Yaa mi ní ɔ nɔ

Yaa e mi ní ɔ mi

A JE NGƐ WA YI NƆ SANE WOMIHI A MI

“Matsɛ Yemi Fiɛɛli Nɛ Nyɛ Ngɛ Britain​—Nyɛ Wlua Nyɛ!!”

“Matsɛ Yemi Fiɛɛli Nɛ Nyɛ Ngɛ Britain​—Nyɛ Wlua Nyɛ!!”

NGƐ December 1937 Wa Matsɛ Yemi Sɔmɔmi nɛ a ngma kɛ ha London bi ɔ mi ɔ, a ngma munyuyi ko nɛ e mi tsɔ heii ke: “Matsɛ Yemi Fiɛɛli Nɛ Nyɛ Ngɛ Britain—Nyɛ Wlua Nyɛ!!” Munyuyi nyafii ko hu de ke: “Jeha Nyɔngma Ji Nɛ ɔ Nɛ Nɔ Yami Ko Bɛ.” Jeha nyɔngma he sɔmɔmi akɔtaa bumi nɛ a pee kɛ je jeha 1928 kɛ ya si 1937 nɛ a ngma ngɛ Wa Matsɛ Yemi Sɔmɔmi ɔ hɛ mi ɔ maa enɛ ɔ nɔ mi.

ANƐ BLƆ GBALI ƆMƐ A HE HIƐ TSƆ LO?

Mɛni ha nɛ fiɛɛmi ní tsumi ɔ ba si ngɛ Britain ɔ? Asafohi nɛ a ngɛ lejɛ ɔ nyɛ we nɛ a ya hɛ mi ngɛ fiɛɛmi ní tsumi ɔ mi. Jehanɛ hu ɔ, asafo ɔ ní tsumi kɔni ɔ tsɔɔ kaa blɔ gbali 200 pɛ nɛ a ma nyɛ ma tsu ní ngɛ lejɛ ɔ. Blɔ gbali nɛ ɔmɛ ma tsu ní ngɛ zugba kpɔhi nɛ a tsɔ a he ɔ mi se pi a kɛ asafo ko. Enɛ ɔ he ɔ, asafo ní tsumi kɔni ɔ de nihi nɛ a suɔ kaa a maa pee blɔ gbali ɔ kaa a be nyɛe ma tsu ní ngɛ Britain, lɔ ɔ a ngɔ a hɛ kɛ tsɔɔ Yuropa ma kpahi a nɔ. Nyɛmimɛ ɔmɛ bɔ mɔde wawɛɛ. Blɔ gbali fuu je Britain ya sɔmɔ ngɛ ma komɛ kaa France nɔ, e ngɛ mi kaa a kpɛti ni komɛ nui gbi ɔ kpakpa ko, nɛ ni komɛ hu nui gbi ɔ kulaa mohu lɛɛ.

“A WO MƐ HE WAMI KAA A PEE TSAKEMI”

Munyu ko nɛ ngɛ Wa Matsɛ Yemi Sɔmɔmi nɛ ba ngɛ jeha 1937 ɔ mi ɔ tsɔɔ kaa e sa nɛ a kɛ ngmlɛfia ayɔ kake nɛ fiɛɛ ngɛ jeha 1938 ɔ mi! Ke fiɛɛli ngɔ ngmlɛfia 15 kɛ fiɛɛ daa nyɔhiɔ, nɛ blɔ gbali hu ngɔ ngmlɛfia 110 kɛ fiɛɛ ɔ, a ma nyɛ maa su oti nɛ ɔ he. A kɛ blɔ tsɔɔmi ha kaa a ma nyɛ maa to fiɛɛmi kuuhi a he blɔ nya konɛ a hla ligbi pɔtɛɛ komɛ nɛ a kɛ ngmlɛfia enuɔ nɛ fiɛɛ. Jehanɛ ɔ hu ɔ, a bɔ mɔde nɛ a kpale ya slaa nihi nɛ a fiɛɛ kɛ ha mɛ ɔ, titli ɔ, gbɔkuɛ nya si ngɛ otsi ɔ mi.

