XOTA e è ɖetɔ́n dó wema e mǐ nɔ ylɔ ɖɔ Sinsɛnzɔ́ Axɔsuɖuto ɔ Tɔn Mǐtɔn ɖò égbé é mɛ é ɖi ɖɛ̌ ahwankpɛn ɖɔhun: “Wɛnjlatɔ́ Axɔsuɖuto ɔ Tɔn Grande-Bretagne Tɔn lɛ Emi—Mi Fɔ́n!!” (L’Informateur Décembre 1937 tɔn e tɔ́n ɖò Londres é) Xotalá ɖokpo ɖɔ gɔ́ na dó nùjɔnǔ mɛ ɖɔ: “Nukɔnyiyi Tawun Ðě Ðè Ðò Xwè Wǒ Vlamɛ Ǎ.” Gbeɖiɖó sinsɛnzɔ́wiwa tɔn xwè wǒ tɔn, sín 1928 jɛ 1937, ee ɖò akpà ɔ jí é ɖexlɛ́ ɖɔ nugbǒ wɛ.

Etɛ ka zɔ́n bɔ è ma sɔ́ ɖókan dó kúnnuɖiɖe ɔ wu ɖò Grande-Bretagne ǎ? É cí ɖɔ agun lɛ kpó ɖò wlɛnwín e è sɔ́ ɖ’ayǐ ɖò xwè mɔkpan ɖíe é ɖé xwedó wɛ ɖɔhun. Gɔ́ na ɔ, alaxɔ wá gbeta ɔ kɔn ɖɔ gbexosin-alijitɔ́ 200 mɔ̌ jɛn sixu w’azɔ̌, bɔ ye mɛ enɛ lɛ ɖò azɔ̌ wà wɛ ɖò fí e ɖò zɔ lɛ é bo nɔ wà xá agun lɛ ǎ. Enɛ wu ɔ, alaxɔ ɖɔ nú mɛ e ɖò nyikɔ na wɛ bá nyí gbexosin-alijitɔ́ lɛ é ɖɔ tɛnmɛ ɖě kún sɔ́ ɖè bonu ye na wà gbexosin-alijitɔ́zɔ́ ɖò Grande-Bretagne ó, bo dó wusyɛn lanmɛ nú ye ɖɔ ye ni yì wà sinsɛnzɔ́ ɖò tò Elɔpu tɔn ɖevo lɛ mɛ. Gbexosin-alijitɔ́ gègě nyì ahwan sín Grande-Bretagne bo yì tò ɖevo lɛ mɛ, ɖi France, hwenu e ye ma tlɛ sè gbè ɔ kaka ɖé ǎ alǒ ma tlɛ sè ɖebǔ ǎ é.

Xota l’Informateur 1937 tɔn ɔ ɖɔ nǔ e gbé è ɖó na nya ɖò 1938 é: Ganxixo livi ɖokpo! É lɛ́vɔ ɖɔ ɖɔ nú wɛnjlatɔ́ lɛ zán ganxixo 15 ɖò sinsɛnzɔ́ ɔ mɛ bɔ gbexosin-alijitɔ́ lɛ zán ganxixo 110 ɔ, è hɛn ɔ, è na kpé ganmɛ enɛ ɔ wu. Gɔ́ na ɔ, è ɖɔ ɖɔ è hɛn ɔ, è na bló tuto gbɛ̌ta kúnnuɖegbe tɔn lɛ tɔn bo nɔ ɖɔ Mawuxó nú ganxixo atɔ́ɔ́n ɖò azǎn ɖé lɛ jí, lobo na nɔ sɔ́ ayi ɖó mɛ lɛ bibakpɔ́n jí hugǎn ɖò aklunɔzán gblamɛ gbadanu lɛ.

