ƆNƐ ekɔ leeta la la shamanya ndo lokɛma hwe: “Apandjudi wa Diolelo wa la Grande-Bretagne—Nyemɔ oma lo djɔ!!” (Informateur, * wa Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 1937, numɛlɔ ka la Londres) Ɔtɛ a dui ɔmɔtshi wakate ɔnɛ: “Ndooko ohamelo wa dimɛna woyadi lo ɛnɔnyi dikumi wetshi.” Alapɔlɔ w’olimu wele lo lɛkɛ la ntondo wa ɛnɔnyi dikumi, oma lo 1928 polo 1937 shikikɛka dui sɔ.

Kakɔna kakayokonya dia olimu w’esambishelo nkitakita la Grande-Bretagne? Ondo tshumanelo “diakayoyasha lo mbekelo mɔtshi,” lo ntetemala nkamba l’awui wakakongɛma ɛnɔnyi efula la ntondo. Laadiko dia laasɔ, Bɛtɛlɛ akɔshi yɛdikɔ di’anto wa l’ɛtshi ka nkɛtɛ kokaka nsukɛ ambatshi mboka wa pondjo oko 200 ato, wakakambaka lo bɛtshi dia nkɛtɛ dianganyi l’etshumanelo. Koko, Bɛtɛlɛ akatɛ wanɛ wakalangaka monga ambatshi mboka wa pondjo ɔnɛ ɛtshi ka nkɛtɛ ka nsambisha kaya bu la Grande-Bretagne ndo akawakeketsha dia ntshɔ tokamba lo wedja ekina wa l’Erɔpɛ. Dui dia dimɛna ko, nyemba y’ambatshi mboka wakamɔ oma la Grande-Bretagne ko wakatshu lo wedja ɛsɔ, ɛnyɛlɔ la France kaanga mbakaweyaka ɔtɛkɛta akɔ yema tshitshɛ kana bu.

Lo 1937 sawo dimɔtshi dia lo Informateur diakalɔmbɛ anto dia ndjadjɛ oyango wa wolo ɔnɛ lo 1938: Nsambisha wenya miliyɔ ɔtɔi! Oyango ɔsɔ wakakoke kotshama esadi eto naka apandjudi sambishaka wenya 15 lo ngɔndɔ ndo ambatshi mboka wa pondjo wenya 110. Alako asɔ wakendanaka la nkongɛ olimu w’esambishelo l’elui lo sambishaka wenya etanu lo lushi ndo ndjasha dia nsala waendelo w’eyoyo ndjekoleko l’akɔlɔ l’atei wa lomingu.

Ekongelo k’oyoyo kakasalema dikambo di’esambishelo kɛsɔ kakangɛnyangɛnya apandjudi efula. Hilda Padgett * akate ate: “Mbalasa kalɔmbɔla olimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wa l’andja w’otondo mbakasha leeta lɔsɔ, lakalongamɛka efula ka l’atei aso ndo laki l’etombelo w’amɛna esadi eto.” Kadiyɛso E. F. Wallis akate ate: “Ekongelo ka sambishaka wenya etanu lo lushi kaki dimɛna efula! Ɔngɛnɔngɛnɔ akɔna wakakoke ndeka wa nkamba la wenya ɛmɔtshi lo lushi l’olimu wa Nkumadiɔndjɔ? . . . Ondo takakalolaka la ɔlɛmbɛlɔ, koko l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Ngasɔ mbakidiɔ!” Ɔlɔngɔlɔngɔ Stephen Miller akashihodia dia ɔsɔ ekɔ dui dia shamanya ndo akasale akambo lo yoho yɔtɔnɛ la leeta lɔsɔ. Nde akalangaka nsala dui sɔ nɛ dia nde aki la diaaso! Nde akohɔka woho wakasambishaka ase olui awɔ lo akalo lushi l’otondo ndo woho wakawahokamɛka asawo wakadjama l’eshinga lo nshi y’ɔwɔ la akɔlɔ. L’ohetoheto tshɛ, vɔ wakatetetaka l’akatshi wakafundamaka ɛtɛ w’asawo ndo wakasalaka esambishelo ka lo toshinga watasha anto periodikɛ.

