1. Dje oborẹ oghwọghọ i Jerusalem ọ homaphia lele.

UVUẸN ẹgbukpe 607 B.C.E., isodja i Babylon, ni ghwọghọ amwa i Jerusalem. Sekpahen oghwọghọ na, Baibol na nọ tare: “[Nebuchadnezzar] no kpe iphuphẹn aye rhẹ odan ọlọkọ uvuẹn oghwa ẹga aye; o dje arodọmẹ harẹn idama yanghene egbọtọ ri vwe ji chọghọ-ọ, tobọ te ihworho ri ho ne. . . . Nọ torhẹ oghwa ẹga na, jeghwai ghwọghọ ogba i Jerusalem, nọ jeghwai torhẹ eghwa ri rierun uvuẹn amwa na, ọ ghwọghọ i kemru kemru rọ ghanren uvuẹn amwa na.”—2 Chron. 36:17, 19.

2. Erhetio ọgo yi Jehova ọ haphia kpahen oghwọghọ i Jerusalem, nẹ me yọ nọ phia rẹn otu i Jew na?

² Manẹ oghwọghọ i Jerusalem ọ vwọ rhọ phia kpregede harẹn ihworho re rhirhiẹ amwa na-a. Nime, emẹraro Osolobrugwẹ i ha erhetio rẹn otu i Jew na ọgbọ buebun ne taghene aye i rha tiẹn uvwele i Jehova, ọnọ ha uphẹn rẹn otu i Babylon, nẹ aye i ghwọghọ aye. Ana ha odan ọlọkọ kpe otu i Jew buebun; ere vwe kpe ine rhiẹ evrẹn uvuẹn i Babylon ọsoso akpenyerẹn aye. (Jer. 15:2) Marhẹ akpenyerẹn ọ havwọ harẹn ihworho re mwu riẹ evrẹn na? Erhirhiẹ evrẹn uvuẹn i Babylon o ji sekpahen Ilele Kristi? Orho rhiẹ omaran, nẹ ọke ọgo?

3. Marhẹ erhirhiẹ evrẹn rẹ emọ Israel i havwọ uvuẹn Egypt bi o ru vẹnẹ ọrẹ aye i havwọ uvuẹn i Babylon ukperhumu na?

³ Oborẹ emẹraro na i tare, i rugba. Nyoma ọmẹraro Jeremiah, Jehova nọ ta rẹn otu i Jew na, nẹ aye i ha erhirhiẹ evrẹn rẹ aye i havwọ na, ruiruo izede ẹghwanren. Nọ tare: “Are i bọn eghwa [obẹ i Babylon] nẹ are i rhirhiẹ ye. Are i wọ ewawọ nẹ are i re emamọ yen. Are i ji guọlọ ufuoma rọ ha uvuẹn amwa rẹ are e rhiẹ evrẹn na, are i nẹrhomo kpahen amwa na vwe i Jehova, nime amwa na orho vwo ufuoma, are ni na jeghwai vwo ufuoma.” (Jer. 29:5, 7) Otu i Jew ri nyalele ẹmro Osolobrugwẹ, ni mẹrẹn ufuoma uvuẹn i Babylon. Otu i Babylon i kwe rẹn otu i Jew na nẹ aye i ru oborẹ aye i guọlọre te erhirhiẹ ezẹko. Ihworho re mwurun na, i tobọ vwo ugbomọphẹ rẹ aye ine riẹ ekete aye i guọlọre ephian uvuẹn i Babylon. Babylon, amwa rọ vuọnren rhẹ eyi sansan ọke ọrana, eyaya ra tọn mẹrẹn i djephia taghene otu i Jew buebun i yono oborẹ a sueyi, uvwre ọke aye e nyerẹn uvuẹn i Babylon, ezẹko i tobọ yono ena sansan. Otu i Jew ezẹko ni me titi omamọ. Erhirhiẹ evrẹn rẹ aye i havwọ uvuẹn i Babylon, ọ vẹnẹ ọrẹ aye i havwọ uvuẹn Egypt.—Se Exodus 2:23-25.

