Skip to content

Skip to table of contents

Naʻa Nau Mavahe mei he Lotu Loí

Naʻa Nau Mavahe mei he Lotu Loí

“Hiki meiate ia, ʻe hoku kakai.”​—FKH. 18:4.

HIVA: 3, 21

1. ʻOku anga-fēfē ʻetau ʻiloʻi ʻe fakatauʻatāinaʻi ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá mei Pāpilone ko e Lahí, pea ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi te tau talí?

 ʻI HE kupu ki muʻá, naʻa tau ako ai fekauʻaki mo e hoko ʻa e kau Kalisitiane faitōnungá ʻo nofo pōpula ki Pāpilone ko e Lahi. Ko e ongoongo leleí he ʻikai te nau nofo pōpula ai pē ʻo taʻengata. ʻOku tau ʻiloʻi ení koeʻuhí ʻi he Tohi Tapú ʻoku fekauʻi ai ʻe he ʻOtuá hono kakaí ke nau “hiki” mei he ʻemipaea ʻi māmani ʻo e lotu loí. (Lau ʻa e Fakahā 18:4.) ʻOku fakamoʻoniʻi heni ko e kau Kalisitiané te nau tauʻatāina mei Pāpilone ko e Lahi. ʻOku tau vēkeveke ke ako ki he taimi te nau tauʻatāina aí! Ka ʻoku fiemaʻu ke tau ʻuluaki tali ʻa e ngaahi fehuʻi ko ení: Ko e hā naʻe fakapapauʻi ke fai ʻe he Kau Ako Tohi Tapú fekauʻaki mo Pāpilone ko e Lahí naʻa mo e ki muʻa ʻi he 1914? Ko e hā ʻa e lahi ʻo e faivelenga ʻa e fanga tokouá ʻi he ngāue fakamalangá ʻi he Tau I ʻa Māmaní? Naʻe nofo pōpula nai ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá ki Pāpilone ʻi he taimi ko iá, koeʻuhí naʻe fiemaʻu ʻa e fakatonutonu kiate kinautolú?

“TŌ ʻA PĀPILONE”

2. Ko e hā naʻe fakapapauʻi ke fai ʻe he muʻaki Kau Ako Tohi Tapú naʻa mo e ki muʻa ʻi he Tau I ʻa Māmaní?

2 ʻI he ngaahi taʻu ki muʻa ʻi he Tau I ʻa Māmaní (1914-1918), naʻe ʻiloʻi ʻe Charles Taze Russell mo e Kau Ako Tohi Tapú ʻoku ʻikai ke akoʻi ʻe he Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ʻa e moʻoni mei he Tohi Tapú. ʻI heʻene peheé, naʻe ʻikai ai ke nau loto ke ʻi ai haʻanau kaunga ki he lotu loí. ʻI he 1879, naʻe pehē ai ʻi he Zion’s Watch Tower ko e lotu kotoa pē ʻoku nau taukaveʻi ko kinautolu ʻa e taʻahine mali faka-Tuʻi ʻa Kalaisí, ka ʻoku nau poupouʻi ʻa e ngaahi puleʻangá, ko e konga moʻoni kinautolu ʻo Pāpilone ko e Lahi, ʻa ia ʻoku ui ʻe he Tohi Tapú ko e fefine paʻumutu.​—Lau ʻa e Fakahā 17:1, 2. 

3. Ko e hā naʻe fai ʻe he Kau Ako Tohi Tapú ke fakahaaʻi ai naʻe ʻikai ke nau toe hoko ko e konga ʻo e lotu loí? (Sio ki he ʻuluaki fakatātā ʻi he kupú ni.)

