈktëp ijtyë jäˈäy jam Babilonia. Ets të yajpäätyë neky diˈib tëëyëp yajjääy, diˈib yajnigëxëˈkypy ko nimay ja judiyëtëjk diˈib yajmënëjkxtë Babilonia nan ojts yˈajuy yˈadooktë ets tyukjäjttë yajxon wiˈix tijaty dyajkojtët, axtë ojts nääk myëkjäˈäytyaknëdë. Tyäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko ja judiyëtëjk diˈib yajmënëjkxtë Babilonia, kyaj duˈun yajtëytyuundë extëm pënatyë nety kyanäk mëgoˈpx jëmëjtëp të yajtuumbëˈäjt yajmosëˈäjttë jap Egipto (käjpxë Éxodo 2:23, Mʉgoxpʉ ja̱ noky mʉdiˈibʉ jyaayʉn yʉ Moisés [MNM]). *

4. 1) ¿Pënaty nanduˈun kyuˈayoˈowëdë extëm jyäjttë ja judiyëtëjk diˈib kyaj tmëmëdoowdë Jyobaa? 2) ¿Tiko ja judiyëtëjk diˈib kyaj tmastuttë Jyobaa kyaj mbäät tkuytyuundääytyë ja Diosë yˈanaˈamën?

⁴ Nan yajmënëjkxtë Babilonia ja judiyëtëjk diˈibë nety myëmëdoowdëbë Jyobaa. Oyë nety ti të tkatuundëgoytyë, nanduˈun tkuˈayoˈowëdë extëm ja myëguˈuktëjk diˈib kyaj myëdoowdë. Ets ko jyäjttë Babilonia myëdäjttë tii nyijukyˈattëp, per kyaj nety mbäät tnekyˈawdattë Jyobaa, pes të nety kyutëgoy ja templë ets ja altaar, ets ja saserdotëty kyaj mbäät nyekytyuundë extëmë nety të yajtukniwits yajtuknimäˈkxëdë. Per oyë nety duˈun yajpäättë, tamˈäjt nääk ja judiyëtëjk diˈib duˈunyëm myëmëdoowdë ja Diosë yˈanaˈamën. Extëmë Daniel, Sadrac, Mesac etsë Abednego kyaj tkupëjktë ja käˈäy ukën diˈibë Dios yajkubojkypy. Etsë Biiblyë jyënaˈany ko Daniel xëmë tmënuˈkxtakyë Dios (Daniel 1:8; 6:10). Jeˈeyë ko kyaj mbäät tkuytyuundääytyë ja Diosë yˈanaˈamën pënaty kyaj tmastuttë Jyobaa. ¿Tiko? Yëˈko ko jamë nety yajpäättë mä tuˈugë nasionk diˈib kyaj tˈawdattë Jyobaa.

5. 1) ¿Ti Jyobaa tyukwandak ja kyäjpn? 2) ¿Tiko tyäˈädë wandakën kyëxëˈky ko tsip yˈadëwët?

⁵ ¿Mbäädë nety näˈä ja israelitëty jatëgok tˈawdattë Jyobaa extëm ja Ley tniˈanaˈamë? Tsipë nety kyëxëˈëky parë jatëgok duˈun ttundët, mët ko ja Babilonia jäˈäy ninäˈä ijty tkayaˈˈawäˈätspëtsëmdë ja nax käjpn diˈib jyaˈabëjktëp. Perë Jyobaa të nety ttukwandaˈaky ja kyäjpn ko yaˈˈawäˈätspëtsëmaampy ets ojts tkuytyunyë tyäˈädë wyandakën extëm xëmë tkuytyuny tijaty yëˈë tyuknibëjtakëp (Isaías 55:11).

6, 7. ¿Tiko yˈoyëty yajkäjpxˈoyët ko Diosë kyäjpn kyaj yajpaty tsumy matsypyëm desde 1918?

