Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Bɛvɛlɛle Bɛ Bɛvile Awozinli Nu

Bɛvɛlɛle Bɛ Bɛvile Awozinli Nu

“[Gyihova ɛvɛlɛ] bɛ kɛ bɛvi awozinli nu bɛrɛla ye wienyi ne anu.”—1 PITA 2: 9.

EDWƐNE: 116, 102

1. Ka mɔɔ zile wɔ mekɛ mɔɔ bɛzɛkyele Gyɛlusalɛm la.

WƆ ƐVOLƐ 607 K.Y.M., Babelɔn Belemgbunli Nɛbukadenɛza II nee sogyama dɔɔnwo bie hɔtetale suakpole Gyɛlusalɛm. Baebolo ne hanle menli dɔɔnwo ne mɔɔ bɛhunle bɛ la anwo edwɛkɛ kɛ: ‘Nɛbukadenɛza hunle mgbavolɛ ne mɔ kɔsɔɔti, bɔbɔ bɛdabɛ mɔɔ bɛnriandile bɛhɔveale ɛzonlenlɛ sua ne anu la kɔsɔɔti. Yeanvavi kpavolɛ anzɛɛ bɛlɛra, anzɛɛ sonla koatee ko bɔbɔ. Ɔdole senle ɛzonlenlɛ sua ne anu, na ɔbubule Gyɛlusalɛm bane ne mɔ, na ɔyelale Belemgbunli suakunlu ɛkɛ ne, ɔzɛkyele ye ninyɛne ngɛnlɛma mɔɔ sonle bolɛ la amuala.’​—2 Ek. 36:17, 19.

2. Kɛzi Gyihova bɔle Gyɛlusalɛm ɛzɛkyelɛ ne anwo kɔkɔ ɛ, na duzu a ɛnee bɛado Dwuuma a?

2 Ɛnee ɔnle kɛ Gyɛlusalɛm ɛzɛkyelɛ ne si menli mɔɔ ɛnee wɔ sua ne azo la anwo. Nyamenle ngapezoma vale ɛvolɛ dɔɔnwo bɔle Dwuuma kɔkɔ kɛ saa bɛanli Nyamenle Mɛla zo a, bɛbava bɛ bawula Babelɔnma asa anu. Dwuuma dɔɔnwo bawu wɔ dadeɛ nloa; na mɔɔ bɛangu ye la, bɛ nee ye bahɔ nlɔnu wɔ Babelɔn, na ɔbadɛnla ɛkɛ ne too yeawu. (Gyɛ. 15:2) Kɛzi ɛnee menli mɔɔ wɔ nlɔnu nu wɔ ɛkɛ la ɛbɛlabɔlɛ de ɛ? Asoo Babelɔn nuokɛ ɛhyelɛ ne lɛ ye sɔhovolɛ wɔ Kilisienema mekɛ ye azo? Saa ɔle zɔ a, ɛnee mekɛ boni ɔ?

NLƆNU NU ƐBƐLABƆLƐ

3. Kɛzi Yizilayɛma nlɔnu mɔɔ bɛhɔle ye Babelɔn la nee akɛlɛ ɛzonlenlɛ nu mɔɔ bɛhɔle ye Yigyibiti la ɛnle ko ɛ?

3 Mɔɔ ngapezoma ne hanle la rale nu. Gyihova luale Gyɛlɛmaya anwo zo dule menli mɔɔ bɛ nee bɛ bahɔ nlɔnu la folɛ kɛ bɛlie bɛ tɛnlabelɛ ne bɛdo nu na bɛbɔ mɔdenle kɛ debie kpalɛ vi nu bara. Ɔhanle kɛ: ‘Bɛsisi azua [wɔ Babelɔn] bɛdɛnla nu, bɛyɛ tola na bɛli nuhua bɛyɔba ne mɔ. Bɛkpondɛ suakpole ne mɔɔ memaa bɛhɔ zolɛ nlɔnu la boɛyɛlɛ na bɛzɛlɛ Gyihova moalɛ bɛmaa ye, amaa bɛdabɛ noko anzodwolɛ adoa bɛ.’ (Gyɛ. 29:5, 7) Bɛdabɛ mɔɔ bɛyɛle Nyamenle ɛhulolɛdeɛ la anwo dɔle bɛ ekyi wɔ Babelɔn. Menli mɔɔ hyele bɛ hɔle nlɔnu la maanle bɛ adenle bɛyɛle ninyɛne bie mɔ. Ɛnee nlɔnuma ne kola kɔ ɛleka biala wɔ maanle ne anu. Tete ne ɛnee Babelɔn le ɛleka mɔɔ bɛdi gua a, na kɛlɛtokɛ mɔɔ bɛnwunle ye wɔ azɛlɛ bo la maa ɔda ali kɛ Dwuuma dɔɔnwo zukoale gualilɛ yɛɛ ɛnee bie mɔ noko ze gyima bie mɔ yɛ kpalɛ. Dwuuma bie mɔ bɔbɔ nyianle bɛ nwo. Yizilayɛma nlɔnu mɔɔ bɛhɔle ye Babelɔn la nee akɛlɛzonlenlɛ nu mɔɔ ɛnee bɛwɔ ye wɔ Yigyibiti ɛvolɛ dɔɔnwo anzi la ɛnle ko.​—Bɛgenga Adendulɛ 2:23-25.