3 Naʻe ʻiloʻi ʻe he kau tangata mo e kau fefine faitōnungá kapau te nau hokohoko atu hono poupouʻi ʻa e lotu loí, he ʻikai ke tāpuakiʻi kinautolu ʻe he ʻOtuá. Ko ia, naʻe ʻoatu ai ʻe he tokolahi ʻenau tohi ki honau ngaahi siasí ʻo fakahaaʻi ai ʻoku ʻikai ke nau toe loto ke hoko ko honau mēmipa. Naʻe aʻu ʻo lau leʻo-lahi ʻe he niʻihi ʻenau tohí ʻi he fale lotú. Ko e ngaahi siasi naʻe ʻikai ke nau fakaʻatā ení, naʻa nau tufa ʻa e tohí ki he mēmipa taki taha ʻo e siasí. Naʻe fakahaaʻi mahino ʻe he Kau Ako Tohi Tapú ʻoku ʻikai te nau toe loto ke ʻi ai haʻanau kaunga ʻe taha ki he lotu loí! ʻI he ngaahi taʻu ki muʻá, naʻe lava ke tāmateʻi kinautolu ʻi heʻenau fai ení. Ka ʻi he 1870, naʻe ʻikai ke toe fuʻu poupouʻi ʻa e ngaahi siasí ʻe he ngaahi founga-pule ʻo e ngaahi puleʻanga lahi ʻo hangē ko ia naʻa nau angaʻakí. Naʻe malava ʻa e kakaí ʻi he taimi ko ení ke nau talanoa tauʻatāina fekauʻaki mo e Tohi Tapú mo fakahaaʻi ʻa e meʻa naʻe ʻikai ke nau loto-tatau ai mo e ngaahi siasí.

4. Lolotonga ʻa e Tau I ʻa Māmaní, naʻe anga-fēfē ʻa e vakai ʻa e Kau Ako Tohi Tapú ki Pāpilone ko e Lahí? Fakamatalaʻi.

4 Naʻe ʻiloʻi ʻe he Kau Ako Tohi Tapú naʻe ʻikai ke feʻunga pē hono tala ki he ngaahi fāmilí, kaungāmeʻá mo e kāinga lotú ʻa e ʻikai ke nau toe poupouʻi ʻa e lotu loí. Naʻa nau loto ke ʻiloʻi ʻe he māmaní kotoa ko Pāpilone ko e Lahí ʻa e fefine paʻumutu fakalotú! Ko ia mei Tīsema 1917 ki he konga ki muʻa ʻo e 1918, ko e kiʻi laui afe ʻo e Kau Ako Tohi Tapú naʻa nau faivelenga ʻi hono tufaki atu ʻa e tuleki ʻe 10,000,000 ʻa ia naʻe kau ai ha kupu “Tō ʻa Pāpiloné.” Naʻe fakahaaʻi mahino ʻi he tulekí ʻa e moʻoni fekauʻaki mo e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané. Hangē ko ia ʻoku lava ke ke sioloto atu ki aí, naʻe ʻita lahi ʻa e kau taki lotu ʻo e ngaahi siasí! Ka naʻe ʻikai ke ngata ai ʻa e Kau Ako Tohi Tapú. Naʻa nau fakapapauʻi ke hokohoko atu ʻenau ngāue fakamalangá pea ke talangofua ki he “ʻOtuá ko e pulé ia kae ʻikai ki he tangatá.” (Ngā. 5:29) Ko e hā ʻoku fakahaaʻi mai hení? ʻOku fakahaaʻi ai ʻi he lolotonga ʻa e Tau I ʻa Māmaní ko e kau tangata mo e kau fefine Kalisitiane ko ení naʻe ʻikai ke nau nofo pōpula; ʻi hono kehé, naʻa nau tauʻatāina moʻoni mei he lotu loí pea naʻa nau tokoniʻi mo e niʻihi kehé ke nau fai pehē.

FAIVELENGA LOLOTONGA ʻA E TAU I ʻA MĀMANÍ

5. Ko e hā ʻoku tau pehē ai naʻe faivelenga ʻaupito ʻa e fanga tokouá lolotonga ʻa e Tau I ʻa Māmaní?

5 ʻI he kuohilí, naʻa tau pehē ai ko e kakai ʻa e ʻOtuá naʻe ʻikai ke nau maʻu ʻene hōifuá lolotonga ʻa e Tau I ʻa Māmaní, koeʻuhí ko e ʻikai ke nau faivelenga ʻi he ngāue fakamalangá. ʻI he ʻuhinga ko ení, naʻa tau tui ai naʻe fakaʻatā ʻe Sihova ʻa Pāpilone ko e Lahi ke puke pōpula kinautolu ʻi ha vahaʻa taimi nounou. Neongo ia, naʻe fakamatalaʻi ki mui ai ko e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine faitōnunga ko ia naʻe tauhi ki he ʻOtuá mei he 1914 ki he 1918 ʻi he tuʻunga ko ha kulupú, naʻa nau fai ʻa e meʻa kotoa naʻa nau malavá ke hokohoko atu ʻa e ngāue fakamalangá. Ko hono mahinoʻi lelei ange ʻa e meʻa naʻe hoko ki he Kau Ako Tohi Tapú lolotonga ʻa e taimi ko iá, ʻoku tokoniʻi ai kitautolu ke tau mahinoʻi ʻa e ngaahi meʻa pau ʻoku lēkooti ʻi he Tohi Tapú.