⁶ ¿Tëdaa Dios mëduumbëty mä ndiempëˈäjtëm nanduˈun yˈittë tsumy matsypyëm mä Babilonia? (Ixë rekuäädrë “¿Ti yˈandijpy?”). Mä  rebistë La Atalaya kanäk jëmëjt të yajnimaytyaˈaky ko ja duˈun yˈijttë mä jëmëjt 1918 ets yˈawäˈätspëtsëëmdë 1919. Mä tyäˈädë artikulo ets mä jatuˈukpë nˈixäˈänëm tiko kyaj mbäät duˈun nyekyyajjaygyukë.

⁷ Nˈokjamyajtsëm ko Mëj Babilonia yëˈë duˈun yajtijp tukëˈëyë relijyonk diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty. Per ¿desde 1918 yajpatyë Diosë kyäjpn tsumy matsypyëm mä Babilonia? Kyaj. Tëyˈäjtën ko mä tyäˈädë jëmëjt ojts jaa jyantsy yajpajëdityë Dios mëduumbëty diˈibë nety nëjkxandëp tsäjpotm. Per yëˈë pajëdijtëdë gobiernëtëjk, kyaj yëˈëjëtyë relijyonk diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty. Yëˈëjëty të nety tëëyëp ttukpëtsëëmnëdë ja relijyonk diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty mä kyatsondaˈakynyëmë Primera Guerra Mundial. Tyäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko Diosë kyäjpn kyaj yajpaty tsumy matsypyëm mä Mëj Babilonia mä jëmëjt 1918.

8. ¿Ti tuun jäjtë ko yˈoˈktääytyë ja apostëlëtëjk? (Ixë dibujë mä tsyondaˈaky).

⁸ Mä jëmëjt 33 ko tyuunë ja Pentekostes xëëw, milˈamë jäˈäy tyukkëdakëdë Diosë myëjääw diˈibë nety të tmëbëktë Jesus. Tyäˈädë jäˈäyëty, yëˈë diˈib yajwinˈijxtë “reyëty diˈib tundëp saserdotëty, tuˈugë nasionk diˈib wäˈäts, tuˈugë käjpn diˈib aduˈuk yajjaˈäjtp” (käjpxë 1 Pedro 2:9, 10, TNM). * Nuˈun jyukyˈäjttë ja apostëlëtëjk, tsuj yajxon tkuentˈäjttë ja tuˈukmujkën mäjaty yajpaty. Per ko ojts yˈoˈktääynyëdë, ta näägë yetyëjk dyajtëjkëdë tukniˈˈijxën diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty ets yëˈë ojts ttukpanëjkxnëdë ja Jesusë yˈëxpëjkpëty. Tyäˈädë yetyëjkëty niˈigyë tˈoymyëdoowdë tijaty tukniˈˈijxëdë Aristóteles mëdë Platón, pääty yëˈë tyukniˈˈijxëdë en lugäär tyukniˈˈixëdët ja tëyˈäjtën diˈib yajpatp mä Diosë yˈAyuk (Apostʉlʉty 20:30; 2 Tesalónikʉ 2:6-8). Nimayë tyäˈädë yetyëjkëty mëjë nety yˈittë ets yëˈë yajnëjkxtëbë jëjpˈamˈäjtën mäjaty ja tuˈukmujkën. Ta ogäˈän twinˈijxtë pënaty nyiwintsënˈatëp ja relijyonk, oyë netyë Jesus të jyajënäˈäny ko duˈun niˈamukë nyayjawëdët tukaˈaxpën (Matewʉ 23:8).