4. Yizilayɛma mɔɔ dele atua la anzi nwane mɔ a bɛ nee bɛ hɔle nlɔnu wɔ Babelɔn a, na duzu a ammaa bɛangola bɛanzonle Nyamenle kpalɛ a?

4 Dwuuma mɔɔ ɛnee wɔ nlɔnu nu la nyianle bɛ nwonane afoa nu ngyianlɛ, na bɛ sunsum nu ngyianlɛ noko ɛ? Bɛzɛkyele Gyihova ɛzonlenlɛ sua ne nee ye afɔlemokyea ne na ɛnee ɛsɔfo ne mɔ ɛnyɛ bɛ gyima ne kɛzi ɔwɔ kɛ bɛyɛ ye la. Nyamenle nɔhalɛ azonvolɛ mɔɔ bɛanyɛ ɛhwee mɔɔ fɛta ndeanlɛ la noko boka nlɔnuma ne anwo, na ɛnee ɔwɔ kɛ bɛ nee maanle ne anu amra amuala nwu amaneɛ. Noko, bɛbɔle mɔdenle bɛlile Nyamenle Mɛla zo. Kɛ neazo la, Daneɛle nee ɔ gɔnwo mɔ nsa ne​—Hyeedelake, Mihyake, nee Abɛdenɛgo​—kpole kɛ bɛbali aleɛ mɔɔ le kyibadeɛ maa Dwuuma la wɔ Babelɔn. Eza yɛze kɛ Daneɛle nee Nyamenle lile adwelie wɔ asɔneyɛlɛ nu dahuu. (Dan. 1:8; 6:10) Kɛmɔ ɛnee bɛwɔ awozonle ɛzonlenlɛma tumililɛ bo la ati, ɛnee ɔyɛ se kɛ Dwuunli mɔɔ sulo Nyamenle la bali Mɛla ne azo pɛpɛɛpɛ.

5. Duzu anyelazo a Gyihova maanle ye menli ne nyianle a, na duzu ati a ɛwɔkɛ ɛhye yɛ nwanwane a?

5 Asoo ɛnee Yizilayɛma bahola azonle Nyamenle wɔ adenle mɔɔ fɛta bɔkɔɔ la azo bieko ɔ? Wɔ zɔhane mekɛ ne, ɛnee ɔzɔho kɛ ɔnrɛyɛ boɛ. Ɛnee Babelɔnma ɛngyakyi menli mɔɔ bɛkɛhye bɛ nuokɛ la. Bɛanzuzu Gyihova Nyamenle anwo wɔ zɔhane mɛla ne ɛlilɛ nu. Ɔbɔle ɛwɔkɛ kɛ ye menli ne banyia fanwodi na zɔhane ala a ɔrale a. Ɛwɔkɛ biala mɔɔ Nyamenle kɛbɔ la ba nu.​—Aye. 55:11.

ASOO YƐLƐ YE SƆHOVOLƐ WƆ YƐ MEKƐ YE AZO?

6, 7. Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛkakyi ndelebɛbo mɔɔ yɛlɛ ye wɔ yɛ mekɛ ye azo Babelɔn nlɔnu ɛhɔlɛ ne anwo la ɛ?

6 Asoo Kilisienema ɛyia tɛnlabelɛ mɔɔ le kɛ Babelɔn nlɔnu ne la bie ɛlɛ? Ɛvolɛ dɔɔnwo mɔɔ ɛze ɛhɔ la, Ɛzinzalɛ Arane bie mɔ hanle kɛ yɛ mekɛ ye azo Nyamenle azonvolɛ hɔle nlɔnu wɔ Babelɔn wɔ 1918 na bɛyele bɛ wɔ 1919. Noko edwɛkɛ mɔɔ yɛbahilehile nu wɔ edwɛkɛ ɛhye nee mɔɔ doa ye anu la ati, ɔwɔ kɛ yɛsuzu edwɛkɛ ne anwo bieko.