6, 7. (a) Ko e hā ʻa e pole naʻe fehangahangai mo e Kau Ako Tohi Tapú lolotonga ʻa e Tau I ʻa Māmaní? (e) Ko e hā ʻoku fakahaaʻi naʻe faivelenga ʻa e Kau Ako Tohi Tapú?

6 Ko hono moʻoní, lolotonga ʻa e Tau I ʻa Māmaní naʻe femoʻuekina ʻaupito ʻa e Kau Ako Tohi Tapú ʻi he ngāue fakamalangá. Ka naʻa nau toe hokosia ʻa e ngaahi pole kehekehe. Tau vakai angé ki ha pole ʻe ua. ʻUluakí, naʻe teʻeki ai ke ako ʻa e Kau Tohi Tapú ke nau ngāueʻaki pē ʻa e Tohi Tapú ʻi he ngāue fakamalangá. Naʻa nau angaʻaki pē hono tufaki ʻa e ʻū tohí pea tuku ʻa e ʻū tohí ke ne fakamatalaʻi ʻa e moʻoní. Ko ia ʻi he taimi naʻe tapui ai ʻa e tohi The Finished Mystery ʻe he puleʻangá ʻi he kamataʻanga ʻo e 1918, naʻe hoko ai ʻa e ngāue fakamalangá ʻo faingataʻa ki he fanga tokoua tokolahi. Ko e pole hono uá naʻe hoko ia ʻi he taʻu tatau, ko e kamata ʻa e fulū faka-Sipeiní. Ko e mahaki fakalilifu ko ení naʻe faingofua ʻene pipihí pea faingataʻa ai ki he fanga tokouá ke nau fononga holo pea mo malanga. Kae kehe, neongo ʻa e ongo pole ko ení, naʻe hokohoko atu ʻa e Kau Ako Tohi Tapú ʻenau fai honau lelei tahá ʻi he ngāue fakamalangá.

Naʻe faivelenga ʻa e Kau Ako Tohi Tapú! (Sio ki he palakalafi 6, 7)

7 ʻI he 1914, naʻe huluʻi ai ʻe he kiʻi kulupu tokosiʻi ʻo e Kau Ako Tohi Tapú ʻa e “Tulama-ʻAta ʻo e Fakatupú.” Ko e founga ko ení, ko hono fakatahaʻi ia ʻo e ngaahi ʻatá mo e leʻó ʻa ia naʻe foʻou ʻi he taimi ko iá. Ko e Tulamá, hangē ko ia naʻe uiʻakí, ko ha talanoa ia fekauʻaki mo e faʻahinga ʻo e tangatá, mei hono fakatupu ʻo ʻĀtamá ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo e Pule ʻa Kalaisí. ʻI he 1914, ʻa ia ko e fuofua taʻu ia naʻe huluʻi aí, naʻe mamata ki ai ʻa e kakai ʻe toko 9,000,000 tupu. Fakakaukau ki ai. Naʻe tokolahi ange ia ʻi he tokolahi fakakātoa ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he māmaní he ʻahó ni! ʻOku fakahaaʻi ʻi ha līpooti ʻe taha ʻi he 1916, naʻe laka hake ʻi he kakai ʻe toko 809,000 naʻa nau maʻu ʻa e ngaahi fakataha maʻá e kakaí ʻi ʻAmelika, pea ʻi he 1918, naʻe tupu ʻa e fika ko iá ki he toko 950,000 nai. Naʻe faivelenga ʻa e Kau Ako Tohi Tapu ko iá!

8. Naʻe anga-fēfē hono fakaivimālohiʻi ʻe he fanga tokoua naʻe takimuʻá ʻa e Kau Ako Tohi Tapú lolotonga ʻa e Tau I ʻa Māmaní?