9. Nimaytyäˈäk wiˈix tuˈugyë tijaty ttuuntsondaktë ja relijyonk mëdë gobiernë diˈib Roma, ets wiˈix wyimbëtsëëmy.

⁹ Mä jëmëjt 313 mä Jesus të myiny, yëˈë netyë Constantino anaˈamp nuˈun ja it lugäär diˈib nyitënaabyë Roma. Constantino yëˈë ryejistraräjt extëm tuˈugë relijyonk pënaty jënandëp ko tpanëjkxtë Jesus. Ok, ta ja relijyonk mëdë gobiernë tuˈugyë tijaty ttuundë. Extëm tëgok, ojtsë Constantino ttuknibëjtäägë tuˈugë reunyonk mët niˈamukë diˈib nyiwintsënˈäjttëbë relijyonk. Tyäˈädë reunyonk ja ojts yajtijy Concilio de Nicea. Ko jyëjpkëjxy, ta Constantino ojts tniˈanaˈamë ets ja teety diˈib xyëˈäjtypy Arrio yajmënëjkxnët wiink it wiink lugäär  mët ko kyaj tkupëky ko Jesus yëˈë Dios. Ko tiempë nyajxy, ta Teodosio diˈib nanduˈun anaˈam Roma, dyajjëmbijtyë Iglesia Católica extëm tuˈugë relijyonk diˈib mëj itëp mä tukëˈëyë yˈanaˈamdakn. Pënaty tijaty yˈëxpëjkpëtsëëmdëp, jyënäˈändë ko ja jäˈäy diˈib Roma yëˈë nety yˈawdäjttëbë awinax ets ko ja tmëbëjktsondaktë Kristë ja tiempë mä ojts yˈaneˈemyë Teodosio. Per mä tadë tiempë, pënatyë nety naynyigäjpxëdëp ko tpanëjkxtë Kristë të nety tkupëjknëdë kanäägë tukniˈˈijxën diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty ets yëˈë nety tuˈugë relijyonk diˈib yajpatp mä Mëj Babilonia. Per nan tamë nety pënaty nëjkxandëp tsäjpotm diˈib jyantsy pyanëjkxtëbë Jesus, ets duˈun nyäjxtë extëm ja triigë diˈibë Jesus myaytyak ets tyuundë mëjääw parë tˈawdäjttë Dios, per jeˈeyë mëjkamëj yajmëdooy (käjpxë Matewʉ 13:24, 25, 37-39). Tyäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko pënaty jyantsy pyanëjkxtë Jesus tsumy matsypyëmë nety yajpäättë mä Babilonia.

10. ¿Tiko näägë jäˈäy kyaj tkupëjktë extëm tijaty yajtukniˈˈijxëdë tsäjptëgoty?

 ¹⁰ Oyë nety të nyäjxnë kanäk mëgoˈpx jëmëjt mä Kristë të myiny, nimayë jäˈäy mbäädë nety tkäjpxtë Biiblyë mä ayuk grieegë etsë latín. Pääty mbäädë nety tˈijxkijpxyëdë tijaty tukniˈˈijxëbë Diosë yˈAyuk mët tijaty yajtukniˈˈijxëdëp tsäjptëgoty. Ets ko nääk tˈijxtë mä Biiblyë ko kyaj tyëyˈäjtënëty tijaty tsäjptëgoty yajtukniˈˈijxëdëp, ta kyaj tkupëjktë. Per kutsëˈëgë ijty ko pën ttukmëtmaytyäˈäktët wiˈix yëˈë wyinmaytyë, pes axtë mbäät tkuˈoogëdë.

11. ¿Ti tyuundë ja wintsëndëjk diˈib tsäjptëgoty parë kyaj jäˈäy tkäjpxtëdë Biiblyë?

¹¹ Ko tiempë nyajxy, ta nimayë jäˈäy kyaj ojts tˈokkäjpxnëdë grieegë etsë latín. Ets ja wintsëndëjk diˈib tsäjptëgoty kyaj tkupëjktë etsë Biiblyë yajkäjpxnaxët mä ja ayuk diˈibë jäˈäy kyäjpxtëp. Pääty yëˈëyë jyäjttë tkäjpxtëdë Biiblyë ja wintsëndëjk diˈib tsäjptëgoty o näägë jäˈäy diˈib të yˈëxpëktë. Axtë nääk ja teetytyëjk kyaj tjäjttë lyetrëkäjpxtët ets ni jyaˈaytyët. Ets ko ijty tuˈugë jäˈäy tkakupëky tijaty tsäjptëgoty yajtukniˈˈijxëp, mëk yajtëytyuny. Pääty, pënatyë Jyobaa winˈijxëdë ets nyëjkxtët tsäjpotm, mëk nyaygyuentˈäjtëdë ko tyuˈukmujktë tuk grupaty ets nääk ni jeˈeyë mbäät kyatuˈukmujktë. Duˈun jyäjttë extëm ja judiyëtëjk diˈib yajmënëjkxtë Babilonia. Tyäˈädë Dios mëduumbëty diˈibë nety të yajwinˈixtë “reyëty diˈib tundëp saserdotëty” kyaj nety mbäät tˈawdattë Dios tukniwits tuknimäˈkxë, mët ko Mëj Babilonia mëkë nety tmëdatyë madakën parë tˈanaˈamëdë jäˈäy.