7 Suzu ɛhye anwo: Babelɔn Kpole ne a le ewiade adalɛ ɛzonlenlɛ kɔsɔɔti. Amaa Babelɔn ahola ahye Nyamenle menli ne ahɔ nlɔnu wɔ 1918 la, ɛnee ɔwɔ kɛ adalɛ ɛzonlenlɛ di bɛ nwo zo tumi wɔ adenle bie azo wɔ zɔhane mekɛ ne. Noko daselɛ maa ɔda ali kɛ kolaa na Ewiade Konle I azi la, ɛnee Nyamenle azonvolɛ mɔɔ bɛkpokpa bɛ la ɛlɛtwe bɛ nwo avi Babelɔn Kpole ne anwo mɔɔ ɛnee ɔnlɛ bɛ nwo zo tumi bieko a. Ɔle nɔhalɛ kɛ bɛyɛle menli mɔɔ bɛkpokpa bɛ la kpɔdekpɔde wɔ Ewiade Konle mɔɔ limoa la anu ɛdeɛ, noko bɛ amaneɛnwunlɛ ne vi maanle mgbanyima ɛkɛ, tɛ Babelɔn Kpole ne ɔ. Yemɔti ɔngile kɛ Nyamenle menli hɔle nlɔnu wɔ Babelɔn Kpole ne anu wɔ 1918.

NLƆNU NU WƆ BABELƆN​—MEKƐ BONI Ɔ?

8. Kilehile kɛzi nɔhalɛ Kilisienema hakyile rayɛle adalɛ Kilisienema la anu. (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.)

8 Bɛvale sunsum nwuanzanwuanza ne bɛkpokpale Dwuuma nee menli mɔɔ ɛhakyi ɛyɛ Dwuuma la dɔɔnwo wɔ Pɛntekɔso ɛvolɛ 33 Y.M. Kilisienema fofolɛ ɛhye mɔ rayɛle “menli mɔɔ Nyamenle ɛkpa nu ɛye bɛ a. Bɛle Belemgbunli ne [ɛsɔfoma], maanle nwuanzanwuanza, Nyamenle ɔdaye ye menli mɔɔ yeboɔboa yekpondɛ bɛ bo zo.” (Kenga 1 Pita 2:9, 10.) Mɔɔ ɛzoanvolɛma ne de aze la, bɛnleanle Nyamenle menli ne asafo ne mɔ azo kpalɛ. Noko mɔɔ ɛzoanvolɛ ne mɔ wule la anzi, menli rahanle “edwɛkɛ adalɛ” na ‘bɛhwenle diedima ne bie mɔ bɛlile bɛ nzi.’ (Gyi. 20:30; 2 Tɛs. 2:6-8) Ɛnee mrenyia ɛhye mɔ anu dɔɔnwo lɛ nwolɛ adenle wɔ asafo ne mɔ anu, ɛnee bɛle neavolɛma, na nzinlii bɛrayɛle “ɛsɔfo mgbanyima.” Ɛnee ɛsɔfolilɛ ekpunli ɛlɛkɔ zo noko Gyisɛse hanle hilele ye ɛdoavolɛma kɛ “bɛ muala bɛle mediema.” (Mat. 23:8) Mrenyia mɔɔ ɛnee lɛ nwolɛ adenle la bie mɔ anye liele Aristotle nee Plato adalɛ ngilehilelɛ ne anwo, na ngyikyingyikyi bɛvale bɛhakyile ngilehilelɛ kpalɛ ne mɔɔ wɔ Nyamenle Edwɛkɛ ne anu la.