8 ʻI he lolotonga ʻa e Tau I ʻa Māmaní, ko e fanga tokoua naʻe takimuʻa ʻi he ngāué, naʻa nau ngāue mālohi ʻi hono tokonaki mai ʻa e ʻū tohi Fakatohitapú pea fakalototoʻaʻi ʻa e Kau Ako Tohi Tapú kotoa. Ko e poupou anga-ʻofa ko iá naʻe fakaivimālohiʻi ai kinautolu ke nau hokohoko atu ʻi he ngāue fakamalangá. Ko Richard H. Barber, ʻa ia naʻe hoko ko ha tokotaha malanga faivelenga lolotonga ʻa e taimi ko iá, naʻá ne pehē: “Naʻa mau lavameʻa ʻi hono tauhi ke hokohoko atu ʻa e kau ʻovasia fefonongaʻakí pea ʻi he hokohoko atu hono tufaki ʻa e Taua Leʻo mo hono fakafolau ia ki Kānatá neongo hono tapui aí.” Naʻá ne hoko atu: “Naʻá ku maʻu ʻa e monū ko hono meili atu ʻa e ngaahi tatau iiki ʻo e tohi The Finished Mystery ki ha niʻihi ʻo e ngaahi kaungāmeʻa naʻe mole ʻenau tataú koeʻuhí ko e fakataputapuí. Naʻe kole ʻe Tokoua Rutherford ke mau fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi fakataha-lahí ʻi he ngaahi kolo ʻi he fakahihifo ʻo ʻAmeliká pea ʻoatu mo ha kau tangata malanga ke nau feinga ke fakalototoʻaʻi ʻa e ngaahi kaungāmeʻá ʻi he lahi taha ʻe ala lavá.”

FIEMAʻU HA FAKATONUTONU

9. (a) Ko e hā naʻe fiemaʻu ai ha fakatonutonu ki he kakai ʻa e ʻOtuá mei he 1914 ki he 1918? (e) Neongo naʻe fiemaʻu kiate kinautolu ha fakatonutonu, ko e hā ʻa e fakakaukau hala ʻoku ʻikai totonu ke tau maʻú?

9 Naʻe kei ʻi ai pē ʻa e meʻa naʻe fiemaʻu ki he Kau Ako Tohi Tapú ke fakatonutonu ai. Naʻe ʻikai ke nau mahinoʻi kakato ʻa e ʻuhinga ʻo e pehē ʻe Sihova ke talangofua ki he ngaahi puleʻangá. (Loma 13:1) Ko e ʻuhinga ia naʻe ʻikai ai ke nau tuʻu-ʻatā maʻu pē lolotonga ʻa e taú ʻi he tuʻunga ko ha kulupú. Ko e fakatātaá, ʻi he taimi naʻe kole ai ki he kakaí ʻe he palesiteni ʻo ʻAmeliká ke nau lotu ki ha melino ʻi Mē 30, 1918, naʻe fakalototoʻaʻi ai ʻe he The Watch Tower ʻa e Kau Ako Tohi Tapú ke lotu foki mo kinautolu. Naʻe poupou fakapaʻanga mo e fanga tokoua ʻe niʻihi ki he taú, pea naʻe aʻu mo e niʻihi ʻo kinautolu ʻo kau ki he sōtiá mo ʻalu ʻi he taú. Ka neongo naʻe fiemaʻu ha fakatonutonu, ʻoku hala ʻa e fakakaukau ʻo pehē ko e ʻuhinga eni naʻa nau nofo pōpula ai ki Pāpilone ko e Lahí. Ko hono moʻoní, naʻa nau meimei fakamavaheʻi kakato kinautolu mei he ʻemipaea ʻi māmani ʻo e lotu loí ʻi he taimi ʻo e Tau I ʻa Māmaní.​—Lau ʻa e Luke 12:47, 48.

10. Naʻe anga-fēfē hono fakaʻapaʻapaʻi ʻe he Kau Ako Tohi Tapú ʻa e moʻuí?

10 Ko e moʻoni naʻe ʻikai ke mahinoʻi kakato ʻe he Kau Ako Tohi Tapú ʻa e ʻuhinga ki he kau Kalisitiané ke nau hoko ʻo tuʻu-ʻataá. Ka naʻa nau ʻiloʻi ʻoku hala ke tāmateʻi ha taha. Ko ia neongo naʻe toʻo meʻatau ʻa e niʻihi ʻo e fanga tokoua naʻe sōtiá lolotonga ʻa e Tau I ʻa Māmaní, naʻa nau fakafisi ke ngāueʻaki ia ke tāmateʻi ʻaki ha taha. Ko e niʻihi ko ia naʻe fakafisi ke tāmaté naʻe fakamuʻomuʻa kinautolu ʻi he taú ke nau mate ai.

