1. Nĩ kyaũ kyanengie andũ ma Ngai wĩkwatyo wa kwĩsa kuma Mbaviloni Ĩla Nene, na nĩ makũlyo meva tũũneenea?

ĨSOMONĨ ĩvĩtu nĩtũnoonie ũndũ Aklĩsto ala aĩkĩĩku mataviwe nĩ Mbaviloni Ĩla Nene. Ĩndĩ ũseo nĩ kana mayaĩ matũae vo ĩvinda yonthe. Makatw’ĩka maĩ matũe mũtavonĩ wa ndĩni isu sya ũvũngũ vate mũndũ ũkesa kuma vo, mwĩao ũũ wa Ngai wĩthĩwa waĩ wa mana: “Umai nthĩnĩ wake, andũ makwa.” (Soma Ũvuan’yo 18:4.) Yu twĩ na mea ma kũmanya nĩ ĩndĩĩ andũ ma Ngai maumie vyũ mũtavonĩ wa Mbaviloni! Ĩndĩ tũtanamba kũmanya kĩu, ekai twambe kũsũngĩa makũlyo aa: Mwaka wa 1914 ũte mũviku, Amanyĩw’a ma Mbivilia moonaa ata Mbaviloni Ĩla Nene? Ĩvindanĩ ya Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe mo ana-a-asa maitũ mathũkũmie wĩa wa kũtavany’a na kĩthito kĩana ata? No twasye andũ ma Ngai mataviwe nĩ Mbaviloni ĩvindanĩ yĩu aĩ nũndũ nĩmaaĩle kũkanw’a na kũlũngwa?

2. Kwosana na ũmanyi ũla Amanyĩw’a ma Mbivilia maĩ naw’o, mo moonaa ata ndĩni sya ũvũngũ?

² Myaka mĩongo ĩana ũna Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe ũtambĩĩe, Charles Taze Russell na anyanyae nĩmamanyie kana ndĩni ila syĩyĩtaa sya Kĩklĩsto iyamanyĩasya ũw’o wa Mbivilia. Nũndũ  wa ũu, kwosana na ũmanyi ũla maĩ naw’o ĩvinda yĩu, nĩmatwie vyũ kana maikalikana na ndĩni ya ũvũngũ. Tene vyũ Mweinĩ wa 11, 1879, ĩkaseti ya Zion’s Watch Tower yawetie ũtwi woo, ũla wosanĩte na Maandĩko, yĩteũvithany’a yasya atĩĩ: “Ethĩwa ĩkanisa o na yĩva yĩvangaa kana yo nĩ mwĩĩtu mũtheu wĩvaĩw’e Klĩsto, ĩndĩ yesa kũsiw’a yĩyĩthĩwa yĩkwatanĩtye na [nthĩ na] yĩkakwatwa mbau nĩ nthĩ (ĩla nyamũ), no nginya tũyĩvangĩle vala maandĩko mayĩvangĩle. Yo nĩ ĩkanisa ĩlwaya.” Ĩlwaya yĩla yĩũwetwa nĩ Mbaviloni Ĩla Nene.—Soma Ũvuan’yo 17:1, 2.

3. Nĩ ĩtambya yĩva Amanyĩw’a ma Mbivilia moosie yĩkwonany’a kana nĩmamanyĩte vata wa kwĩvathana na ndĩni sya ũvũngũ? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 26.)

³ Aũme na aka asu mamũkĩĩte Ngai nĩmeesĩ kĩla maaĩlĩte kwĩka. Nĩmeesĩ kana Ngai ndesa kũmaathima maendeea kwĩkwatany’a na ndĩni sya ũvũngũ. Na nũndũ wa ũu, Amanyĩw’a aingĩ ma Mbivilia nĩmaandĩkie mavalũa meyumĩtye mũambanĩ wa kanisa ũla mathaithaa. O na aingĩ moo nĩmaendaa ne mo makasoma valũa woo mbee wa kanisa. Na kũla mavatwa maisomea ĩkanisa valũa woo, amwe nĩmatũmĩaa kĩla ũmwe kanisanĩ ũsu valũa ũsu. Mayendaa nongi kũendeea kwĩkwatany’a na ndĩni ya ũvũngũ! Mũndũ waĩ atata kwosa ĩtambya ta yĩu myakanĩ yĩ navu ĩtina ethĩwa ekaa kũawa. Ĩndĩ kũvikĩĩa mwaka wa 1870, silikalĩ mbingĩ nĩsyaekete kũkwata kanisa mbau tondũ syeekaa navu ĩtina. Na kwoou nthĩnĩ wa nthĩ ta isu andũ maĩ na ũthasyo wa kũneenea maũndũ ma ndĩni, o na kũleana ũtheinĩ na atongoi ma kanisa mateũkĩa kwĩkwa ũndũ.