9. Kilehile kɛzi Wulomu Maanle ne liele Kilisiene ɛzonlenlɛ ne mɔɔ ɛkpɔkye dole nu la anu, na duzu a vi nu rale a?

9 Wulomu Maanle Maanle Belemgbunli Constantine mɔɔ sonle bozonle la liele Kilisiene ɛzonlenlɛ ɛhye mɔɔ ɛkpɔkye la dole nu wɔ 313 Y.M. Ɔvi mekɛ zɔhane mɔɔ ba la, Asɔne ne nee Maanle ne bɔle ɔ bo kɛ bɛyɛ gyima bɛabɔ nu. Kɛ neazo la, wɔ Ayia mɔɔ bɛyɛle ye wɔ Nicaea la anzi, Constantine mɔɔ ɛnee wɔ ayia ne abo la hanle kɛ bɛva ɛsɔfo Arius bɛhɔ nlɔnu nu ɔluakɛ ɔnlie Gyisɛse ɔndo nu kɛ ɔle Nyamenle. Nzinlii, wɔ Maanle Maanle Belemgbunli Theodosius I (379-395 Y.M.) tumililɛ bo, bɛliele Kateleke Asɔne ne mɔɔ ɔle Kilisiene ɛzonlenlɛ ne mɔɔ ɛkpɔkye la bɛdole nu kɛ maanle maanle mɔɔ Wulomu sie bɛ la amuala ɛzonlenlɛ. Tetedwɛkɛ kɛlɛvoma ka kɛ Wulomu mɔɔ bɛsonle bozonle la hakyile “Kilisienema” wɔ ɛvoya nna ne anu. Nɔhalɛ ne a le kɛ ɔkadwu zɔhane mekɛ ne la, ɛnee Kilisiene ɛzonlenlɛ bie mɔɔ ɛkpɔkye la ɛva ɔ nwo ɛbɔ Wulomu awozonle ɛzonlenlɛ Maanle ne kɛ Babelɔn Kpole ne anu amra. Noko, ɛnee Kilisienema mɔɔ bɛkpokpa bɛ mɔɔ bɛle kɛ abɛlɛ la ekyi bie ɛlɛbɔ mɔdenle azonle Nyamenle, noko ɛnee bɛ ne ɛnvinde kpalɛ. (Kenga Mateyu 13:24, 25, 37-39.) Ɛnee amgba bɛwɔ akɛlɛzonlenlɛ nu wɔ Babelɔn!

10. Duzu a menli mɔɔ lɛ ahonle kpalɛ la gyinlanle zo nwunle kɛ asɔne ne ngilehile ɛnle nɔhalɛ wɔ ɛvoya ekyii mɔɔ limoa wɔ Yɛ Mekɛ ye anu la anu a?

10 Noko wɔ ɛvoya ekyii mɔɔ limoa wɔ Yɛ Mekɛ ye anu la anu, ɛnee menli dɔɔnwo kola kenga Baebolo ne wɔ Giliki anzɛɛ Latɛn nu. Ɔti ɛnee bɛkola bɛfa Nyamenle Edwɛkɛ ne anu ngilehilelɛ ne bɛtoto mɔɔ asɔne ne kilehile la anwo. Mɔɔ bɛgengale bɛvile Baebolo ne anu la ati, bɛ nuhua bie mɔ kpole asɔne ne adalɛ ngilehilelɛ ne, na ɛnee esiane wɔ nu kɛ bɛbala nzuzulɛ zɛhae ali wɔ bagua nu, ɛnee bɛkola bɛku awie wɔ nwo bɔbɔ.

11. Kɛ ɔyɛle mɔɔ ɛsɔfo ne mɔ ranyianle Baebolo ne azo tumi ɛ?

11 Nzinlii, ɛnee menli dɔɔnwo ɛnga aneɛ mɔɔ bɛvale bɛhɛlɛle Baebolo ne la, na asɔne ne honle tiale mɔdenle mɔɔ bɛbɔle kɛ bɛkile Baebolo ne abo wɔ aneɛ mɔɔ menli dɔɔnwo te ɔ bo anu la. Ɛhye ati, ɛnee ɛsɔfo ne mɔ nee menli ekyi mɔɔ bɛze nwoma la ala a kola kenga Baebolo ne a, noko ɛnee tɛ ɛsɔfo ne mɔ amuala a kola kenga na bɛkɛlɛ kpalɛ a. Bɛhwenle awie biala mɔɔ dele atua tiale asɔne ne la anzo kpalɛ. Ɛnee saa nɔhalɛ Nyamenle azonvolɛ bahola ayia nu kɛ ekpunli a, ɔwɔ kɛ bɛkɔ ɛleka mɔɔ bɛnrɛnwu bɛ la. Kɛ mɔɔ ɛnee ɔde ye wɔ alimoa Babelɔn nlɔnuma ne anwo la, ɛnee ‘belemgbunli ne ɛsɔfoma’ ne mɔɔ bɛkpokpa bɛ la ɛnrɛhola ɛnrɛyɛ gyima wɔ adenle mɔɔ ngyehyɛleɛ wɔ nwo la azo. Babelɔn Kpole ne nyianle menli ne anwo zo tumi kpalɛ!