11. Naʻe anga-fēfē fakafeangai ʻa e puleʻangá ʻi he taimi naʻe fakafisi ai ʻa e Kau Ako Tohi Tapú ke kau ʻi he taú?

11 Naʻe ʻita ʻa e Tēvoló koeʻuhí ko e mateaki ʻa e fanga tokouá ki he ʻOtuá. Ko hono olá naʻá ne ‘faʻu ai ha lao fakamamahi.’ (Saame 94:20) Naʻe tala ange ʻe he seniale fakakautau ʻa ʻAmeliká, James Franklin Bell kia tokoua Rutherford mo Van Amburgh, ʻoku feinga ʻa e puleʻangá ke faʻu ha lao foʻou ʻa ia ʻe fakaʻatā ai ke tautea mate ha taha pē ʻoku fakafisi ke kau he taú. Naʻá ne ʻuhingá ki he Kau Ako Tohi Tapú. Naʻe ʻita lahi ʻaupito ʻa e senialé, peá ne tala ange kia Tokoua Rutherford naʻe ʻikai ke fakaʻatā ʻa e laó koeʻuhí naʻe ʻikai ke tali ia ʻe he palesiteni ʻo ʻAmeliká. Naʻe pehē leva ʻe he senialé: “Ka ʻoku mau ʻiloʻi ʻa e founga ke maʻu ai kimoutolú, pea te mau fai ia!”

12, 13. (a) Ko e hā naʻe tauteaʻi ai ʻa e fanga tokoua ʻe toko valú ke nau ngāue pōpula taimi lōloá? (e) Naʻe hoko nai ʻa e nofo pilīsoné ke mole mei he fanga tokouá ʻenau fakapapau ke talangofua kia Sihová? Fakamatalaʻi.

12 Naʻe faifai atu pē ʻo maʻu ʻe he puleʻangá ʻa e founga ke tauteaʻi ai ʻa e Kau Ako Tohi Tapú. Naʻe puke pōpula ai ʻa Tokoua Rutherford mo Van Amburgh fakataha mo e toko ono kehe ʻa ia naʻa nau toe fakafofongaʻi ʻa e Sōsaieti Taua Leʻo. Naʻe pehē ʻe he fakamaau naʻá ne tokangaʻi ʻa e keisí ʻoku fakatuʻutāmaki ange ʻa e fanga tokoua ko ení ʻi ha patuni sōtia ʻa Siamané. Naʻá ne pehē naʻa nau fakatupu ʻita ki he puleʻangá, vaʻa fakakautaú mo e ngaahi siasí kotoa pea ko ia ai ʻoku totonu ke tauteaʻi mamafa kinautolu. [1] (Sio ki he fakamatala ʻi he ngataʻangá.) Naʻe tauteaʻi ai ʻa e Kau Ako Tohi Tapu ʻe toko valú ke nau ngāue pōpula taimi lōloa ʻi Atlanta, Siōsia. Kae kehe, ʻi he taimi naʻe ngata ai ʻa e taú, naʻe tukuange mai kinautolu pea toʻo ai pē honau tauteá.

13 Neongo hono tuku pilīsone ʻa e kau tangata ʻe toko valu ko ení, naʻa nau fakapapauʻi ke talangofua ki he Lao ʻa e ʻOtuá. ʻOku anga-fēfē ʻetau ʻilo ení? Naʻa nau tohi ki he palesiteni ʻo ʻAmeliká ʻo kole ke fakaʻatā kinautolu mei pilīsone. ʻI he tohí naʻa nau pehē ai, ʻoku fakahaaʻi mai ʻe he Tohi Tapú kiate kitautolu kuo pau ke ʻoua te tau tāmate, ko ia ko ha taha pē ʻoku fakatapui ki he ʻOtuá pea talangataʻa loto-lelei kiate iá, ʻe mole meiate ia ʻene hōifuá pea ʻe fakaʻauha ia. Naʻa nau fakamatalaʻi heni ʻa e ʻuhinga naʻe ʻikai pea heʻikai te nau malava ʻo tāmateʻi ai ha tangata. He loto-toʻa ē ko kinautolu ʻi heʻenau tohi ko eni ki he palesitení! Naʻe ʻikai ha veiveiua naʻe feinga moʻoni ʻa e fanga tokouá, ke ʻoua naʻa mole ʻenau fakapapau ke talangofua kia Sihová.