4. Erhe ti emọ Israel ri kparehaso nie, ayọmo yi ji ha usuẹn ihworho re mwu riẹ evrẹn uvuẹn i Babylon, egbobọse ego yi lẹrheriẹ bẹn rẹ aye ina ga Osolobrugwẹ izede ro fori?

⁴ Dedevwo aye i mẹrẹn ekwakwa ugboma uvuẹn i Babylon, nẹ onyerẹnkugbe aye rhẹ i Jehova vwo? A ghwọghọ oghwa ẹga ọrhẹ agbarha i Jehova ne, irherẹn na i vwa rha wian lele ẹkwaphiẹrhotọre-e. Usuẹn ihworho re mwu riẹ evrẹn na, yẹ idibo Osolobrugwẹ ri vwe ru sọ. Ọrẹn, aye i damoma nyalele urhi Jehova. Jerẹ udje, Daniel ọrhẹ igbehian yen awansa ri rhiẹ Shadrach, Meshach, ọrhẹ Abednego, i kẹnoma rẹn emaren ro rhiẹ emru aghwa harẹn otu i Jew. Ọwan i ji rhe taghene i Daniel ọ nẹrhomo vwe i Jehova ọke ephian. (Dan. 1:8; 6:10) Udabọ ọrana, ọ bẹnren rẹ ihworho ra zofẹn Osolobrugwẹ ina nyalele ọsoso ekwakwa rẹ urhi na ọ tare, nime egehọ ye sun aye.

5. Ifiẹrorhọ ọgo yi Jehova ọ yẹ ihworho enẹyen, mesoriẹ ive ọnana o rhiẹ emru oka?

⁵ Emọ Israel ri rhiẹ evrẹn na ina sabu rharhumu ga i Jehova uvuẹn izede ro fori? Ọke ọrana, nọ họhọre taghene ọ sabu phia-a. Babylon o vwo kwe tiobọnẹ evrẹn ye-en. Ọrẹn, ọrana ọ sabu lẹrhẹ ive i Jehova je rugba-a. Jehova o veri taghene ono simi aye nẹ abọ evrẹn, omaran ọ ghini phia lele. Ive Osolobrugwẹ i vwe se fughwẹ-ẹ.—Isa. 55:11.

6, 7. Mesoriẹ o fo na dabu vwẹruọ ọke rẹ Ilele Kristi e rhiẹ evrẹn rẹn i Babylon?

⁶ Ilele Kristi i dẹrughwaroghwu oborẹ ọ họhọ erhirhiẹ evrẹn rẹn i Babylon dẹ ne? Uvwre ẹgbukpe buebun, ukoko na ọ tare bi taghene idibo Osolobrugwẹ i rhiẹ evrẹn harẹn otu i Babylon uvuẹn ẹgbukpe 1918, na jeghwai simi aye nẹ abọ evrẹn uvuẹn ẹgbukpe 1919. Ọrẹn, fọkiẹ iroro sansan re ne yono kpahen uvuẹn uyono ọnana ọrhẹ ọrẹ ọ ha kpahiẹn, nẹ ana mẹrẹnvwrurhe taghene o fori ra rharhumu ni urhomu-ẹmro ọnana so.

⁷ Roro kpahiẹn: Babylon Rode na, ọyẹ okugbe ẹga efian ephian. Omarana,  ne rhiẹ evrẹn rẹn Babylon uvuẹn ẹgbukpe 1918, no mevirhọ taghene ihworho Osolobrugwẹ i rhiẹ evrẹn rẹn irueru ẹga efian uvuẹn ọke ọrana. Ọrẹn, iyẹnrẹn o djerie phia taghene uvwre ẹgbukpe buebun re ki fiuvweri akpọ ephian ọrukaro na, Ilele Kristi ri ne lele i Jesu sun obẹ odjuwu, e tiomanẹ irueru ẹga efian, aye i vwe rhiẹ evrẹn harẹn aye-e. Dedevwo Ilele Kristi na i rioja ọke uvweri na, ukpokpogho na o nẹ abọ i Babylon Rode rhe-e, ukpomaran o nẹ abọ otu re suẹn rhe. Ọnana no djephia taghene ihworho i Jehova e rhiẹ evrẹn rẹn Babylon Rode uvuẹn ẹgbukpe 1918 na-a.