Informateur aki la sawo dikina diakate ɔnɛ: “Tekɔ l’ohomba w’ambatshi mboka wa pondjo 1 000.” Ekongelo k’oyoyo kakɛnya ɔnɛ ambatshi mboka hawoyokamba lo bɛtshi dia nkɛtɛ dianganyi la tshumanelo diawɔ nto, koko vɔ wayokambaka kaamɛ la wɔ, wayowasukɛka ndo wayowakeketshaka. Joyce Ellis (née Barber) akate ate: “Anangɛso efula wakashihodia dia vɔ pombaka monga ambatshi mboka. Kaanga mbakimi l’ɛnɔnyi 13  eto l’etena kɛsɔ, kɛsɔ mbakamalangaka nsala; dimi lakalangaka monga ombatshi mboka.” Nde akakotsha oyango ande lo Ngɔndɔ k’esambele 1940, ele l’ɛnɔnyi 15. Peter, lakayonga omi aki Joyce akoke nde la wɔ leeta l’ɔnɛ “nyemɔ oma lo djɔ” ndo dui sɔ diakokeketsha dia “ntatɛ nkana yimba dia monga ombatshi mboka.” Lo Ngɔndɔ ka samalo 1940, etena kakinde l’ɛnɔnyi 17, nde akande lɔkɛndɔ la kilɔmɛtrɛ 105 lo dikalo otsha la Scarborough lɛnɛ akandatomama oko ombatshi mboka.

Cyril nde la Kitty Johnson wakayahondja dia monga ambatshi mboka wa pondjo. Vɔ wakɔshi yɛdikɔ ya nsondja luudu ndo diangɔ diawɔ dia nkondja falanga ya nkamba olimu wa lo tena tshɛ. Cyril akatshike olimu ande ndo l’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ ɔtɔi, vɔ wakonge suke dia ntatɛ olimu w’ombatshi mboka. Nde mbutaka ate: “Taki l’eshikikelo tshɛ lo dikambo sɔ. Takasale dui sɔ la lolango ndo l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ.”

Oko wakatadɛka lofulo l’ambatshi mboka wa pondjo esadi eto, anangɛso waki l’ɛkɛndɛ wakakambe la toho tɔmɔtshi dia nsukɛ ohamelo ɔsɔ. Jim Carr, aki okambi wa zɔnɛ (elamɛ nshi nyɛ omendji w’otshimbedi) lo 1938, akakitanyiya yɛdikɔ ya nyangɛ ambatshi mboka mvudu l’esomba. Elui w’ambatshi mboka wa pondjo wakakeketshama dia mbidjasɛ ndo nkamba kaamɛ l’oyango wa nkitshakitsha adepansɛ. Vɔ wakafutɛ luudu la woke la Sheffield, dia ɔnangɛso ɔmɔtshi laki l’ɛkɛndɛ mbalɔmbɔlaka. Ase etshumanelo ka lo dihole diakiwɔ wakakimɔ falanga ndo diangɔ dikina. Jim akate ate: “Anto tshɛ wakakambe kaamɛ dia ntondoya.” Ambatshi mboka wa pondjo dikumi wakakambaka efula wakadjasɛka lɔkɔ ndo vɔ wakatetemala monga la mbekelo y’amɛna ya lo nyuma. “Ɔsɛdingwelo wa divɛsa dia [lushi la lushi] wakasalemaka la pindju tshɛ etena kakatalɛka yangɔ ya la pindju la mɛsa” ndo “ambatshi mboka wa pondjo wakatshɔka lushi la lushi lo bɛtshi dia nkɛtɛ diotshikitanyi dia l’osomba.”

Apandjudi ndo ambatshi mboka waketawɔ leeta lakɔ, wakakotsha oyango wa nsambisha wenya miliyɔ ɔtɔi lo 1938. Diakɔ diele, alapɔlɔ mɛnyaka di’ohamelo wakayala l’awui tshɛ wendana l’esambishelo. L’edja k’ɛnɔnyi etanu, lofulo l’apandjudi wa la Grande-Bretagne lakadɛ ndodia l’asato. Ekongelo k’oyoyo kakɛnya dia ndeka ndjasha l’olimu wa Diolelo akakeketsha ekambi wa Jehowa dia ndjalɔngɔsɔla dikambo dia ta diakahombe ndjɔlɔma ɛnɔnyi efula l’ɔkɔngɔ.

Ɛlɔ kɛnɛ, lofulo l’ambatshi mboka wa pondjo wa la Grande-Bretagne lambofula nto etena kɛnɛ kele ta dia Nzambi dia Armangɛdɔna diambosukana. Lofulo l’ambatshi mboka l’oyoyo lakonge lo ɛnɔnyi ndekana dikumi wetshi ɛnɛ lakakome polo lo 13224 lo Ngɔndɔ ka dikumi 2015. Ambatshi mboka asɔ wambemɔ tshɛ lo tshɛ lo djɔ lo woho ɔnɛ wele, olimu wa lo tena tshɛ mbele yoho mɔtshi yoleki dimɛna ya nkamba la nsɛnɔ yawɔ.