Skip to content

Skip to table of contents

MEI HOTAU KUOHILÍ

“Kau Malanga ʻo e Puleʻangá ʻi Pilitānia​—Tuʻu Hake!!”

“Kau Malanga ʻo e Puleʻangá ʻi Pilitānia​—Tuʻu Hake!!”

KO HA kōlenga fakavavevave: “Kau Malanga ʻo e Puleʻangá ʻi Pilitānia​—Tuʻu Hake!!” (Informant, * ʻo Tīsema 1937, pulusinga ʻa Lonitoni) Naʻe tānaki mai ʻi he kaveinga tokoní ha fakakaukau mahuʻinga: “ʻIkai ha Tupu Lelei ʻi he Taʻu ʻe Hongofulu.” Naʻe fakamoʻoniʻi ʻi he līpooti ngāue naʻe hā ʻi he peesi muʻomuʻá ʻa e taʻu ʻe hongofulú mei he taʻu 1928 ki he 1937.

FUʻU TOKOLAHI ʻA E KAU TĀIMUʻÁ?

Ko e hā ʻa e meʻa naʻá ne ʻai ke hōloa ʻa e ngāue fakamalangá ʻi Pilitāniá? Ngalingali ko e ngaahi fakatahaʻangá naʻa nau “angaʻaki ha founga-tuʻumaʻu,” ʻo nau hokohoko atu ʻi he tuʻunga ko iá ʻi he ngaahi taʻu ki muʻá. Tānaki atu ki aí, naʻe fili ʻa e vaʻá ʻe lava ke ngāue ha kau tāimuʻa pē ʻe toko 200 ʻi ha feituʻu ngāue, ʻa ia te nau ngāue ʻi he ngaahi feituʻu ngāue tuʻu mavahé kae ʻikai ke ngāue fakataha mo e ngaahi fakatahaʻangá. Kae kehe, naʻe fakahaaʻi ange ʻe he vaʻá ki he faʻahinga naʻe teuteu ke nau tāimuʻá, kuo fuʻu tokolahi ʻa e kau tāimuʻá ki he feituʻu ngāue ʻi Pilitāniá pea fakalototoʻaʻi kinautolu ke nau ngāue ʻi he ngaahi fonua kehe ʻo ʻIulope. ʻOku fakaongoongoleleiʻi ʻa e fuʻu kau tāimuʻa ngāue mālohi naʻa nau mavahe atu mei Pilitāniá ki he ngaahi fonua hangē ko Falanisē, neongo naʻe siʻisiʻi pe ʻikai ha ʻilo ʻe taha ki he leá.

‘KO HA KŌLENGA KE FAI HA NGĀUE’

Ko e kupu ʻi he Informant ʻo e 1937, naʻe fokotuʻu mai ai ha taumuʻa fakafiefia ki he 1938: Houa ʻe taha miliona! ʻE faingofua hono aʻusia ʻa e taumuʻá kapau ʻe ngāueʻi ʻe he kau malangá ʻa e houa ʻe 15 ʻi he māhina ʻi he ngāue fakafaifekaú pea houa ʻe 110 ʻa e kau tāimuʻá. Naʻe kau ʻi he ngaahi fokotuʻú ʻa hono fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi kulupu ngāue fakamalangá ki he houa ʻe nima ʻi he ʻaho pea tokangataha ki hono fai ʻo e ngaahi toe ʻaʻahí, tautefito ʻi he ngaahi efiafi lolotonga ʻo e uiké.

Ongo tāimuʻa faivelenga ʻi heʻena tokangataha ki he ngāue fakamalangá

Ko hono fakamamafaʻi ʻo e fokotuʻutuʻu foʻou ko ení ʻi he ngāue fakafaifekaú, naʻe fiefia ai ʻa e tokolahi. “Ko ha kōlenga ia mei he ʻuluʻi ʻapitangá ke fai ha ngāue, ʻa ia naʻe tatali fuoloa ki ai ʻa e tokolahi taha ʻo kitautolu pea naʻe maʻu leva ai ʻa e ngaahi ola fakafiefia,” ko e manatu ia ʻa Hilda Padgett. * Naʻe pehē ʻe Tuofefine E. F. Wallis: “Ko e fokotuʻu ki he houa ʻe nima ʻi he ʻahó naʻe tōtōatu! Naʻe fakafiefia ange nai ʻa e ngāue ʻaho kakato ʻi he ʻaho taki taha ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí? . . . Naʻa mau foki helaʻia nai, ka naʻa mau fiefia? Ko hono moʻoní, ʻio!” Naʻe maʻu ʻe Stephen Miller ʻa e ongoʻi ʻo e fakavavevavé pea naʻá ne tali ʻa e kolé. Naʻá ne loto ke fai ia lolotonga ʻene maʻu ʻa e faingamālié! Naʻá ne manatuʻi ʻa e ʻalu pasikala ʻa e kulupú ʻi he ʻahó kakato ʻi he ngāue fakafaifekaú pea ʻi he ngaahi efiafi māfaná naʻa nau vaʻinga mo tā ʻa e ngaahi malangá. Naʻa nau laka faivelenga mo e ngaahi papa tuʻuakí mo faifakamoʻoni ʻaki ʻa e ngaahi makasiní ʻi he halá.