8. Dje oborẹ e ru gbe iyono Ilele Kristi urhomẹmro ghwu. (Mẹrẹn ifoto rọ ha uvuẹn ọtonrhọ uyono na.)

⁸ Uvuẹn Pentecost 33 C.E., na ha ẹhẹn ọfuanfon djẹ buebun otu i Jew ọrhẹ egehọ ri ghwẹriẹ ne. Ilele Kristi ekpokpọ enana ni rhiẹ “agbamwa ra djẹha, uvwiẹ irherẹn, agbamwa ọfuanfon, ọrhẹ ihworho oghẹnrensan.” (Se 1 Peter 2:9, 10.) Inyikọ na i hẹrote ikoko Osolobrugwẹ aye i ki hwu. Ọrẹn, ọke inyikọ na e hwu, ihworho ezẹko ni homaphia, aye ne yono iyono “efian neneyo idibo na i homaba aye.” (Acts 20:30; 2 Thess. 2:6-8) Buebun ihworho enana i vwo ẹrhẹ oghẹnrensan uvuẹn ukoko na, ezẹko ekpako ukoko, ọke oru ne se aye “ibishọpu.” Aye ne rhiẹ ilori ẹga harẹn Ilele Kristi, dedevwo i Jesu ọ ta rẹn idibo yi: “Are ephian imizu.” (Matt. 23:8) Egba irherhe ri titiri ri dabu rhe iyono Aristotle ọrhẹ Plato ne yono irueru ẹga, aye ne wene Ẹmro Osolobrugwẹ bibiesuọn.

9. Dje oborẹ Ilele Kristi ri kparehaso i ru kwomakugbe otu re suẹn uvuẹn i Rome ọrhẹ oborẹ o nẹ erhumie rhe.

⁹ Uvuẹn 313 C.E., ohworho ro sun i Rome re rhe rhẹ Constantine, nọ lẹrhẹ ihworho rhe kpahen Ilele Kristi ri kparehaso na. Nẹ ọke ọrana rhe, Ishọshi ọrhẹ otu re suẹn, na wian kugbe. Jerẹ udje, ọke rẹ aye a ro ẹghware i Nicaea hin, Constantine rọ ha uvuẹn ẹghware na nọ tare taghene e le Arius ro rhiẹ orherẹn nẹ amwa na, nime Arius o kwe taghene i Jesu yẹ Osolobrugwẹ-ẹ. Ọke rẹ Theodosius I o sun uvuẹn ẹgbukpe 379 riẹ 395 C.E., ishọshi Catholic ro rhiẹ ẹga Ilele Kristi re gbe ghwu, no mo rhiẹ ẹga rẹ otu i Rome i vwo ekwerhọ kpahen. Ihworho ra ya iyẹnrẹn ni tare taghene ne wene irueru otu i Rome ri rhiẹ erẹ egehọ rhiẹ irueru “Ilele Kristi” uvuẹn uvwre ẹgbukpe 400 C.E. Uvwre ọke ọrana, Ilele Kristi ri kparehaso na, i homaba ikoko ẹga ọrẹ otu re sun i Rome ne, aye ni me rhiẹ Babylon Rode na. Udabọ ọrana, Ilele Kristi urhomẹmro ra djẹha a damoma rẹ aye ina ha ẹga rẹn i Jehova, ọrẹn nọ họhọre taghene e rhurhu rẹ aye ba otọre. (Se Matthew 13:24, 25, 37-39.) Aye i ghini rhiẹ evrẹn rẹn Babylon ọke ọrana!

10. Me yọ lẹrhẹ ihworho ri vwo omamọ ẹhẹn sabu tiẹn iyono ishọshi na ẹgbukpe buebun a ki mẹrẹn ọke ọwan na?

¹⁰ Ọrẹn, ẹgbukpe buebun a ki mẹrẹn ọke ọwan na, ihworho buebun a sabu se i Baibol na uvuẹn Greek yanghene i Latin. Aye ni vwo uphẹn rẹ aye ina ha iyono Ẹmro Osolobrugwẹ vwanvwọn iyono ishọshi. Fọkiẹ oborẹ aye i mẹrẹn se uvuẹn i Baibol na, ezẹko usuẹn aye ni tiẹn iyono ishọshi na, ọrẹn orhiẹ emru ofẹn omamọ rẹ aye ina ta rẹn ihworho kpahen oborẹ aye i yonorin.

