1. A kabotoa i aon tera aia kantaninga ana aomata te Atua are a na kainaomataaki mairouni Baburon ae Kakannato, ao baikara titiraki aika ti na rinanoi?

N TE kaongora are imwain aei, ti reiakina iai aroia Kristian ake a kakaonimaki ngke a kataenikaiaki irouni Baburon. Ma te rongorongo ae raoiroi iai bwa a na bon aki riki bwa taenikai n aki toki. E na akea nanon ana tua te Atua are kangai, “Au aomata, kam na otinako mai nanona,” ngkana akea ae e kona ni birinako mai aani mwaakan te botaki n Aro ae kewe ae katobibia te aonnaba. (Wareka Te Kaotioti 18:4.) Ti ingainga ni kan ataia bwa n ningai are a kainaomataaki raoi iai ana aomata te Atua mai aani mwaakani Baburon! Ma ti riai moa ni kaekai titiraki aikai: Tera are a motinnanoia Taan Reirei n te Baibara ni kaineti ma Baburon ae Kakannato imwain 1914? Tera aron ingaingaia taari n uarongorongo n te Moani Buaka Are Kabutaa Aonnaba? Iai irekereken riaia ni kaetaki n te tai anne ao anganakia te reirei ni kaetieti ma kataenikaiakia irouni Baburon?

2. Tera are a motinnanoia Taan Reirei n te Baibara rimoa ni kaineti ma Aaro aika kewe ngke a ota n aroia?

² E ataia Charles Taze Russell ma raona ae a bon aki reireinia  aomata ana koaua te Baibara Aaro ake aongkoa Kristian ngaiia, i nanon ririki aika bati imwain te Moani Buaka Are Kabutaa Aonnaba. Ngaia are a aikoa kan irekereke ma Aaro aika kewe ngke a ota n aroia. N te Zion’s Watch Tower ae bwain Nobembwa 1879, e taekinaki iai bwa Aaro aika kewe aika taku bwa buuni Kristo ngaiia aika kakaonimaki, a boutokaa te tautaeka ao ibukin anne boni ngaiia kaaini Baburon ae Kakannato are e aranaki n te Baibara bwa te kabekaau.​—Wareka Te Kaotioti 17:1, 2.

3. Tera are a karaoia Taan Reirei n te Baibara are a kaotia iai bwa a ataia ae a riai ni kaokoroia mairouia Aaro aika kewe? (Nora te taamnei ni moan te kaongora aei.)

³ A ataa te bwai ae a riai ni karaoia mwaane ao aine aika mamaaka te Atua. A aki kona ni kantaningaia bwa e na kakabwaiaia te Atua ngkana a teimatoa ni boutokai botaki n Aro aika kewe. Ngaia are a bati Taan Reirei n te Baibara ake a kanakoi aia reta nakon aia Aro ibukini buutan araia. Tabeman a wareki aia reta i mataia aomata n tain te taromauri. Ma n taabo ake e katabuaki iai te wareware i mataia aomata, tabeman a kanakoi aia reta nakoia kaaina ni kabane. A aki kani manga irekereke naakai ma te Aro ae kewe! N ririki ake mai mwaina, a kona ni mate n te aeka ni mwakuri n ninikoria aei. Ma n aaba aika bati n raabanen 1800 tabun, e a moanna n aki boutokaaki te Aro n te Tautaeka n aron are mai mwaina. Ibukin akeani maakakin katuuaa akanne n aaba aikai, a a inaomata kaaia ni maroroakini kanoan te Baibara ao ni kaotii aki kukureia n taian Aro aikai i mataia aomata.

4. Tera aia iango ana aomata te Atua ibukini Baburon ae Kakannato n te Moani Buaka Are Kabutaa Aonnaba?

⁴ A ataia Taan Reirei n te Baibara bwa e aki tau ibukia tii kaongoaia aia koraki, raoraoia ni kaan, ao kaain Aaro aika kewe, ae a aikoa manga boutokai Aaro aika kewe. A riai n ataia kaain te aonnaba ni kabane bwa tera raoi aroni Baburon ae Kakannato, eng bon te Aro ae kabekaau! Ngaia are i marenan Ritembwa 1917 ao moan 1918, a ingainga nga ma nga Taan Reirei n te Baibara n tibwai nako 10,000,000 katoton turaeki ni kaineti ma te kaongora ae “Bwakani Baburon,” ae te rongorongo ae matoatoa nakoia Aaro ake aongkoa Kristian ngaiia. N aron ae ko kona n iangoia, a rangi n un mataniwi n Aaro, ma a teimatoa Taan Reirei n te Baibara aika aki maaku aikai ni waakinaanako te mwakuri ae kakawaki aei. A kamatoai nanoia bwa a na ongeaba riki iroun “te Atua bwa te tia tautaeka nakon ae [a] na ongeaba irouia aomata.” (Mwa. 5:29) Tera ae kaotaki nakoira n aei? E kaotaki iai bwa n te Moani Buaka Are Kabutaa Aonnaba a aki kataenikaiaki mwaane ma aine aikai, ma a a kitan Aaro aika kewe ao ni buokiia tabemwaang ni karaoa naba anne.