WIENYI NE BƆLE Ɔ BO DALE

12, 13. Ninyɛne nwiɔ boni mɔ a ammaa Babelɔn Kpole ne annyia menli ne anwo zo tumi bɔkɔɔ a? Kilehile nu.

12 Asoo nɔhalɛ Kilisienema bɛanyia fanwodi na bɛazonle Nyamenle wɔ bagua nu kɛ mɔɔ ɔkpondɛ la? Ɛhɛe! Ninyɛne nwiɔ bie mɔɔ anwo hyia la ati, sunsum nu wienyi bɔle ɔ bo dale. Mɔɔ limoa la a le milahyinli mɔɔ bɛfa bɛpelente mbuluku mɔɔ rale ewiade wɔ ɛvolɛ kɛyɛ 1450 ne anu la. Kolaa na milahyinli mɔɔ bɛfa bɛpelente mbuluku ara la, ɛnee menli bɔ mɔdenle fa bɛ sa kɛlɛ Baebolo. Ɛnee bɛnda bɛnnyia Baebolo ne bie yɛɛ ye bolɛ yɛ se. Bɛha kɛ awie mɔɔ yɛ deɛ wɔ debie ɛhɛlɛlɛ nu kpalɛ la bava siane bulu na yeahola yeahɛlɛ Baebolo ne bie! Bieko, ninyɛne mɔɔ ahenle bahɛlɛ zo (nane nwoma) la bolɛ yɛ se. Noko saa awie fa milahyinli nee kɛlata a, ɔbahola yeapelente buluku mɔɔ ye mukelɛ le 1,300 la kenle ko!

Mbuluku ɛpenletelɛ nee Baebolo bo ɛhilelɛ ammaa Babelɔn annyia menli ne anwo zo tumi (Nea ɛdendɛkpunli 12, 13)

13 Debie mɔɔ tɔ zo nwiɔ mɔɔ anwo hyia la a le kpɔkɛ mɔɔ mrenyia ekyi bie mɔɔ lɛ akɛnrasesebɛ zile kɛ bɛkile Nyamenle Edwɛkɛ ne abo bɛahɔ aneɛ mɔɔ koahweabanema te ɔ bo anu wɔ ɛvoyia 16 ne mɔlebɛbo la. Edwɛbohilelɛma dɔɔnwo vale bɛ ngoane dole esiane nu yɛle gyima ɛhye. Ɔzinle asɔne ne anwo. Baebolo ne bahola ayɛ akodeɛ mɔɔ yɛ ɛzulolɛ wɔ awie mɔɔ sulo Nyamenle la asa nu​—ɔti ɛnee asɔne mgbanyima ne mɔ sulo! Menli dɔɔnwo gengale Baebolo ne wɔ mekɛ mɔɔ bɛ sa hanle bie la. Bɛbizale kpuya ngakyile wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛkenga la: Nienwu a Nyamenle Edwɛkɛ ne ka avinli ɛleka, kɛ bɛdua nzɛlɛlɛ mɔɔ bɛyɛ bɛmaa funli la anwo ezukoa, anzɛɛ pope nee sɛlɛvolɛ mgbanyinli nwo edwɛkɛ a? Ɛhye hanle asɔne ne ɛya. Asɔne mgbanyima ne vale ɛya kɛ menli ne bizale bɛ edwɛkɛ la! Asɔne ne nee bɛ ziele ye zo. Bɛbuale mrenyia nee mraalɛ bie mɔ ewule fɔlɛ ɔluakɛ bɛkpole asɔne ne ngilehilelɛ ne mɔɔ bie mɔ gyi Aristotle nee Plato​—mɔɔ dɛnlanle aze kolaa na bɛawo Gyisɛse Kelaese la adalɛ ngilehilelɛ ne azo. Asɔne ne buale bɛ ewule fɔlɛ; yɛɛ Maanle ne hunle bɛ. Ɛnee bɛ bodane a le kɛ bɛmkpondɛ kɛ menli kenga Baebolo ne na bɛbiza bɛ kpuya. Adwenle ɛtane ɛhye yɛle gyima kpalɛ. Noko menli ekyi mɔɔ lɛ akɛnrasesebɛ la ammaa Babelɔn Kpole ne anwunlonwunla bɛ. Kɛkala bɛnwu Nyamenle Edwɛkɛ ne anu nɔhalɛ ne​—na bɛkpondɛ kɛ bɛnwu dɔɔnwo! Ɛnee akee bɛbahola bɛalie bɛ nwo bɛavi adalɛ ɛzonlenlɛ nu kenle bie.