11. Marhẹ yi Baibol na o ru te ilori ẹga na obọ?

 ¹¹ Ọke oru, ihworho buebun i vwa rha sabu se edjadjẹ ra ha ya i Baibol na-a, otu ishọshi na ni ji kparehaso ihworho ra damoma rẹ aye ina rhian i Baibol na rhẹ edjadjẹ ihworho e vwẹruọ ye. Fọkiẹ ọrana, ilori ẹga na ọrhẹ ihworho ri rhe ẹbe omamọ ọvo, nọ ya sabu se i Baibol na, dedevwo orhiẹ ilori ẹga na ephian yi dabu rhe oborẹ a ya yanghene oborẹ e se ẹbe-e. Na ha ọja riẹ ohworho ro yono oborẹ o vwo serhọ rhẹ oborẹ ishọshi na e yono. Ilele Kristi ra djẹha ri fuevwan, na vwoma ọrẹ odjahen, orhianẹ aye i sabu vwoma dede. Jerẹ oborẹ ọ havwọ rẹn emọ Israel ri rhiẹ evrẹn uvuẹn i Babylon, ihworho ri rhiẹ “uvwiẹ irherẹn” ra ha ẹhẹn ọfuanfon djẹha na, i vwa sabu wian lele ẹkwaphiẹrhotọre-e. Babylon Rode no rhurhu ihworho Osolobrugwẹ ba otọre!

12, 13. Ekwakwa eva ego yi lẹrhẹ ihworho sabu vabọ i Babylon Rode bibiesuọn? Dje yi fiotọre.

¹² Ilele Kristi urhomẹmro ina ghini sabu rharhumu ga Osolobrugwẹ izede ro fori ọrẹ afiede? Ee! Urhomẹmro na nọ homaphia bibiesuon, fọkiẹ ekwakwa eva. Ọrukaro yẹ imashini ọduado ro fomu ẹbe phia, re ruru uvuẹn uvwre ẹgbukpe 1450. Bọmọke a ki tuẹn ẹbe efomu phia, ihworho ya ha obọ aye ya ọsoso i Baibol na. Baibol na nọ kanran jeghwai ghanran. A tare taghene ọ ha ibiamo ikpe bọmọke ohworho ro vwo ona eyaya, ọnọ sabu ya ọsoso i Baibol na hin! Habaye ọbe rẹ aye a ya rhọ, ọ ghanren omamọ, (ẹbe na yẹ vellum yanghene parchment). Ọrẹn, arha ha ẹbe kpekpa re fomẹ phia ruiruo, imashini na ọnọ sabu fomu aruọbe 1,300 ẹdẹ owu!

 ¹³ Emru ọreva, ihworho ri fiudugbere uvuẹn uvwre ẹgbukpe 500 ri vrẹnren na, ni brorhiẹn rẹ aye ina rhian i Baibol na rhẹ edjadjẹ rẹ ihworho buebun e vwẹruọ ye. Buebun aye i fi arhọ aye rhẹ erhirhiẹ imwofẹn. Ilori ẹga ishọshi na, na tuekwẹre. Ilori ẹga na, na ta taghene ihworho Osolobrugwẹ i rha mọrọn i Baibol na, aye i mọrọn ekwakwa owọnren. Ri Baibol na o buẹnrhọ, ihworho buenbun ne se yi. Rẹ aye e se i Baibol na, aye na nọ: ‘Tẹgo uvuẹn i Baibol na ya hunute uyono purgatory? igho ra kwa rhẹ erimi esion? popu yanghene ilori ẹga?’ Ilori ẹga na ne nie taghene ọnana ẹkparehaso. Mesoriẹ ihworho kpekpa ina nọ ilori ẹga enọ? Ilori ẹga na, na tuekwẹre. Aye ni kparehaso ihworho na, nime aye i tiẹn iyono ishọshi na, a bọn ezẹko usuẹn iyono erana kpahen iyono egba irherhe jerẹ Aristotle ọrhẹ Plato—egba irherhe enana i hwuru e ki vwiẹ i Jesu. Ilori ẹga na ni brorhiẹn uhwu kpe ihworho na; otu re suẹn ne kpe ihworho na. Aye a guọlọ nẹ ihworho i se i Baibol na-a, neneyo aye i ja rha nọ enọ kpahen iyono aye. Ona ọnana ọ wianren te erhirhiẹ owu. Ọrẹn, ihworho ezẹko ri fiudugbere, a lẹrhẹ i Babylon Rode fi aye kparobọ-ọ. Aye i rhe oborẹ Ẹmro Osolobrugwẹ ọ tare, aye i jeghwai guọlọ yono riaro! Uphẹn no rhiefirhọ rẹ aye ina sabu tiomanu ẹga efian.