Blɔ gbali nɛ a ngɛ bua jɔmi kɛ kã tsu fiɛɛmi ní tsumi ɔ

Ga womi nɛ ɔ nɛ a kɛ ha ngɛ fiɛɛmi ní tsumi ɔ he ɔ wo nihi fuu he wami. Nyɛmiyo Hilda Padgett de ke: “Munyu nɛ asafo yi ɔ ngma kɛ ba ha wɔ ɔ wo wɔ he wami wawɛɛ. Enɛ ɔ ji munyu ko nɛ wa ti nihi fuu ngɛ blɔ hyɛe, nɛ e kɛ we kulaa nɛ e wo yiblii kpakpa.” * Nyɛmiyo E. F. Wallis de ke: “Ye bua jɔ ga womi nɛ a kɛ ha kaa waa fiɛɛ ngmlɛfia enuɔ ɔ he wawɛɛ! Mɛni ma nyɛ ma ha nɔ ko bua jɔmi pe nɛ e kɛ e be tsuo ma tsu ní kɛ ha Nyɔmtsɛ ɔ? Ke wa kpa kɛ ba we mi ɔ, wa nuɔ he kaa pɔ tɔ wɔ, se wa bua jɔɔ!” Nyɛminyumu Stephen Miller nɛ jamɛ a be ɔ e ji niheyo ɔ na kaa e sa nɛ e ngɔ ga womi nɛ ɔ kɛ tsu ní amlɔ nɔuu! E kai kaa a kɛ baisikle yaa fiɛɛmi kaa kuu, nɛ a ngɔɔ ligbi ɔ tsuo kɛ fiɛɛɔ, nɛ ngɛ latsa be mi ɔ, a fiaa munyuhi nɛ a nu kɛ wo klama nɔ kɛ haa nihi gbɔkuɛ nya si. A ngma munyu komɛ kɛ wo kaadihi a nɔ nɛ a kɛ kpla a kuɛ he kɛ be ngɛ ma a mi, nɛ a kɛ kã gba womi tɛtlɛɛhi kɛ ha nihi ngɛ gbɛjegbɛ ɔmɛ a he.

Jehanɛ hu ɔ, Wa Matsɛ Yemi Sɔmɔmi ɔ wo nyɛmimɛ he wami ke: “Wa hia blɔ gbali 1,000.” Zugba kpɔ he blɔ tsɔɔmi ehe ko nɛ a kɛ ha a tsɔɔ kaa blɔ gbali be nyɛe ma tsu ní ngɛ a dɛ he hu, mohu ɔ, e sa nɛ a piɛɛ asafo ko he kɛ tsu ní konɛ a ye bua asafo ɔ nɛ a wo mɛ he wami. Nyɛmiyo Joyce Ellis (née Barber) de ke: “Nyɛmimɛ fuu na kaa e sa nɛ a ngɔ a he kɛ wo blɔ gbami ní tsumi ɔ mi. E ngɛ mi kaa jamɛ a be ɔ, i ye jeha 13 pɛ mohu lɛɛ, se lɔ ɔ ji nɔ́ nɛ i suɔ kaa ma pee; i suɔ nɛ ma tsu blɔ gbami ní tsumi ɔ.” E je blɔ gbami ní tsumi ɔ sisi ngɛ July 1940 ɔ mi benɛ e ye jeha 15 ɔ. Peter nɛ pee se ɔ e kɛ Joyce sɛ gba si himi mi ɔ hu nu amaniɛbɔ nɛ ji “Nyɛ Wlua Nyɛ” ɔ, nɛ enɛ ɔ wo lɛ he wami nɛ e “bɔni blɔ gbami ní tsumi ɔ he susumi.” Ngɛ June 1940 benɛ Peter ye jeha 17 ɔ, e ba pee blɔ gbalɔ. E hi baisikle nɔ kɛ ya he nɛ a ha lɛ ke e ya fiɛɛ ngɛ ɔ ngɛ Scarborough. Kɛ je he nɛ e ngɛ ɔ kɛ yaa Scarborough ɔ mi kami ji si tomi 65.