Sinsɛnzɔ́ ɔ jí e è tɛɖɛ̌ mɔ̌ é sɔ́ akpàkpà mɛ gègě. Hilda Padgett * flín ɖɔ: “Gbehwan ɖé wɛ nyí enɛ bo gosin hɔnkàn mǐtɔn gbɛ̀ ɔ tɔn, bɔ mǐ mɛ gègě ko ɖò biba wɛ ɖ’ayǐ, lobɔ zaan ɔ, é hɛn lè jiwǔ lɛ wá.” Nɔví nyɔnu E. F. Wallis ɖɔ: “Ganxixo atɔ́ɔ́n gbè ɖokpo ɔ nyɔ́ tawun! Etɛ ka sixu lɛ́ na awǎjijɛ mɛ hugǎn ɖɔ è ni zán kéze mɛtɔn lɛ bǐ ɖò sinsɛnzɔ́ Aklunɔ ɔ tɔn mɛ? . . . Nǔ sixu cikɔ nú mǐ hwenu e mǐ lɛkɔ é, mǐ ka nɔ ɖó awǎjijɛ à? Mǐ nɔ ɖó ɔ tawun!” Young Stephen Miller mɔ ɖɔ nǔ enɛ e è byɔ é mya nukún tawun, lobo wà nǔ sɔgbe xá. É jló na wà mɔ̌ hwenu e ali tɔn hun n’i é! É flín ɖɔ gbɛ̌ta gègě wɛ nɔ zán kéze yetɔn lɛ bǐ ɖò sinsɛnzɔ́ ɔ mɛ kpo kɛkɛ yetɔn lɛ kpo, bɔ ɖò yǒzo hwenu gbadanu lɛ ɔ, ye nɔ xò xóɖiɖɔ e è yí dó kàn jí lɛ é nú mɛ lɛ. È nɔ wlan nǔ dó nǔ kpannuxwɛ ɖɔhun lɛ jí bɔ ye nɔ kplá bo nɔ ɖi zɔnlin bo nɔ ɖò wɛn ɔ jla wɛ kpo kanɖodonǔwu kpo, lobo nɔ lɛ́ zán xójlawema lɛ dó ɖekúnnu ɖò ali lɛ jí.

L’Informateur lɛ́vɔ nyì gbehwan yɔyɔ̌ elɔ sɛ́dó mɛ: “Mǐ ɖó hudo ahwangɔnu gbexosin-alijitɔ́ 1 000 tɔn.” Tuto kúnnuɖiɖe tɔn yɔyɔ̌ ɖé ɖɔ ɖɔ gbexosin-alijitɔ́ lɛ kún sɔ́ na nɔ w’azɔ̌ ɖě ɖó vo nú agun lɛ ó, loɔ, ye na nɔ ɖɔ Mawuxó xá agun lɛ bo na nɔ nɔ gudo nú ye lobo dó wusyɛn lanmɛ nú ye. Joyce Ellis flín ɖɔ: “Gègě nɔví lɛ tɔn sín jlǒ wɛ è fɔ́n nyite bɔ ye mɔ ɖɔ emi ɖó na nyí gbexosin-alijitɔ́.” É ɖɔ: “Xwè 13 jɛn un ɖó  hwenɛnu có, nǔ e un jló na wà é nɛ; un jló na nyí gbexosin-alijitɔ́.” É kpé nǔ enɛ e gbé nya wɛ é ɖè é wu ɖò Juillet 1940, hwenu e é ɖó xwè 15 é. Peter e wá huzu Joyce sín asú é, sè gbehwan “Mi Fɔ́n” ɔ, bɔ enɛ zɔ́n bɔ é “jɛ tamɛ lin dó gbexosin-alijitɔ́ nyínyí wu jí.” Ðò Juin 1940 hwenu e é ɖó xwè 17 é ɔ, é kun kɛkɛ afɔsɔ́kún nú kilomɛtlu 105 bo yì Scarborough, bo na dó bɛ́ gbexosin-alijitɔ́zɔ́ tɔn yɔyɔ̌ ɔ.

Gbexosin-alijitɔ́ yɔyɔ̌ e sɔ́ yeɖée dó savɔ̌ nugbǒ lɛ é wɛ Cyril kpo Kitty Johnson kpo nyí. Ye wá gbeta ɔ kɔn ɖɔ emi na sà xwé emitɔn kpo nǔɖokan emitɔn lɛ kpo bo na sɔ́ akwɛ ɔ dó wà sinsɛnzɔ́ hwebǐnu tɔn emitɔn na. Cyril jó azɔ̌ e wà wɛ é ɖè é dó, bɔ ɖò sun ɖokpo gudo ɔ, ye ko ɖò gbesisɔmɛ bo na bɛ́ gbexosin-alijitɔ́zɔ́ ɔ. É flín ɖɔ: “Ado hu mǐ ɖebǔ dó mɔ̌ wiwa wu ǎ. Mǐ wà mɔ̌ kpo jlǒ kpo kpodo awǎjijɛ kpan.”

