1. Londololini ivyacitike lino umusumba wa Yelusalemu wononwanga.

UMU 607 B.C.E., ivita vya ina Babiloni ivingi cuze ivyatungululwanga nu Mwene Nebukadineza wakwe ciili, vyazanzile umusumba wa Yelusalemu. Baibo ikalanda pa yantu aingi sana akomilwe umu ukakasi ukuti: “[Nebukadineza] akomola alumendo yonsi amu mpanga ya Yuda, nu mu Ng’anda ikulu yakwe Leza, ukwaula kusya nanti wenga, umulumendo nanti umukazyana, umukombe nanti umukoloci. . . . Alino aoca ni ng’anda ikulu yakwe Leza nu kuwisya ilinga lya musumba wa Yelusalemu kumwi na masano kwene nu konona ivintu vyamutengo ivyali mwenemo.”—2 Mila. 36:17, 19.

2. U kucelula kwa musango ci ukwakononwa kwa musumba wa Yelusalemu kuno Yeova wapeezile, nupya icani icali nu kucitikila Ayuda?

² Ukononwa kwa musumba wa Yelusalemu kutazungwisye aikazi ya mu musumba. Pa myaka ingi, ya kasema yakwe Leza yacelulanga Ayuda ukuti ndi cakuti yali nu kutwalilila ukusuula Amasunde Yakwe Leza, yaali nu kusendwa uku ina Babiloni. Ayuda aingi yali nu kukomwa uku lupanga, yonsi aali nu kupusuka yaali nu kuya ikala uku Babiloni umi wao onsi. (Yele. 15:2) Uzye umi wali uli uku ya Yuda asenzilwe uku Babiloni? Uzye ukusendwa kwa ya Yuda uku Babiloni kwakolana ni vya citiike umu nsita ya Ina Klistu? Ndi cakuti avino cali, a lilaci lino vyacitiike?

3. Uzye ukwikala uku mpanga ya Babiloni kwapusine uli nu uzya wa ku Eguputo uno aina Izlaeli yalimo?

³ Vino ya kasema yasoowile vizile vicitika. Ukupitila muli Yelemiya, Yeova wanenyile aali nu kusendwa uku Babiloni ukuti yace yaicefye nu kuombesya apapezile amaka yao. Walanzile ati: “Kuulini amang’anda [mu Babiloni] nu kwikala mwenemo. Limini ivyalo mulye ni vyakulya ivyaya mwenemo. Nupya mwasumbisya amano uku vintu ivyakuzipila impanga ino namutwala mwenemo mu uzya. Mwalengela impanga iyo kuli [Yeova]. Pano ndi cakuti yakwata isyuko namwe kwene mulaya nu longo.” (Yele. 29:5, 7) Yonsi auvwilile vino Leza walanzile, uwikazi wao waliko ningo umu Babiloni. Aina Babiloni yayalesile ukuti yakwateko untungwa wa kuicitila vimwi. Ayuda yakweti nu untungwa wa kuya kuno yakulonda umu mpanga ya Babiloni. Impanga ya Babiloni yali ali cifulo ca pakasi kuno antu yacitilanga uculuzi mpiti, nupya ivyalembwa vimwi vino yazikwile vikalanga ukuti Ayuda aingi yasambilile ivya uculuzi, alino yauze nayo yasambiliile ivya kupangapanga. Ayuda yamwi izile yakwata sana icuma. Ukwikala uku mpanga ya Babiloni kutakoline nu kwikala uku Eguputo kuno aina Izlaeli yaali azya mpiti sana.—Welengini Kufuma 2:23-25.

4. Ukuluta pa kwikala na aina Izlaeli apondwike nu kusendwa uku Babiloni, ivyani vyuze ivyalenzile kuti Ayuda yatapepa Leza ningo?

⁴ Nanti icakuti Ayuda yakwatanga ivyalondekwanga lino yali uku Babiloni, cali uli kuli vyakwe Leza? Ing’anda yakwe Yeova iyakupepelamo kumwi na kavuwa vyononyilwe, nupya ya simapepo yataombanga ukulingana na vino yalinzile ukuomba. Pali yano yasenzilwe uku Babiloni pali na yamwi aatakweti umulandu wakuculila, nomba yaculilanga pamwi na Ayuda yonsi. Lelo, yaombanga apaapezile amaka yao ukuti yalondela Amasunde yakwe Leza. Danieli na auze yatatu, kulikuti Syadilaki, Mesyaki, na Abedinego, yaakanyile ukulya ivya kulya vino Leza walesizye Ayuda ukulya. Nupya twamanya ukuti Danieli wapepanga lyonsi kuli Leza. (Dan. 1:8; 6:10) Nomba, pa mulandu wakuti yatekwanga na antu aatapepanga Leza, cali citale ukuti Ayuda yalondela vyonsi ivyali umu Masunde yano Leza wayapeezile.