14. (a) Ninyɛne boni mɔ a maanle bɛdele Baebolo ne abo kpalɛ wɔ ɛvolɛ kɛyɛ 1870 ne anu a? (b) Ka kɛzi ɛnee Adiema Russell kpondɛ kɛ ɔnwu nɔhalɛ ne la.

14 Menli dɔɔnwo mɔɔ ɛnee bɛlɛkpondɛ Baebolo ne anu nɔhalɛ ne la dule hɔle maanle mɔɔ asɔne ne tumi ɛndwu ɛkɛ la azo. Ɛnee bɛkpondɛ kɛ bɛkenga na bɛsukoa na bɛ nee awie mɔ bɔ nwolɛ adawu mɔɔ awie ɛngile bɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛyɛ a. Maanle ɛhye mɔ ko anu, wɔ United States, Charles Taze Russell nee ɔ gɔnwo mɔ ekyi bie bɔle ɔ bo kɛ bɛsukoa Baebolo ne kpalɛ wɔ ɛvolɛ kɛyɛ 1870 ne anu. Mɔlebɛbo ne, ɛnee Adiema Russell kpondɛ kɛ ɔnwu ɛzonlenlɛ ngakyile mɔɔ wɔ ɛkɛ la anu mɔɔ kilehile nɔhalɛ ne la. Ɔvale ɛzonlenlɛ ngakyile ne mɔ ngilehilelɛ ne, bɔbɔ bɛdabɛ mɔɔ bɛnle Kilisienema la ɛdeɛ ne ɔtotole mɔɔ Baebolo ne ka la anwo kpalɛ. Yeangyɛ, ɔnwunle kɛ bɛ muala bɛnli Nyamenle Edwɛkɛ ne azo. Kenle ko bie, Russell yiale asɔne dɔɔnwo anu mgbanyima, ɛnee ye adwenle a le kɛ bɛbalie nɔhalɛ ne mɔɔ ɔ nee ɔ gɔnwo mɔ ɛnwu ye la bado nu na bɛava bɛahilehile bɛ asɔne ne anu amra. Asɔne mgbanyima ne mɔ anye anlie nwo. Ɛnee ɔwɔ kɛ Baebolo Sukoavoma ne nwu kɛ ɔnle kɛ bɛ nee menli mɔɔ bɛngulo kɛ bɛkɛvi adalɛ ɛzonlenlɛ nu la bɔ.​—Kenga 2 Kɔlentema 6:14.

15. (a) Mekɛ boni a Babelɔn Kpole ne nyianle Kilisienema anwo zo tumi a? (b) Kpuya boni mɔ a bɛbabua wɔ edwɛkɛ mɔɔ doa zo la anu a?

15 Badwu ɛke yɛnwu kɛ mɔɔ ɛzoanvolɛ mɔɔ li awieleɛ wule la, bɛvale nɔhalɛ Kilisienema bɛhɔle nlɔnu wɔ Babelɔn. Noko kpuya dɔɔnwo wɔ ɛkɛ: Daselɛ boni bieko a kile kɛ mɔɔ ɔka ekyi 1914 dwu la, ɛnee menli mɔɔ bɛkpokpa bɛ la ɛlɛtwe bɛ nwo avi Babelɔn Kpole ne anwo ɛ? Asoo ɔle nɔhalɛ kɛ Gyihova anye anlie ye azonvolɛ nwo ɔluakɛ bɛ sa nu dole wɔ edwɛkɛhanlɛ gyima ne anu wɔ Ewiade Konle I la anu ɔ? Asoo yɛ mediema ne mɔ bie gyinlanle afoa bie wɔ zɔhane mekɛ ne anu na ɔlua zo Gyihova anye anlie ɔ nwo ɔ? Mɔɔ li awieleɛ la, saa Kilisienema hɔle nlɔnu wɔ adalɛ ɛzonlenlɛ nu wɔ ɛvoya mɔɔ tɔ zo nwiɔ Y.M. mɔɔ ba la anu a, ɛnee mekɛ boni a bɛnyianle fanwodi a? Kpuya ɛhye mɔ fɛta bɔkɔɔ. Bɛbabua ye wɔ edwɛkɛ mɔɔ doa zo la anu.