Ee gbexosin-alijitɔ́ lɛ yawǔ sukpɔ́ é ɔ, nɔví agbanɖotananɔ lɛ gbéjé ali ɖagbe ɖěɖee nu è sixu nɔ gudo nú ahwangɔnu enɛ e ɖò jijɛji wɛ é ɖè é kpɔ́n. Jim Carr e ɖò nukúnkpénuwutɔ́ lɛdo tɔn zɔ́ wà wɛ ɖò 1938 é xwedó wěɖexámɛ e ɖɔ ɖɔ è ni sɔnǔ nú gbexosin-alijitɔ́ lɛ sín xwé dó toxo lɛ mɛ é. È dó wusyɛn lanmɛ nú gbexosin-alijitɔ́ lɛ ɖɔ ye ni nɔ nɔ kpɔ́ bo ɖɔ Mawuxó ɖó kpɔ́ bo na dó sixu ɖè akwɛzinzan kpò. Ðò Sheffield ɔ, ye xáya xwé ɖaxó ɖokpo, bɔ nɔví sunnu agbanɖotananɔ ɖé na kpé nukún d’ewu. Agun e ɖò xá ɔ mɛ é na akwɛ kpo xɔmɛnú lɛ kpo, ɖi tavo kpo zinkpo kpo. Jim flín ɖɔ: “Mɛ bǐ wɛ dó gǎn bonu é na kpa mɛ.” Gbexosin-alijitɔ́ azɔ̌syɛnsyɛnwatɔ́ wǒ wɛ nɔ finɛ, bo nɔ xwedó aca gbigbɔ tɔn ɖaaɖagbe ɖé. “È nɔ bló tɛsi ayihɔngbe ayihɔngbe ɖò nùɖuɖu zǎnzǎn tɔn hwenu,” bɔ “gbexosin-alijitɔ́ lɛ nɔ ɖido fí e è ɖè nú ye é ɖò toxo ɔ sín akpá vovo lɛ xwé.”

Wɛnjlatɔ́ lɛ kpo gbexosin-alijitɔ́ lɛ kpo bǐ wɛ sɔ ylɔ̌ ɔ, bo kpé ganxixo livi ɖokpo ɔ wu ɖò 1938. Nugbǒ ɔ, gbeɖiɖó lɛ xlɛ́ ɖɔ sinsɛnzɔ́ ɔ sín akpáxwé lɛ bǐ wɛ ɖó nukɔnyiyi. Ðò xwè atɔ́ɔ́n vlamɛ ɔ, wɛnjlatɔ́ nabi e ɖò Grande-Bretagne é jɛji bo ɖibla yì nabi e ko ɖè é donu atɔn. Sinsɛnzɔ́ Axɔsuɖuto ɔ tɔn e jí è vɔ́ ayi sɔ́ ɖó é dó wusyɛn lanmɛ nú togun Mawu tɔn bonu ye na kpannukɔn ahwanfunfun sín xwè syɛnsyɛn e ɖò nukɔn lɛ é.

Ðò égbé e ahwan Mawu tɔn Haamagedɔni ɔ ɖò sisɛkpɔ wɛ é ɔ, gbexosin-alijitɔ́ nabi e ɖò Grande-Bretagne é kpó ɖò jijɛji wɛ. Ðò xwè wǒ e wá yì lɛ é mɛ ɔ, gbexosin-alijitɔ́ lɛ lɛ́vɔ jɛji azɔn mɔkpan, kaka bo nyí 13 224 ɖò Octobre 2015. Gbexosin-alijitɔ́ enɛ lɛ ɖò wunzɛn céɖécéɖé dó sinsɛnzɔ́ hwebǐnu tɔn ɔ wu ɖɔ é wɛ nyí ali ɖagbe hugǎn e nu ye sixu zán gbɛ̀ yetɔn ɖè é.