Cyril Johnson kɛ e yo Kitty hu ji blɔ gbali ehehi nɛ a ngɔ a he kɛ sã afɔle wawɛɛ. A jua a we ɔ kɛ a he níhi konɛ a ná sika nɛ a kɛ maa hyɛ a he be mi nɛ a ngɛ be tsuo sɔmɔmi ní tsumi ɔ tsue ɔ. Cyril kpa e ní tsumi ɔ, nɛ a je blɔ gbami ní tsumi ɔ sisi e we nyɔhiɔ pɛ. Cyril de ke: “Wa le kaa juɛmi nɛ wa pee ɔ da. E je wa tsui mi, nɛ waa kɛ bua jɔmi nɛ pee.”

A HLA HIHE HA BLƆ GBALI

Benɛ blɔ gbali ɔmɛ a he ngɛ hiɛe mlamlaamla a, nyɛmimɛ nɛ a nyɛɛ hɛ mi ɔ susu níhi nɛ a ma nyɛ maa pee kɛ ye bua mɛ ɔ he. Nyɛminyumu Jim Carr nɛ e sɔmɔ kaa kpɔ mi nɔ hyɛlɔ ngɛ jeha 1938 ɔ mi ɔ kɛ ga womi nɛ a kɛ ha kaa a ma tsu kɛ ha blɔ gbali ngɛ ma nguahi a mi ɔ tsu ní. A wo blɔ gbali komɛ he wami kaa a bla kɛ hi he kake kɛ tsu ní, konɛ a ko bɔ hiɔ tsɔ. A hai tsu agbo ko ngɛ Sheffield konɛ nyɛmimɛ nɛ a nyɛɛ hɛ mi ɔ nɛ a hyɛ nɔ. Asafo nɛ ngɛ lejɛ ɔ ngɔ sika kɛ ye bua, nɛ a ha mɛ sɛhi kɛ okplɔɔhi. Jim de ke: “Nɔ tsuaa nɔ ye bua nɛ ní tsumi ɔ ye manye.” Blɔ gbali nyɔngma nɛ a tsuɔ ní wawɛɛ ya hi lejɛ ɔ, nɛ a bɔ a he mɔde ngɛ Mawu jami mi. Jim ya nɔ nɛ e de ke: “Daa mɔtu ɔ, a kpeɔ kɛ yeɔ ní nɛ a susu ɔ daa ligbi ngmami ɔ he,” lɔ ɔ se ɔ, “blɔ gbali ɔmɛ ya fiɛɛɔ ngɛ hehi nɛ a ha mɛ kaa a fiɛɛ ngɛ ɔ.”

A ná blɔ gbali ehehi fuu ngɛ Britain

Fiɛɛli kɛ blɔ gbali tsuo ngɔ a he kɛ wo fiɛɛmi ní tsumi ɔ mi wawɛɛ, nɛ a nyɛ su ngmlɛfia ayɔ kake nɛ a kɛ ma a hɛ mi ɔ he ngɛ jeha 1938 ɔ mi. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, fiɛɛmi yami he akɔtaa bumi ɔ tsɔɔ kaa a bɔ mɔde ngɛ nɔ́ tsuaa nɔ́ mi. Ngɛ jeha enuɔ kpɛ mi ɔ, fiɛɛli nɛ a ngɛ Britain ɔ bɔ he totoe etɛ. Matsɛ Yemi sɔmɔmi ní tsumi ɔ nɛ a wo mi la a ha nɛ Yehowa we bi ná he wami nɛ a kɛ ma tsu ní tsumi ngua nɛ fɔɔ si ngɛ a hɛ mi ɔ.

Mwɔnɛ ɔ, benɛ Mawu ta nɛ ji Harmagedon ɔ ngɛ sue ɔ, blɔ gbali nɛ a ngɛ Britain ɔ a yibɔ ngɛ hɛ mi yae ekohu. Ngɛ jeha nyɔngma nɛ be nɛ ɔ mi ɔ, blɔ gbali ɔmɛ a yibɔ yaa hɛ mi daa jeha, nɛ ngɛ October 2015 ɔ, blɔ gbali ɔmɛ a yibɔ su 13,224. Blɔ gbali nɛ ɔmɛ le kaa níhi nɛ hi pe kulaa nɛ a kɛ a wami ma nyɛ ma tsu ɔ a kpɛti kake ji be tsuo sɔmɔmi ní tsumi ɔ.

^ kk. 8 A ngma Nyɛmiyo Padgett he sane ngɛ October 1, 1995 Blɛfo gbi Hwɔɔmi Mɔ ɔ bf. 19-24 ɔ.