5. Tera te bwai ni kakoaua ibukini korakoran ingaingaia taari n te Moani Buaka Are Kabutaa Aonnaba?

⁵ N ririki aika nako, ti kakoauaa ae e aki kukurei Iehova irouia ana aomata ibukina bwa a aki ingainga n uataboa te mwakuri n uarongorongo n te Moani Buaka Are Kabutaa Aonnaba. Ngaia are ti a iangoia bwa aei bukina are e a kariaia iai Iehova bwa e na kataenikaiia Baburon ae Kakannato i nanon te tai ae kimototo. Ma a kaotia raoi imwina riki taari mwaane ao aine aika kakaonimaki ake a beku ibukin te Atua n 1914-1918, bwa a karaoi bwaai ni kabane ake a konaa ana aomata te Uea ibukini kateimatoaan te mwakuri n uarongorongo. Iai te bwai ni kakoaua ae noraki ibukini boutokaan te kaotioti aei. Ngkana e eti raoi otara ni baika riki nakoia Taan Reirei n te Baibara n te tai  anne, ti na buokaki iai ni mataata ni bwaai tabeua ake a riki aika koreaki n te Baibara.

6, 7. (a) Baikara kangaanga ake a riai n tokanikai i aoia Taan Reirei n te Baibara n te Moani Buaka Are Kabutaa Aonnaba? (b) Taekini katoto aika kaota ingaingaia Taan Reirei n te Baibara.

⁶ Ni koauana, a rangi n tabetabe n uarongorongo Taan Reirei n te Baibara n te Moani Buaka Are Kabutaa Aonnaba (1914-1918). Iai bukina tabeua ngkai e boni kangaanga karaoan aei irouia. Ti na rinanoi uoua mai iai. Te moan, e kaatuuaki ni boong akanne te mwakuri ae tibwaakini booki aika aanaki n te Baibara. Ngke e katabuaki tibwaan te boki ae The Finished Mystery irouia taan tautaeka ni moan 1918, e a kangaanga ngkanne te uarongorongo irouia taari aika bati. A tuai rabakau n uarongorongo ni kabongana tii te Baibara, ao a onimakina te boki ae The Finished Mystery bwa e na “taetaenikawai” ibukia. Te kauoua, e bon irekereke ma moani butin te aoraki ae kakaiaki ae te Spanish Influenza n 1918. E a kangaanga irouia taan uarongorongo te mwamwananga ibukini butin te aoraki ae rangi n ewewe aei. Ma n aki ongei baikai ao kangaanga riki tabeua, a bane ni karaoi aia kabanea n tamaroa Taan Reirei n te Baibara ibukini kateimatoaani waakinan te mwakuri.

⁷ N 1914, e a kaotaki te taamnei ae te “Photo-Drama of Creation” nakoia aomata aika raka i aon 9,000,000 irouia Taan Reirei n te Baibara ae karako mwaitiia. Te taamnei aei ae aranaki bwa te Drama, a botaki iai taamnei aika aki kakammwakuri ao aika kakammwakuri ma bwanaa ao karakinaia aomata mairoun Atam ni karokoa tokin te Tautaeka ae Maanna Tenga te Ririki. Bon te mwakuri ae rianako mwina n te tai anne. Iangoa aei. Mwaitiia aomata ake a nora te taamnei n 1914, e bati riki nakoni botani mwaitiia taan uarongorongoa te Tautaeka n Uea ni katobibia te aonnaba ni boong aikai! E kaotaki naba n te ribooti bwa n 1916 ao botani mwaitiia ake a iriri bobotaki bon 809,393 n te United States, ao n 1918 e birirake te mwaiti nakon 949,444. Ai korakorara ingaingaia Taan Reirei n te Baibara akanne!