4. Ĩvindanĩ ya ũla Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe andũ ma Ngai maĩ na woni wĩva ĩũlũ wa Mbaviloni Ĩla Nene?

⁴ O na kau Amanyĩw’a ma Mbivilia nĩmatavĩtye andũ moo ma mũsyĩ, anyanyae moo, na ala maĩ makanisanĩ moo ma tene ũndũ moonaa ndĩni sya ũvũngũ, nĩmamanyie kwĩka ũu kũitoetye. Nthĩ yonthe nĩyaaĩlĩte kũmanya kana Mbaviloni Ĩla Nene nĩ ĩlwaya maũndũnĩ ma ndĩni! Nũndũ wa ũu, katĩ wa Mwei wa 12, 1917 na myeinĩ ya mbee ya mwaka wa 1918, Amanyĩw’a ma Mbivilia nĩmanyaĩĩkisye tulakiti 10,000,000 syaĩ na ũvoo ũũ: “Mbaviloni Nĩ Mbalũku.” Tulakiti ĩsu yavuanĩtye vyũ makanisa ala meyĩtaa ma Kĩklĩsto, na mamĩnenganie na kĩthito kingĩ mũno o na kau maĩ o ngili nini ĩvindanĩ yĩu. Vate nzika, kĩu nĩkyatumie atongoi ma ndĩni mathata, ĩndĩ kũthata kwoo kũyaatuma Amanyĩw’a ma Mbivilia maekana na wĩa ũsu wa vata. Nĩmatw’ĩte vyũ kũmwĩw’a “Ngai mbee wa kũmew’a andũ.” (Meko 5:29) Kwoou yu tũtonya kwasya ata? Tũtonya kwasya kana ĩvindanĩ ya ũla kaũ wa mbee tiw’o Aklĩsto asu maendeee kũtavwa nĩ Mbaviloni Ĩla Nene, ĩndĩ nĩw’o maendeee kuma nthĩnĩ wayo na kũtetheesya andũ angĩ meke o tamo.

5. Twĩsĩ ata kana ana-a-asa maĩ na kĩthito kingĩ mũno ĩvindanĩ ya ũla Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe?

⁵ Navu ĩtina tũnaĩkĩĩaa kana ĩvindanĩ ya ũla Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe, Yeova nĩweew’ĩthiw’e woo nĩ andũ make nũndũ mayaĩ na kĩthito kya kũtavany’a. Na nũndũ wa ũu twasya kana Yeova nĩweetĩkĩlilye Mbaviloni Ĩla Nene ĩmatave kwa kavinda kanini. Ĩndĩ ana-a-asa na eĩtu-a-asa aĩkĩĩku ala mathũkũmaa Ngai myakanĩ ya 1914-1918 nĩmesie kũweta nesa kana andũ ma Mwĩaĩi me ta kĩkundi nĩmeekie kyonthe kĩla maĩ matonya nĩ kana wĩa wa kũtavany’a ndũkaũngame. Ve ũkũsĩ mwĩanu wa kũĩkĩĩthya kĩu. Kũelewa nesanga kĩla Amanyĩw’a ma Mbivilia meekaa ĩvinda yĩu nĩkũtumĩte tũelewa nesanga maũndũ amwe maandĩkĩtwe Mbivilianĩ.

6, 7. (a) Amanyĩw’a ma Mbivilia moonie mawetu meva ĩvindanĩ ya ũla Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe? (b) Nengane ngelekany’o ikwonany’a kĩthito kĩla Amanyĩw’a ma Mbivilia maĩ nakyo.

 ⁶ Ũw’o nĩ kana Amanyĩw’a ma Mbivilia ala maĩ kw’o ĩvindanĩ ya ũla Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe (1914-1918) nĩmaumisye ũkũsĩ mũnene ĩvindanĩ yĩu. Ĩndĩ ũyaĩ ũndũ wĩ laisi kwoo kwĩka ũu nũndũ wa itumi iana ũna. Ekai tũneenee itumi ilĩ katĩ wa isu. Kĩtumi kya mbee, wĩa ũla mũnene matethasya ĩvinda yĩu waĩ kũnengane mavuku. Kwoou ĩla yĩla ĩvuku yeetawa The Finished Mystery yakũniwe maluvuku nĩ silikalĩ mwambĩĩonĩ wa mwaka wa 1918, wĩa wa kũtavany’a nĩwaitavĩie ana-a-asa aingĩ. Mayeemanyĩĩtye kũtavany’a na Mbivilia yĩ yoka, na ĩvuku The Finished Mystery nĩ tayo yaneenaa vandũ voo. Kĩtumi kya kelĩ nĩ ĩla ndetema nthũku mũno (Spanish influenza) yaumĩlile mwakanĩ wa 1918. Ndetema ĩsu yatambĩte mũno vyũ ũkethĩa ti laisi kwa atavany’a kũthi kũndũ na kũndũ. Ĩndĩ o na kau kwaĩ mathĩna asu na angĩ maingĩ, Amanyĩw’a ma Mbivilia me ta kĩkundi matatie vyũ wĩa ndũkaũngame.