5. Uulayo ci uno Yeova wapeezile antu yakwe, nupya u mulandu ci uno ulayo uwo wazipiile sana?

⁵ Uzye aina Izlaeli yaali nu kutandika ukupepa Leza nupya kwene umu nzila ino wazumilizya? Pa nsita iiya, calolekanga kwati vitanga vicitike. Aina Babiloni yatazumilizyanga antu yano yasenda umu uzya ukufumako. Nomba vii asi vino cali kuli Yeova. Walavile ukuti wali nu kukulula antu yakwe, nupya vivyo kwene avino wacisile. Izwi lyakwe Leza lino walaya lisivilwa ukufikiliziwa.—Eza. 55:11.

6, 7. U mulandu ci uno calingiile ukuti kuye ulondolozi uuvwike pali vino antu yakwe Leza ndakai yasenzilwe umu uzya kuli Babiloni Mukulu?

⁶ Uzye kwaya vimwi ivyacitikilapo Aina Klistu ivyakolana ni vyacitike lino Ayuda yasenzilwe umu Babiloni? Pa myaka iingi, Lupungu Lwa Mulinzi lwalanzile ukuti antu yakwe Leza aandakai yasenzilwe uzya kuli Babiloni umu 1918 nupya yafumilemo umu 1919. Nomba pa milandu ino tumalandapo umu cipande cii ni cilondelilepo, calondekwanga ukupituluka umwi lyasi lii nupya kwene.

⁷ Elenganyini pali cii: Babiloni Mukalamba uuteeko wa mipepele ya ufi uwa mu nsi yonsi. Fwandi pakuti antu yakwe Leza yasendwe uzya kuli Babiloni mukulu umu 1918, yali nu kuya azya uku mipepele ya ufi umu  nzila imwi pa nsita kwene iiya. Ivisinka vikalanga ukuti umu myaka iyatungululanga uku Nkondo ya mu Nsi Yonsi Iyakutandikilapo, aomvi yakwe Leza apakwe yatandike ukuitalusya kuli Babiloni mukulu, ukuti yafume umu uzya kuli aliwe. Nanti icakuti apakwe yayacuzyanga umu nkondo ya kutandikilapo, ayacuzyanga a mauteeko, asi Babiloni mukulu. Fwandi cisiloleka ukuti antu yakwe Yeova yasenzilwe umu uzya kuli Babiloni Mukulu umu 1918.

8. Londololini vino Aina Klistu ya cumi izile yasenulwa nu kutandika ukupepa kwa ufi. (Lolini cikope cakutandikilako.)

⁸ Apa Pentekositi umu 33 C.E., Ayuda aingi na antu amitundu yuze yapasilwe nu mupasi wamuzilo. Aina Klistu kwene yaa apya izile yaya “mutundu usololwe, yasimapepo aku wene. Luko lwamuzilo, nupya antu yakwe Leza asololwa.” (Welengini 1 Petulo 2:9, 10.) Atumwa yatwalilile ukutungulula ivilongano vya yantu yakwe Leza lyonsi lino yaali nu umi. Nomba, pa cisila ca kufwa kwa yatumwa, aonsi yamwi yakatwike, iyatandika ‘ukutumpoka’ pakuti ‘yapuulule ataile.’ (Mili. 20:30; 2 Tesa. 2:6-8) Aingi pa yonsi kwene yaayo yali angalizi umu vilongano, nupya izile yaya “ya simapepo.” Antu kwene yaa yatandike ukuipaatula kuli yauze nanti icakuti Yesu walanzile uku alondezi yakwe ukuti: “Mwensi mwemwe ina.” (Mate. 23:8) Aonsi acindikwe sana akumbwanga amano yakwe Aristotle na Plato, yatandike ukuleta ivisambilizyo vya mipepele ya ufi, nupya panono panono yatandike ukusya ivisambilizyo ivisanguluke ivyaya umwi Zwi Lyakwe Leza.