8. A kangaa n rereke baike a kainnanoi taari ibukini kakorakoraan aia onimaki n te moani buaka are kabutaa aonnaba?

⁸ N te Moani Buaka Are Kabutaa Aonnaba ao e bati te kakorakora ibukini katauraoan amwarake n taamnei ao te kaungaunga ibukia Taan Reirei n te Baibara aika uamaenako. A boni kakorakoraaki taari aikai ni  baikai bwa a na teimatoa n uarongorongo. E ururing rikaaki Richard H. Barber, are e mwakuri korakora naba n te tai anne ao e taku: “Ti teimatoa ni boutokaiia mataniwi aika mwamwananga tabeman ao ni katauraoa Te Taua-n-Tantani ao ni kanakoi nako Kanata are e katabuakaki iai. I rangi ni kukurei bwa e reke au tai ni kanakoi n te meeri katoton te boki ae The Finished Mystery aika uarereke, nakoia raoraora aika bati ake a a bua aia boki bwa a anaaki mairouia. E bubutii Brother Rutherford bwa ti na bairei karaoani bwabwaro ni kaawa tabeua n te United States mai maeao ao ni kanakoia taani kabwarabwara ake a na kataia ni kabanei aia konaa ni kaungaia raoraora.”

9. (a) E aera bwa a riai ana aomata te Atua ni kaetaki ao n anganaki te reirei ni kaetieti i marenan 1914 ao 1919? (b) Ni kaineti ma riaia n anganaki te reirei ni kaetieti, tera te bwai ae e aki nanonaki iai?

⁹ A aki bane ni boraoi ma ana boto n reirei te Baibara bwaai nako ake a kakaraoi Taan Reirei n te Baibara i marenan 1914 ao 1919. E ngae ngke a kakaonimaki taari aikai, ma e aki eti raoi aia iango n taai nako ni kaineti ma te aantaeka nakoia taan tautaeka. (IRom 13:1) Ngaia are a aki bane n tei i nuka n taai nako ni kaineti ma te buaka. N te katoto, ngke e anga ana tua te beretitenti n te United States bwa e na kaokoroaki Mei 30, 1918 bwa te bong ibukin tataroakinan te rau, a kaumakaki n Te Taua-n-Tantani Taan Reirei n te Baibara bwa a na ira naba te bukamaru anne. Tabeman taari mwaane a anga te mwane ibukini boutokaan te buaka ao tabeman a riki bwa tautia. Ma e ngae n anne, e kairua iangoan ae a kataenikaiaki Taan Reirei n te Baibara n te moantai irouni Baburon ae Kakannato, ibukina bwa a kainnanoa kaetakia ao te reirei ni kaetieti. Ni kaitaraan anne, a ataia ae bon tabeia kaokoroaia ma Aaro aika kewe, ao n te Moani Buaka Are Kabutaa Aonnaba a a kuri ni bane ni kaokoroia ma te botaki n Aro ae kewe ae katobibia te aonnaba.​—Wareka Ruka 12:47, 48.

10. Tera aroia Taan Reirei n te Baibara ni kaota karinean te maiu?

¹⁰ E ngae ngke a aki ota raoi Taan Reirei n te Baibara n te bae e nanonaki n te tei i nuka n aron otara ni boong aikai, ma a bon ataa te bwai teuana: E katabuaki n te Baibara tiringan te aomata. Ngaia are tabeman taari ake a ira te buaka ao n uouotii bwaai ni buaka, a bon rawa ni kamanenai baikanne n tiringa te aomata iai. A boni kateaki mai moa tabeman ake a rawa n tiritiri bwa a aonga ni mate.

11. Tera aroia taan tautaeka nakoia Taan Reirei n te Baibara ake a rawa ni buaka?

¹¹ E teretere raoi bwa e un te Riaboro n aroia taari n te buaka. Ngaia are e a kauekea “te kangaanga n aran te tua.” (TaiAre. 94:20) E oti n ana taeka te mataniwi n ana Taanga ni Buaka te U. S. ae Major-General James Franklin Bell nakoia J. F. Rutherford ao W. E. Van Amburgh bwa e a tia te Tabo ni Kaboowi n te U. S. ni kataia ni karina ana tua n te Auti n Tei bwa e riai ni kariaiakaki te tuuaa ae te kamateaki nakoia naake a rawa ni kamanenai bwaai ni buaka n te buaka. E bon nanonia Taan Reirei n te Baibara iai. E taetae ma unna ae korakora General Bell nakon Brother Rutherford ni kangai: “E aki iranaki te tua anne ibukina bwa e totokoia [te Beretitenti n te U.S.] Wilson, ma ti ataa te anga ae kam na reke iai, ao ti na boni karaoia!”