KUO TAUʻATĀINA ʻA E KAKAI ʻA E ʻOTUÁ!

14. Fakamatalaʻi mei he konga Tohi Tapú ʻa e meʻa naʻe hoko mei he 1914 ki he 1919.

14 ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Malakai 3:1-3 ʻa e meʻa naʻe hoko ki he Kau Ako Tohi Tapú mei he 1914 ki he 1918. (Lau.) Ko Sihova ko e ʻOtuá ʻa e ‘ʻEiki moʻoní’ mo Sīsū Kalaisi ko e ‘talafekau ʻo e Kovinanité,’ naʻá na haʻu ʻo sivi ʻa “haʻa Livai,” ʻa ia ko e kau paní. Hili hono fakatonutonu mo fakamaʻa kinautolu ʻe Sihová, naʻa nau mateuteu ai ke maʻu honau vāhenga-ngāue foʻoú. ʻI he 1919, naʻe fakanofo ai ʻe Sīsū ʻa e “tamaioʻeiki anga-tonu mo potó,” ʻa ia naʻe vaheʻi ke nau tataki mo ʻomai ʻa e ngaahi fakahinohinó ki he kau sevāniti kotoa ʻa e ʻOtuá. (Māt. 24:45) Kuo tauʻatāina ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá mei Pāpilone ko e Lahi. Talu mei ai kuo nau ako lahi ange ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá, pea toe loloto ange ʻenau ʻofa kiate iá. He houngaʻia ē ko kinautolu ʻi heʻene ngaahi tāpuakí! [2]​—Sio ki he fakamatala ʻi he ngataʻangá.

15. ʻE lava fēfē ke tau fakahaaʻi ʻoku tau houngaʻia ʻi hono fakatauʻatāinaʻi mai kitautolu mei Pāpilone ko e Lahí?

15 ʻOku tau houngaʻia lahi ʻi heʻetau hoko ʻo tauʻatāina mei Pāpilone ko e Lahí. Kuo ʻikai malava ʻe Sētane ke ne fakaʻauha ʻa e lotu moʻoní. Kuó ne taʻelavameʻa! Neongo ia, ʻoku fiemaʻu ke tau manatuʻi ʻa e ʻuhinga kuo fakatauʻatāinaʻi ai kitautolu ʻe Sihová. Ko ʻene taumuʻá ia ke fakahaofi ʻa e kakai kotoa pē. (2 Kol. 6:1) Ka ʻoku kei puleʻi ʻe he lotu loí ʻa e kakai loto-moʻoni ʻe laui miliona, pea ʻoku nau fiemaʻu ʻetau tokoní! ʻOfa ke tau fai ʻa e meʻa kotoa te tau malavá ke faʻifaʻitaki ai ki hotau fanga tokoua faitōnungá ʻi hono tokoniʻi ʻa e kakaí ke nau tauʻatāina.

^ [1] (palakalafi 12) Sio ki he Faith on the March, ʻa A. H. Macmillan, peesi 99.

^ [2] (palakalafi 14) ʻOku lahi ʻa e ngaahi faitatau ʻi he vahaʻa ʻo e nofo pōpula ʻa e kau Siú ʻi Pāpiloné mo e meʻa naʻe hoko ki he kau Kalisitiané hili ʻa e kamata ʻo e tafoki mei he moʻoní. Kae kehe, ʻoku ʻikai lava ke tau pehē ko e nofo pōpula ʻa e kau Siú ʻokú ne fakatātaaʻi ʻa e meʻa naʻe hoko ki he kau Kalisitiane paní, ko ia ʻoku totonu ke ʻoua te tau feinga ke maʻu ha ʻuhinga fakaekikite ki he fakaikiiki kotoa pē. ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi faikehekehe ʻe niʻihi. Ko fakatātā ʻe taha, naʻe nofo pōpula ʻa e kau Siú ʻi he taʻu ʻe 70, ka naʻe lōloa ange ʻa e nofo pōpula ia ʻa e kau Kalisitiané.