9. Londololini vino Aina Klistu asangu yatungililwanga nu uteeko wa ina Loma alino ni vyacitiike.

⁹ Mu 313 C.E., Aina Klistu kwene yaayo asangu yapeezilwe insambu kuli kateeka wa ina Loma Constantine. Ukufuma pa nsita kwene iiya ukuya uku nkoleelo, Macalici na Mauteeko yatandike ukuombela pamwi. Lino kwali ukukomaana kwakwe ya simapepo na ya kateeka uku Nicaea, kateeka Constantine uwazanyilweko uku kukomaana kuuko, wanenyile simapepo Arius uwapaazyanga ivisambilizyo vya ufi ukuti aye uku mpanga yuze pa mulandu wakuti Arius wakanyile ukuzumila ukuti Yesu a Leza. Lino papisile insita ala uku Loma kuli kateeka muze Theodosius wakutandikilako (uwaliko ukutandika umu 379-ukufika umu 395 C.E.), Icalici lyakwe ya Katolika lizile limanyikwa ukuti ali calici lino uteeko wa ina Loma wazumilizye nanti icakuti mwali ivisambilizyo vya ufi umwi calici lilyo. Aasambilila ilyasi lya mpiti yakati impanga ya Loma izile ikwata imipepele ya “Ciklistu” umu myaka yakwe ya 400. Icisinka icakuti ukufika apa nsita kwene iiya, Aina Klistu asangu yatandike ukulondela upefi wa ufi uwali umu mpanga ya Loma nu kutandika ukuya muli Babiloni Mukulu. Nanti cali vivyo, impendwa inono sile iya Ina Klistu apakwe aali wa ngano yezyanga na maka ukupepa Leza umu nzila ino wazumilizya, lelo antu yatayasumbangako amano. (Welengini Mateo 13:24, 25, 37-39.) I cumicumi Aina Klistu ya cumi yasenzilwe muli Babiloni Mukulu!

10. Uzye antu aufumacumi yaomvyanga cani pakuti yakane ivisambilizyo vya macalici umu myaka yakutandikilako iya mu nsita itu?

¹⁰ Nupya, umu myaka ya kutandikilako umu nsita itu, antu aingi yawelenganga Baibo umu Cigiliki nanti umu Cilatini. Fwandi yakweti isyuko lya kulola ngi cakuti ivisambilizyo ivyaya umwi Zwi Lyakwe Leza vyakoline ni visambilizyo vya ufi ivya mu macalici. Ukulingana na vino yawelenganga muli Baibo, yamwi yakanyile ivisambilizyo vya ufi ivya mu macalici, nomba ukucita vivyo kwali u kuika umu uzanzo, yakomanga  yaayo anenanga yauze ukuti amacalici yasambilizyanga ivyaufi.

11. Uzye ya simapepo yacingililanga uli Baibo pakuti antu yatamukwata?

¹¹ Umu kuya kwa nsita, antu yatiile ukuwelenga Baibo umu ndimi zino yalembilwemo, nupya amacalici yalesyanga antu ukusenula Izwi Lyakwe Leza umu ndimi zino antu aingi yuvwanga. Ni cacitiike icakuti, ya simapepo sile na antu yamwi aali asambilile aliyo yaiwelengelanga Baibo, nanti icakuti ya simapepo yamwi yatawelenganga nu kulemba ningo. Ukukana vino yasambilizyanga umu macalici kwaletanga intazi. Apakwe aombelanga Leza muli ucisinka yakomaananga umu tumaumba ndi yakwata isyuko lya kucita vivyo. Babiloni Mukulu wasunganga antu umu uzya ukwaula ukuyata!

12, 13. I vyani ivyalenzile kuti Babiloni Mukulu ate ukukwata sana amaka pa yantu? Londololini.

¹² Uzye Aina Klistu yali nu kwizaya nu untungwa wa kupepa Leza umu nzila ino wazumilizya ukwaula intete? Ee! Uluswepo lwatandike ukulolekela umu mfinzi, nupya kwali ivintu viili ivyalenzile kuti ciye vivyo. Icakutandikilako icacitike pakasi ka myaka yako ya 1500 u kupanga ya masyini yakupulintilako. Lino kutatala kwaya ya masyini ya kupulintilako, antu yakopololanga Baibo apa mapepala ala yakulemba ukuomvya iminwe. Ama Baibo yatavuzile nupya yakomile sana umutengo. Yakati casendanga imyezi 10 pakuti kakopolola uwamanya sana akopolole Baibo wenga umupuma! Nupya, amapepala yano yaomvyanga pa kukopolola yakomile sana umutengo. Nomba kapulinta uwamanya ningo ukuomvya ya masyini wapulintanga amafwa 1,300 pa wanda!