Naʻe toe hā ʻi he Informant ʻa e kōlenga foʻou ko ení: “ʻOku tau fiemaʻu ha konga kau tāimuʻa ʻe toko 1,000.” Ko e tuʻutuʻuni foʻou ki he feituʻu ngāué naʻe ʻuhinga iá heʻikai toe ngāue ʻa e kau tāimuʻá ʻo mavahe mei he ngaahi fakatahaʻangá kae ngāue fakataha, poupou mo langa hake kinautolu. “Naʻe tuʻu hake ʻa e fanga tokoua tokolahi ʻo nau loto ke tāimuʻa,” ko e manatu ia ʻa Joyce Ellis (ʻiloa ko Barber). “Neongo naʻá ku kei taʻu 13 ʻi he taimi ko iá,” ʻokú ne pehē, “ko e meʻa ia naʻá ku loto ke faí; naʻá ku loto ke tāimuʻa.” Naʻá ne aʻusia ʻene taumuʻá ʻi Siulai 1940, ʻi hono taʻu 15. Ko Peter, ʻa ia naʻe hoko ko e husepāniti ʻo Joyce, naʻá ne fanongo ki he ui ke “Tuʻu Hake” ʻo ueʻi ai ia ke ne “kamata fakakaukau ki he tāimuʻá.” ʻI Sune 1940, ʻi hono taʻu 17, naʻá ne ʻaka pasikala ai ʻi he maile ʻe 65 (105 km) ki Scarborough ki hono vāhenga-ngāue tāimuʻa foʻoú.

Ko Cyril mo Kitty Johnson ko ha ongo tāimuʻa foʻou feilaulauʻi-kita. Naʻá na fili ke fakatau atu hona ʻapí mo e ngaahi meʻa kehe ke fakapaʻanga ʻaki ʻena ngāue fakafaifekau taimi-kakató. Naʻe tukuange ʻe Cyril ʻene ngāué pea ʻi loto ʻi he māhina ʻe taha, naʻá na mateuteu ai ke kamata ngāue tāimuʻa. Naʻá ne pehē: “Naʻá ma tuipau fekauʻaki mo e ngāue tāimuʻá. Naʻá ma vēkeveke mo fiefia.”

FOKOTUʻU ʻA E NGAAHI ʻAPI TĀIMUʻA

Koeʻuhí ko e tupu fakautuutu ʻa e tokolahi ʻo e kau tāimuʻá, naʻe fakakaukau ai ʻa e fanga tokoua fua fatongiá ki ha founga ke poupouʻi ai ʻa e tupu ʻo e fuʻu konga kau ko ení. Naʻe ngāue ʻa Jim Carr, ko ha sevāniti sone (ʻoku ui ʻi he taimí ni ko e ʻovasia sēketí) ʻi he 1938, pea hoko atu ai mo hono fokotuʻutuʻu ke ʻi ai ha ngaahi ʻapi tāimuʻa ʻi he ngaahi koló. Naʻe fakalototoʻaʻi ʻa e ngaahi kulupu tāimuʻá ke nau nofo mo ngāue fakataha ke fakasiʻisiʻi ai ʻa e fakamolé. ʻI Sheffield, naʻa nau nofo totongi ʻi ha fuʻu fale, ʻo tokangaʻi ai kinautolu ʻe ha tokoua fua fatongia. Naʻe fai ʻe he fakatahaʻanga fakalotofonuá ʻa e ngaahi tokoni fakapaʻanga mo e naunau fale. Naʻe pehē ʻe Jim: “Naʻe ngāue ʻa e tokotaha kotoa ke hoko ʻo lavameʻa.” Naʻe nofo ai ʻa e kau tāimuʻa ngāue mālohi ʻe toko hongofulu mo tauhi maʻu ʻa e taimi-tēpile fakalaumālie lelei. “Ko e potutohi [fakaʻahó] naʻe lāulea ki ai ʻi he houa kai pongipongi taki taha,” pea “naʻe ʻalu ʻa e kau tāimuʻá ʻi he ʻaho kotoa ki honau feituʻu ngāué ʻi he ngaahi feituʻu kehekehe ʻo e koló.”

ʻAukolo atu ʻa e kau tāimuʻa foʻoú ʻi he malaʻe malangá ʻi Pilitānia

Naʻe tali ʻe he kau malangá mo e kau tāimuʻá ʻa e uí, ʻo nau aʻusia ai ʻa e taumuʻa ʻo e houa ʻe taha miliona ʻi he 1938. Ko e moʻoni, ʻoku hā ʻi he līpōtí ʻa e tupu ʻo e ngāue fakamalangá ʻi he ngaahi feituʻu kotoa. ʻI loto ʻi he taʻu ʻe nimá, naʻe meimei liunga tolu ai ʻa e tokolahi ʻo e kau malanga ʻi Pilitāniá. Ko hono fakaleleiʻi ʻenau tokangataha ki he ngāue ʻo e Puleʻangá naʻá ne fakaivimālohiʻi ai ʻa e kakai ʻa Sihová ki heʻenau fehangahangai mo e taú ʻi he ngaahi taʻu ki mui aí.

ʻI he ʻahó ni, ʻoku toe tupulaki ʻa e kau tāimuʻá ʻi Pilitānia, ʻi heʻene ofi atu ko ia ki he tau ʻo ʻĀmaketoné. Kuo aʻu ʻa e tokolahi ʻo e kau tāimuʻá ki he ngaahi tumutumu foʻou lolotonga ʻa e taʻu ʻe hongofulu kuohilí, ʻo aʻu ki he toko 13,224 ʻi ʻOkatopa 2015. Ko e kau tāimuʻa ko ení ʻoku nau mātuʻaki ʻā hake ki he moʻoniʻi meʻa ko ia ko e ngāue fakafaifekau taimi-kakató ko e founga lelei taha ia ke fakamoleki ai ʻenau moʻuí.

^ Naʻe ui ki mui Ko ʻEtau Ngāue Fakafaifekau.

^ The Watchtower ʻo ʻOkatopa 1, 1995, peesi 19-24, ʻoku ʻi ai ʻa e talanoa ki he moʻui ʻa Tuofefine Padgett.