12, 13. (a) E aera ngke a katuuaaeaki ni kabureaki i nanon te tai ae maan taari ake waniman? (b) E koaua bwa ni kabureakia e a uruaki iai aia motinnano are a na ongeaba iroun Iehova? Kabwarabwaraa.

¹² N tokina, e a reke ana anga te tautaeka ni katuuaaeia Taan Reirei n te Baibara.  A kabureaki Brother Rutherford, Van Amburgh, ao onoman riki raoia aika taan tei ibukin te Watch Tower Society. E taku te tia moti ngke e motiki taekaia: “E karuanikai riki rongorongon te Aro ae a irekereke iai mwaane aikai nakoia tautian Tiaman . . . A aki tii kaunia taani karaotua n te Tautaeka ao te taanga ni buaka, ma a kaunia naba mitinare ao Aaro ni kabane. E riai n rawawata tuuaaia.” (Faith on the March, iroun A. H. Macmillan, i. 99) Ao e bon riki anne. A boni kabureaki Taan Reirei n te Baibara aika waniman aikai i nanon te tai ae maan n ana karabuuti te tautaeka i Atlanta i Georgia. Ma ngke e a toki te buaka, a a kainaomataaki ao a a kaetaki bukibuki ni kewe ibukia.

¹³ Ngke a mena n te karabuuti mwaane aika waniman aikai, a bon teimatoa ni kakaonimaki nakon te bae taekinaki n te Baibara ngkai a ota raoi iai. A korea aia reta ni bubutii kainaomataaia nakon te beretitenti n te United States ae kangai kanoana: “E taekinaki n te Baibara nanon te Uea aei: ‘Tai kamatea te aomata,’ ma ngkana iai kaain te Botaki ae [Taan Reirei n te Baibara] katabua maiuna nakon te Uea ao e a manga urua ana berita anne, e na boni kabuaa tangirana iroun te Atua ao ni kamaunaaki naba. Mangaia are a aki kona kaain te botaki anne ni kukurei ao ni kariaia bwa a na ira buakon tiringaia aomata.” Ai ninikoriara naakai ni korea aei nakon te beretitenti! E teretere bwa bon akea nanoia taari mwaane aikai ni kani kakeaa aia onimaki!

14. Kabwarabwaraa man te Baibara te baere riki man 1914 ni karokoa 1919.

¹⁴ Ni Maraki 3:1-3, e kabwarabwaraaki iai te tai are a kaitiakaki iai taani kabiraki ake “tibun Rewi” ni moa man 1914 ni karokoa moan 1919. (Warekia.) N te tai anne, a roko n te tembora n taamnei n tuoia taani beku iai Iehova ae te Atua ae “te Uea ae koaua,” ao Iesu Kristo ae “te tia uota taekan te berita.” Imwin reken te reirei ni kaetieti irouia ana aomata Iehova ake a kaitiakaki, a a tauraoi ni karaoa te mwioko riki teuana. N 1919, e a rineaki te “toro ae kakaonimaki ma ni wanawana” bwa e na katauraoi amwarake n taamnei ibukia ana toro te Atua. (Mat. 24:45) A a kainaomataaki ngkai ana aomata te Atua mai aani mwaakani Baburon ae Kakannato. Ni moa man te tai anne, e a teimatoa n rikirake ataakin nanon te Atua ao tangiran Tamaia are i karawa irouia ana aomata, man ana akoi ae rianako. Ai kakaitaura ngaiia ibukin ana kakabwaia! ^[1]

15. Tera aron rotakira ni kainaomataara mairouni Baburon ae Kakannato?

¹⁵ Ai kaungara te kainaomataaki mai aani Baburon ae Kakannato! Bon akea uaan ana kakorakora Tatan ni kamauna te Aro ni Kristian ae koaua mai aon te aba. Ma ti riai n aki mwaninga bukin anganakira iroun Iehova te inaomata aei. (2Kor. 6:1) A rangi ni bati aomata aika raraoi nanoia aika bon tauaki naba bwa taenikai irouia Aaro aika kewe. E riai ni kaotaki nakoia te kawai n otinako. Ti kona ni kaiririia. Ti bia katotongia tarira ake n tienture aika nako ni karaoa ara kabanea ni konaa ni buokiia aomata bwa a na kainaomataaki!