¹³ Cuze icazwilizye antu atandike ukusambilila icumi u kupingulapo kwa onsi yamwi asipe aaliko uku kutandika kwakwe ya 1600 aapingwilepo ukutandika ukusenula Baibo umu ndimi zino antu aingi yaomvyanga.  Ya kasenula yaombanga umulimo uu nanti icakuti iikanga amaumi yao umu uzanzo. Ukusenula Baibo kwalenzile kuti amu macalici yatandike ukuvwa sana intete. Umuntu uwatiinanga Leza ndi wakwata Baibo cali kwati wakwata icanzo cimwi cikalipe sana, nupya ya simapepo yatiinanga sana! Alino nupya lino antu yatandike ukukwata Baibo yamuwelenganga. Lino yawelenganga, yuzyanga amauzyo akuti: Uzye aepi pano Baibo yalumbula icifulo ca kucuzizyako afwe? Aepi apakati ya simapepo yalinzile ukulipilwa ndi yapepesya apa cililo? Nanti uzye aepi pano yalumbula ya papa na ya simapepo acindikwa sana? Amu macalici yasokanga sana pali vii. Antu yatwisikanga ya simapepo ukwaula intete! Amu macalici yezizye na maka ukulwisya aawelenganga Baibo. Aonsi na anaci yayacuzyanga pa mulandu wa kukana ivisambilizyo vya macalici, vimwi ivyafumile uku yantu aatapepanga Leza kulikuti Aristotle na Plato aonsi aaliko lino Yesu atali avyalwe. Amu macalici yapingulanga antu aakweti Baibo ukufwa, lyene uteeko nao iukoma antu yaayo. Uyo wali uwakuti antu yatawelenga Baibo nu kuta ukutwisika amacalici. Amapange kwene yaayo yaomvile. Nomba yamwi aali asipe yakanyile ukutiina Babiloni Mukulu. Yamanyile ivyali umwi Zwi Lyakwe Leza, nupya yalondesyanga ukutwalilila ukusambililamo! Yaa yali a mapekanyo yakuti ukunkolelo antu yakakululwe ukufuma muli Babiloni Mukulu.

14. (a) I vyani ivalenzile kuti kuye ukuvwikisya icumi icaya muli Baibo uku kusila kwa myaka yakwe ya 1800? (b) Londololini vino Umwina Russell waombisye pa kuzana icumi.

¹⁴ Antu aingi aali nu lusala lwa kuvwa icumi ca muli Baibo yapukiile uku mpanga zino amacalici yatacuzyanga antu. Yalondanga ukuwelenga nu kusambilila Baibo, alino nu kulanzyanya ukwaula ukuti umwi ayanene vino yalinzile ukwelenganya pali vino yakusambilila. Ivya musango uu vyacitiike uku mpanga ya United States kuno umwina Charles Taze Russell na yauze anono sile yatandike ukusambilila Baibo uku mpela yakwe ya 1800. Pa kutandika, Umwina Russell wakweti uyo wakumanya imipepele iyasambilizyanga icumi. Wezizye ukukolanya ivisambilizyo vya mu mipepele ipusane pusane kuli vino Baibo ikalanda. Wazanyile ukuti kutaali imipepele iyasambilizyanga Vyonsi ivyaya umwi Zwi Lyakwe Leza. Pa nsita imwi umwina Russell wakomaanyile na ya simapepo ala ali na yauze, nupya welenganyanga ukuti ya simapepo yaayo yamazumila icumi icaya muli Baibo nu kutandika ukusambilizya amu macalici yao. Ya simapepo yayo yatasumvileko amano. Asambi ya Baibo izile iyamanya icisinka cakuti: Yataali nu kuya ya cuza ya antu aatalondanga ukufuma umu mipepele ya ufi.—Welengini 2 Kolinto 6:14.

15. (a) A lilaci lino Aina Klistu yasenzilwe umu uzya kuli Babiloni Mukulu? (b) A mauzyo ci ali nu kwasukwa mu cipande cilondelilepo?

¹⁵ Ukufika paa, twatitulola vino Aina Klistu ya cumi izile yaya umu uzya kuli Babiloni Mukulu lino atumwa yonsi yafwile. Nomba, kuli mauzyo yaa: Uusininkizyo ci uwayako uwakuti umu myaka iyatungululanga kuli 1914 apakwe yatandike ukuitalusya kuli Babiloni Mukulu? Uzye i cacumi ukuti Yeova wasokiile antu yakwe pa mulandu wakuti yatiile ukusimikila sana umu Nkondo ya Kutandikilapo? Nupya, uzye kwali aina yamwi aatandike ukuika umu vikanza vya miteekele icalenzile ukuti Yeova ayasokele? Cuze i cakuti, ndi Aina Klistu yasenzilwe umu uzya ukufuma umu myaka yakwe ya 200 ukuya uku nkoleelo, a lilaci lino yafumile umu uzya? A mauzyo asuma sana yaa. Yali nu kwasukwa umu cipande icilondelilepo.