⁷ Mwakanĩ wa 1914 wĩ w’oka, kĩkundi kyu kĩnini kya Amanyĩw’a ma Mbivilia kyoonisye andũ mbee wa 9,000,000 ĩla sinema yeetawa “Photo-Drama of Creation.” Nĩ kana maseũvye sinema ĩsu, matũmĩie visa na tũsinema tũkuvĩ na matũvulany’a na wasya. Sinema ĩsu yoonanisye maũndũ ala methĩĩtwe kuma mũndũ oombwa nginya mũthya wa ĩla Myaka Ngili. Myaka ĩsu ũsu waĩ ũndũ mũnene vyũ. Kwamba kũsũanĩa kĩu! Atĩ ũtalo wa andũ ala moonie sinema ĩsu mwakanĩ wa 1914 wĩ w’oka waĩ mũnene kwĩ ũtalo w’onthe wa atavany’a ala me nthĩ yonthe ũmũnthĩ! Livoti syonanasya kana mwakanĩ wa 1916 andũ 809,393 nĩmaendie maũmbanonĩ ma andũ onthe nthĩ ya Amelika, na mwakanĩ wa 1918 ala maendie maũmbanonĩ o ta asu mongelekile mavika 949,444. Mwa vai ngũĩ Amanyĩw’a asu ma Mbivilia maĩ kĩthito!

8. Ana-a-asa ala matongoesye ĩvinda ya ũla kaũ wa mbee meekie ata nĩ kana ala angĩ makwate lĩu wa kĩ-veva?

⁸ Ĩvinda ya ũla kaũ wa mbee wa nthĩ yonthe ala matongoetye meekie kĩla kyonthe maĩ matonya nĩ kana maendeee kũnenga ana-a-asa lĩu wa kĩ-veva o na kau nĩmanyaĩĩkĩte kũũ na kũũ. Lĩu ũsu wa kĩ-veva nĩwanengie ana-a-asa vinya wa kũendeesya wĩa wa kũtavany’a. Richard H. Barber nũmwe  waĩ kw’o ĩvinda yĩu na aeleetye ũũ: “Nĩtwavotie kũtetheesya asyaĩĩsya ma kũthyũlũlũka meana ũna maendeee na wĩa woo na nĩtwavotie kũtũmĩaa ana-a-asa makaseti ma The Watch Tower. O na nĩtwamavikasya Canada o na kũtw’ĩka kũu maĩ makũne maluvuku. O na nĩnatanĩie kũtũmĩa ana-a-asa amwe tũvuku tũnini twaĩ tũtonya kwĩanĩa ngusunĩ twa The Finished Mystery nũndũ nĩmavenetwe ala maĩ namo mbeenĩ. Mwana-a-asa Rutherford nĩwatũkũlilye tũvangĩthye maũmbano manene taoninĩ imwe ngalĩko ya wumĩlonĩ wa sua ya Amelika, na tũitũma ana-a-asa makaumye maũvoo nĩ kana mekĩe ana-a-asa na eĩtu-a-asa vinya mũno vyũ ũndũ vatonyeka.”

9. (a) Nĩkĩ andũ ma Ngai maaĩle kũkanw’a na kũlũngwa katĩ wa 1914 na 1919? (b) O na kau ve kũndũ Amanyĩw’a ma Mbivilia maaĩle kũlũngwa, wĩthĩwa wĩ ũthũku kũsũanĩa ata?

