E MATATA qai bibi na kaci ya: “Dautukutuku e Peritania—Ni Yadra Mai!!” (Informant, * Tiseba 1937, itabataba e Lodoni) E kuria na ulutaga bibi qori: “Sega na Tubu ena Tini na Yabaki.” E vakadinadinataki qori ni tabaki sara ga ena imatai ni tabana na ripote ni cakacaka ena tini na yabaki mai na 1928 ina 1937.

Na cava e luluqa kina na cakacaka vakaitalatala e Peritania? E sega ni toso na ivavakoso, e muri tu ga na ka e dau caka ena vica na yabaki e muri. Kena ikuri, a vakatulewataka na valenivolavola ni tabana ni vinakati ga e 200 na painia ena yalava, ia mera veiqaravi ena veivanua tu yawa, sega ni ivavakoso. Tukuna tale ga na valenivolavola ni tabana vei ira na via painia ni sega ni gadrevi e Peritania na painia, era uqeti gona mera veiqaravi ena so tale na vanua vakaUrope. Era vakavinavinakataki ni levu na painia era biubiu mai Peritania mera gole ena so na vanua me vakataki Varanise, ia era kila ga vakalailai na kena vosa, se sega sara ga nira kila.

E tabaki na Informant ena 1937, me rawati kina e dua na isausau e dredre toka me sauvi ena 1938: Me dua na milioni na aua! Ena rawati qori ke ra saga na dautukutuku kece e 15 na aua dua na vula ena cakacaka vakaitalatala, o ira na painia tudei mera rawata yadua e 110 na aua. E vakatututaki me caka na vunau ena iwasewase lalai me lima na aua dua na siga, kauaitaki tale ga na rawati ni veisikovi lesu, vakabibi ena lomanimacawa ena vunau ena yakavi.

Levu era taleitaka dina. E nanuma lesu o Hilda Padgett: * “Qori na ka e veiuqeti kina na valenivolavola ni tabana, na ka sara ga keimami vinakata tu mai vakadede, e marautaki na veika vinaka e rawati kina. Tukuna o Sister E. F. Wallis: “E talei dina na vakatutu ni lima na aua me rawati ena dua na siga! E marautaki ni rawa ni keimami bau solia e dua na siga ena vuku ni cakacaka ni turaga. . . .  Keimami wawale ni keimami lesu, ia keimami marau. Sega ni lomatarotarotaki qori.” E raica rawa e dua na itabagone o Stephen na bibi ni kaci qo qai vakaitavi sara kina. A via vakaitavi ni se vakatara na kena ituvaki! E nanuma lesu nodra vodo basikeli e vica vata na mataveitacini mera vunau ena siga taucoko, ena yakavi donuya na vulaikatakata ena vakatagitaki na ivunau. Era gumatua ni tayabe ra qai vakayagataka na papa e volai kina na itukutuku mera wilika na lewenivanua, ra qai vunau ena salatu nira vakayagataka na mekesini.

Qo e dua tale na kerekere e tabaki ena Informant: “E vinakati e 1,000 na painia.” Sa mani nanumi nira na sega ni cakacaka duadua voli ga na painia, era sa na cakacaka vata kei na ivavakoso, mera tokona, mera vukei vakayalo na lewe ni ivavakoso. E nanuma lesu o Joyace Ellis (yaca ni nona vuvale o Barber): “Era sa qai kila e levu na tacida ni vinakati mera  painia,” E kaya: “Au se qai yabaki 13 ena gauna ya, sega tale ni dua na ka au vinakata; meu painia ga.” A rawata qori ena Julai 1940, ni sa yabaki 15. Sa qai wati Joyce o Peter. E kaya o Peter ni gauna e rogoca kina na kaci mera “Yadra,” e uqeti koya sara me “vakasamataka me painia.” Ena June 1940, ni se yabaki 17, e vodo basikeli me rauta ni 105 na kilomita mai na tauni o Scarborough me yaco ina nona ilesilesi vou.

Erau ivakaraitaki vinaka tale ga ena nodrau vakuai rau o Cyril kei Kitty Johnson, erau painia vou. Rau vakatulewataka me rau volitaka nodrau vale kei na ka vinaka e tu vei rau me vukei rau ena nodrau painia. E biuta nona cakacaka o Cyril, ni oti ga e dua na vula rau sa tu vakarau me rau painia. E nanuma lesu: “Sega ni keirau lomalomarua kina. Keirau marautaka, e vu tale ga mai loma i keirau.”

Ni tubu totolo na kedra iwiliwili na painia, era vakasamataka eso na tacida tagane nuitaki na sala yaga mera tokoni kina o ira qori. O Jim Carr, e zone servant (kilai nikua me ivakatawa ni tabacakacaka), ena 1938, a muria e dua na vakatutu me tuvanaki eso na vale ni painia ena siti. Era uqeti na ilawalawa painia mera tiko vata ra qai cakacaka vata me kua ni vakasabusabutaki kina e levu na ilavo. E redetaki ena siti o Sheffield e dua na vale levu, me qai raica tiko e dua na tacida tagane nuitaki. Era cau yani na tacida ena ivavakoso e kea, ra soli iyaya ni vale tale ga. Nanuma lesu o Jim: “Era cakacaka vata kece me rawa vinaka na sasaga qo.” Era tiko kina e tini na painia gugumatua, ra muria tale ga e dua na ituvatuva vinaka vakayalo. “Dau veivosakitaki ena veimataka na tikinivolatabu e veisiga ena gauna ni katalau” oti “ra gole na painia ena nodra dui yalava ena siti.”

Era ciqoma na veisureti na dautukutuku kei ira na painia, ra rawata kina na isausau ni dua na milioni na aua ena 1938. E laurai tale ga ena itukutuku ni vakilai na tubu ena iwalewale kece ni vunau. Ena loma ni lima na yabaki e rauta ni vakatolutaki na iwiliwili ni dautukutuku e Peritania. Nodra vakauqeti qori mera kauaitaka vakabibi na Matanitu ni Kalou na tacida e uqeti ira mera tu vakarau ni vosota na veiyabaki dredre ni ivalu sa tu e matadra.

Nikua sa tubu tale tiko na kedra iwiliwili na painia e Peritania, ni sa voleka sara na Amaketoni, na ivalu ni Kalou. E tubu na kedra iwiliwili na painia ena loma ni tini na yabaki sa oti, kena se qai oti ga qo e 13,224 ena Okotova ni 2015. Era yadra tiko na painia qo nira kila ni qo na sala vinaka duadua mera vakayagataka kina nodra bula.