12, 13. Nigäjpx majtsk pëky tiko njënäˈänëm ko pënaty pyanëjkxtë Jesus awäˈätspëtsëmandëbë nety mä Mëj Babilonia.

¹² ¿Awäˈätspëtsëmandëbë nety pënaty jyantsy pyanëjkxtëbë Jesus parë jatëgok tˈawdattëdë Dios extëm ttukjotkëdaˈaky? Duˈun. Tamˈäjtpë nety majtsk pëky tiko duˈun njënäˈänëm. Tuk pëky, yëˈko naa jaa mä jëmëjt 1450, jyemybyëtsëëmy tuˈugë makinë mä liibrë kyojy. Mä nety kyapëtsëmynyëm, këˈamë nety yajnijääytyuˈutyë Biiblyë ets jantsy tsiptakp ijty. Tuˈugë jäˈäy diˈib tyukjäjtypy yajxon jyaˈayët, ja ijty ttuunkˈaty 10 poˈo parë tnijääytyuˈuty tuˈugë Biiblyë. Ets jam ijty tjääynyaxtë mä pergamino diˈib të dyajpëtsëmdë mä jëyujkë nyiˈak, pääty amääy ijty yajpäätyë Biiblyë ets jantsy tsooxë. Per ko jyemybyëtsëëmy ja makinë etsë neky, mbäät ijtyë jäˈäy diˈib tyukjäjtypy dyajpëtsëmy naxy 1,300 pajina mä tuˈukpë xëëw.

¹³ Myëmajtsk pëky tiko njënäˈänëm ko awäˈätspëtsëmandëbë nety, yëˈko ogäˈän yajkäjpxnäjxyë Biiblyë. Naa jaa mä jëmëjt 1500, näägë yetyëjk jyotmëktaktë parë tkäjpxnäjxtë Biiblyë mä ja ayuk diˈib mayë jäˈäy kyäjpxtëp, oyë nety tjanijawëdë ko mbäät tkuˈoogëdë. Pënaty nyiwintsënˈäjttë relijyonk mëk jyantsy jyotˈambëjktë. ¿Tiko? Yëˈko tsyëˈkëdë ko jäˈäy tnijawëdët ja tëyˈäjtën etsë net dyajtëwdët extëm: “¿Mä jyënaˈany mä Biiblyë ko taaˈäjtpë purgatooryë? O ¿mä jyënaˈany ko tsojkëp yajmëjuyët tuˈugë teety ko tnimisëtunëdë oˈkpë? ¿Mä yajnimaytyaˈaky mä Biiblyë teetytyëjk extëmë papa etsë cardenal?”. Kanäk pëky diˈibë nety tukniˈˈijxëdëp  tsäjptëgoty, yëˈë ja wyinmäˈänyë Aristóteles mëdë Platón, diˈib jukyˈäjttë mä kyajnëm myinyë Jesus. Ja wintsëndëjkëty diˈib tsäjptëgoty mëk jyantsy jyotˈambëjktë ko pën tkakupëjky extëm yëˈë tyukniˈˈixëdë, pääty nimay dyaˈoˈkë yetyëjk etsë toxytyëjk. Kyaj ttsojktë etsë jäˈäy tkäjpxtëdë Biiblyë ets tijaty dyajtëwdët, ets kanäkˈok ttukpëtsëëmdë wyinmäˈäny. Per jaˈäjtë jäˈäy diˈib jotmëktaktë ets kyaj nyaytyukwinˈëˈënëdë ja Mëj Babilonia. Të nety tpäättë ja tëyˈäjtën diˈib yajpatp mä Diosë yˈAyuk, ets yˈaknijawëyandëbë nety niˈigyë. Wingoonˈadëtspë nety ja tiempë parë yˈawäˈätspëtsëmdët mä relijyonk diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty.