⁹ Ti maũndũ onthe meekawa nĩ Amanyĩw’a ma Mbivilia katĩ katĩ wa 1914 na 1919 moosanĩte na myolooto ya Maandĩko. O na kau ana-a-asa asu mayaĩ na ũseleke ngoonĩ, mayamanyaa nĩ ĩndĩĩ maaĩle kwĩw’a silikalĩ na nĩ ĩndĩĩ mataaĩle kwĩka ũu. (Alo. 13:1) Kwoou me ta kĩkundi, mayaaĩvathana vyũ na kaũ ĩvindanĩ yĩu. Kwa ngelekany’o, ĩla mũsumbĩ wa nthĩ ya Amelika waumisye mũthenya wa Matukũ 30, Mwei wa 5, 1918, wĩthĩwe mũthenya wa kũvoyea mũuo, ĩkaseti ya The Watch Tower nĩyeekĩie Amanyĩw’a ma Mbivilia vinya yamea o namo no meke oou. O na ana-a-asa amwe nĩmaumisye mbesa syoo itetheesye kaũnĩ na ve angĩ mate aingĩ maendie ũ kaũnĩ makuĩte mĩio ya kaũ. Ĩndĩ twĩthĩwa tũivĩtya tũkasya Amanyĩw’a ma Mbivilia mataviwe nĩ Mbaviloni Ĩla Nene ĩvindanĩ yĩu aĩ nũndũ nĩmaaĩle kũkanw’a na kũlũngwa. Kĩvathũkany’o na ũu, nĩmeesĩ nesa kana nĩmaaĩle kwĩvathana vyũ na ndĩni sya ũvũngũ, na ĩvindanĩ ya Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe matielye o vanini metithũkany’e vyũ na Mbaviloni Ĩla Nene.—Soma Luka 12:47, 48.

10. Nĩ kyaũ Amanyĩw’a ma Mbivilia maleile vyũ kwĩka?

¹⁰ O na kau Amanyĩw’a ma Mbivilia mayaeleawa nesa ũla mwolooto wa kũema kwĩlikya kaũnĩ tondũ tũũeleetwe ũmũnthĩ, ve kĩndũ kĩmwe meesĩ nesa vyũ. Nĩmeesĩ Mbivilia nĩvatanĩte kũaana. Kwoou o na ala ana-a-asa moosie mĩio ya kaũ na malika ũla Kaũnĩ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe, nĩmaleile vyũ kũtũmĩa mĩio ĩsu kũaa andũ ala angĩ. Amwe ala maleile kũaana matwaiwe kũla kaũ waĩ mũvyũ vyũ nĩ kana makakw’ĩĩe kw’o.

11. Silikalĩ syeekie ata ĩla Amanyĩw’a ma Mbivilia maleile kũkita kaũnĩ?

¹¹ Ndevili nĩwathatiw’e mũno nĩ ũtwi ũsu wa ana-a-asa, o na kau ti atĩ nĩmeevathanĩte vyũ na kaũ. Nũndũ wa ũu, nĩwatumie ‘sila ũte wa katĩ ũtw’ĩka mwĩao.’ (Sav. 94:20, The Holy Bible in Current Kikamba Language) Mũnene ũmwe wa Ita sya Amelika weetawa James Franklin Bell aineena na Mwana-a-asa J. F. Rutherford na Mwana-a-asa W. E. Van Amburgh nĩwamaumbũkie kana mũvĩa ũmwe wa mĩao (U.S. Department of Justice) nĩwatatĩte kũvĩtũkĩthya mwĩao mbungenĩ wa kana ala malea kũkita kaũnĩ nĩmoawe. Aineena ũu awetaa Amanyĩw’a ma Mbivilia. Mũnene ũsu atavisye Mwana-a-asa Rutherford ũũ ew’ĩte woo: “Mwĩao ũsu ndũnavĩtũkĩthw’a nũndũ Wilson [mũsumbĩ wa Amelika] nũleile, ĩndĩ nĩtwĩsĩ ũndũ tũtonya kũmũkwatya, na nĩtũũmũkwatya!”

12, 13. (a) Nĩkĩ ala ana-a-asa nyanya matw’ĩwe kwovwa ĩvinda ĩasa? (b) Kwovwa kwa ana-a-asa asu nĩkwatumie maeka kũmwĩw’a Yeova? Elesya.

¹² Silikalĩ nĩyesie kwĩanĩsya kĩu yawetie. Amwe ma ana-a-asa ala makwatĩĩe Watch Tower Society nĩmeekĩiwe mbĩnĩ. Asu nĩ  Mwana-a-asa Rutherford na Mwana-a-asa Van Amburgh, na angĩ thanthatũ. Saa sya kũtw’a sila syavika, ũla wasilaa ĩkoani yoo aisye: “Momanyĩsyo ma ndĩni ala andũ aa maendeesye no mathũkye maũndũ mũno o na kwĩ nguthu ya asikalĩ ma Germany . . . Andũ aa mekua anene ma mĩao Silikalĩnĩ na ala ma mũvĩa wa ita wa kũthiana maũndũ ta matesĩ wĩa woo, na masyokete makaneenea naĩ atavany’a onthe ma makanisa onthe. Maĩle kwosewa ĩtambya ĩvyũ mũno ya mĩao.” (Kavuku Faith on the March, ka A. H. Macmillan, ĩth. 99) Ũu nĩw’o kwaendie. Ana-a-asa asu nyanya nĩmatw’ĩwe kwovwa ĩvinda ĩasa yelanĩ yĩmwe yĩ Atlanta, Georgia. Ĩndĩ ĩla kaũ wathelile nĩmathaiw’e na ĩkoani yoo yavutwa.