14. (a) Me yọ lẹrhẹ ihworho vwẹruọ i Baibol na rhọ uvwre ẹgbukpe 1869 nyarhẹn? (b) Dje oborẹ Omizu Russell o ru guọlọ urhomẹmro na mẹrẹn.

¹⁴ Buebun ihworho ri vwo omamerhomẹ kpahen urhomẹmro na, ni zẹ riẹ ẹkwotọre rẹ ilori ẹga i vwe kpokpo phan. Aye i guọlọ yono jeghwai ta rẹn ihworho kpahen oborẹ aye i yonorin, ukperẹ ilori ẹga na ina ta rẹn aye oborẹ aye i ne ru. Uvuẹn United States yẹ Charles Taze Russell ọrhẹ igbehian yen ezẹko, a tuẹn uyono i Baibol na rhọ uvwre ẹgbukpe 1869. Ọke ukaro, Omizu Russell ọ guọlọ rhe ẹga ro yono urhomẹmro na. Ọ dabu yono ovẹnẹ rọ ha iyono ẹga sansan, nyoma ọ ha i Baibol na vwanvwọn oborẹ aye e yono. Ọke oru, nọ mọ mẹrẹnvwrurhe taghene o vwo ẹga owuorowu rọ ghini nyalele oborẹ i Baibol na ọ tare-e. Ọke owu, Russell nọ vwoma rhẹ ilori ẹga ishọshi, neneyo aye i sabu rhiabọ dede urhomẹmro rẹ ọye ọrhẹ igbehian yen i mẹrẹnvwrurhe uvuẹn i Baibol na, nẹ aye i jeghwai yono ihworho na. Ilori ẹga na e vwo omamerhomẹ kpahen ọrana-a. Emọ uyono i Baibol na, ni mẹrẹn urhomẹmro owu vwrurhe: Aye i sabu kwomakugbe ihworho ri vwo omwemẹ rẹ aye ina daji ẹga efia-an.—Se 2 Corinthians 6:14.

15. (a) Ọke ọgo yẹ Ilele Kristi e rhiẹ evrẹn rẹn Babylon Rode? (b) Enọ ego ya na kpahenrhọ uvuẹn uyono rọ ha kpahen ọnana?

¹⁵ Ọwan i mẹrẹn oborẹ Ilele Kristi urhomẹmro, i ru rhiẹ evrẹn rẹn Babylon ogege inyikọ na e hwu hin. Ọrẹn, enọ ezẹko ni homaphia: Ekwakwa ego yi djephia taghene e ki te ẹgbukpe 1914, Ilele Kristi ri ne lele i Jesu sun, e tiomanẹ Babylon Rode ne? Jehova ọ tuekwẹre kpahen idibo yi nime aye i ti rierhumu uvuẹn owian aghwogho na, uvuẹn uvweri akpọ ephian ọrukaro? Ezẹko usuẹn Ilele Kristi na i vwobọrhọ uvweri rọ lẹrhẹ Osolobrugwẹ tuekwẹre kpahen aye? Ọrọkẹta, orhianẹ Ilele Kristi i rhiẹ evrẹn rẹn ẹga efian uvwre ẹgbukpe 1,900 ri vrẹnren na, nẹ ọke ọgo ye ti aye nẹ abọ evrẹn? Enana omamọ enọ. Ana kpahenrhọ enọ enana uvuẹn uyono rọ ha kpahen ọnana.