14. 1) ¿Ti tyuundë pënatyë nety yˈëxpëkandëbë Biiblyë? 2) Nimaytyäˈäk wiˈixë ja nmëguˈukˈäjtëm Russell tˈëxtääy ja tëyˈäjtënë mä Biiblyë.

¹⁴ Nimayë jäˈäy kyäjpxandëbë netyë Biiblyë ets yˈëxpëkandëp, nan tyukmëtmaytyäˈägandëbë netyë wiinkpë tijaty jyäjttëp. Kyaj nety dyajtëgoyˈattë ets pënaty nyiwintsënˈäjttëbë relijyonk yˈanëˈëmxëdët tijaty mbäät tmëbëktë. Pääty nääk ojts nyëjkxtë wiink paˈis mä mbäät yajnaˈixtë ets tˈëxpëktëdë Biiblyë. Nääk jap ojts nyëjkxtë Estados Unidos, japë nety tsyëënë Charles Taze Russell. Mä jëmëjt 1870, ta Russell mët niganäägë jäˈäy tyuˈukmujktë parë yajxon tˈëxpëkäˈändë Biiblyë. Russell yëˈë jawyiin pyayoˈoy diˈibë relijyonk tukniˈˈijxëbë tëyˈäjtën. Ojts tˈijxkijpxyë pën duˈunë Biiblyë jyënaˈany extëm may ja relijyonk tyukniˈˈixëdë, duˈun diˈib myëbëjktëbë Jesus ets duˈun diˈib kyaj. Per ta Russell tpëjkyë kuentë ko nituˈuk ja relijyonk kyatukniˈˈixë tëyˈäjtën diˈib yajpatp mä Diosë yˈAyuk. Tëgok, ta tyuˈukmujky mëdë wintsëndëjk diˈib tuundëp mä kanäägë tsäjptëjk ets ttukmëtmaytyaky tijaty tëyˈäjtënë të tˈëxpëjkpäättë mä Biiblyë. Ja nmëguˈukˈäjtëm Russell yˈawijxypyë nety ets ja wintsëndëjk tkupëktëdë tyäˈädë tëyˈäjtën ets tyukniˈˈixëdët tsäjptëgoty, per kyaj tkupëjktë. Ko waanë yˈijty, ta tpëjktë kuentë ko kyaj mbäät tuˈugyë Dios mëdundë mët pënaty yajpattëp mä Mëj Babilonia (käjpxë 2 Korintʉ 6:14).

15. 1) Pënaty jyantsy pyanëjkxtë Jesus, ¿desde näˈä yˈijttë tsumy matsypyëm mä Babilonia? 2) ¿Tijaty yaˈˈatsoowëmbitäämp mä jatuˈukpë artikulo?

¹⁵ Mä tyäˈädë artikulo të nˈijxëm ko pënaty jyantsy pyanëjkxtë Jesus desde ja yˈijttë tsumy matsy mä Babilonia ko ojts yˈoˈktääynyëdë ja apostëlëty. Per mä jatuˈukpë artikulo yëˈë yaˈˈatsoowëmbitäämbë tyäˈädë yajtëˈëwën: ¿Tiko mbäät njënäˈänëm ko mä tkatukjäˈtynyëmë jëmëjt 1914 të nety ogäˈän yˈawäˈätspëtsëmdë mä Mëj Babilonia pënaty nëjkxandëp tsäjpotm? ¿Waˈandaa Jyobaa kyaj ttukjotkëdaky pënaty mëduunëdë mët ko kyaj nëgoo ojts kyäjpxwäˈkxtë mä Primera Guerra Mundial? ¿Ojtsëdaa näägë nmëguˈukˈäjtëm ttuktëk ttukwäˈägëdë tyäˈädë tsip ets kyaj Jyobaa nyekykyupëjkëdë? Pënaty jyantsy pyanëjkxtëbë Jesus, ¿näˈä të yˈawäˈätspëtsëmdë mä Mëj Babilonia pën desde jaa yˈijttë tsumy matsypyëm ko yˈoˈktääytyë ja apostëlëty?