¹³ Aũme asu nyanya nĩmaũngamie na kĩla meesĩ kuma Maandĩkonĩ o na ĩla maĩ ove. Valũanĩ ũmwe maandĩkĩĩte mũsumbĩ wa Amelika maikũlya mew’ĩwe tei maisye ũũ: “Mwĩaĩi nũwetete kwenda kwake Maandĩkonĩ akasya, ‘Ndũkoae,’ na kwoou mũndũ o na wĩva wĩtanĩaw’a na [International Bible Students] Association na wĩyumĩsye Mwĩaĩi vyũ wĩsa kũema kwĩanĩsya wĩvĩto wake wa kwĩkala e mũtheu ndaendeea kwendwa nĩ Ngai, o na kĩu kĩtuma esa kwanangwa vyũ. Kwoou andũ ta asu mayĩsa kũaana o mesĩ kĩla mekwĩka.” Isu nĩ ndeto syaĩ ngito mũno. Vate nzika, ana-a-asa asu mayavangĩte kũtũla mwĩao wa Yeova o na vanini!

14. Elesya ũtũmĩĩte Maandĩko kĩla kyaendeeie kuma mwaka wa 1914 nginya 1919.

¹⁴ Ĩandĩko ya Malaki 3:1-3 nĩyĩeleetye ĩũlũ wa ĩvinda yĩla “ana ma Livai,” ala nĩmo etĩkĩw’a mauta, maaĩle kũthew’a. Ĩvinda yĩu yaĩ kuma 1914 nginya mwambĩĩonĩ wa mwaka wa 1919. (Soma.) Ĩvindanĩ yĩu Yeova Ngai, ũla nĩwe wĩtĩtwe “Mwĩaĩi,” e na Yesũ Klĩsto, ũla wĩtĩtwe “mũtũmwa wa ũtianĩo,” nĩmookie ĩkalũnĩ ya kĩ-veva nĩ kana mathiane ala mathũkũmaa vo. Ĩtina wa andũ ma Yeova kũkanw’a na kũthew’a nĩmeethĩiwe matonya kũnewa mawĩa maingangĩ. Mwakanĩ wa 1919, ĩla “ngombo yĩ na kĩthito na mbũĩ” nĩyanyuviwe nĩ kana ĩnengae andũ ma nyũmba ya mũĩkĩĩo lĩu wa kĩ-veva. (Mt. 24:45) Kũvikĩĩa vau andũ ma Ngai maĩ manaumanwa vyũ na Mbaviloni Ĩla Nene. Kuma ĩvinda yĩu, nũndũ wa mumo wa Yeova andũ make methĩĩtwe maikwata ũmanyi mwingangĩ wa kwenda kwake na nĩmaendeee kũmwenda mũnango tawe Ĩthe woo wa ĩtunĩ. Matũngaa mũvea ta kĩ nũndũ wa moathimo make! ^[1]

15. Kũmanya kana nĩtwathaiw’e kuma Mbaviloni Ĩla Nene kwaĩle kũtũtethya ata?

¹⁵ Ko tũtatanaa mũno nĩkwĩthĩwa nĩtwaumie mũtavonĩ wa Mbaviloni Ĩla Nene! O na kau Satani nĩwĩkĩĩte kĩthito kingĩ avete vyũ Ũklĩsto ĩũlũ wa nthĩ, nũemetwe vyũ. Ĩndĩ tũyaĩle kwĩtĩkĩla ũthasyo ũsu Yeova ũtũnengete wĩthĩwe wĩ wa mana. (2 Ako. 6:1) Andũ aingĩ mũno me ngoo nzeo no movetwe nĩ ndĩni sya ũvũngũ. Andũ asu nĩmaĩle kũtetheew’a maume kũu. Na nithyĩ tũtonya kũmony’a nzĩa. Kwoou o ta ana-a-asa ala maĩ kw’o myaka yĩ navu ĩtina, nĩtwĩkei kyonthe kĩla tũtonya tũtetheesye andũ ta asu maume ndĩninĩ sya ũvũngũ!