Ajawule pa ndandanda

Ajawule pa ndandanda wa yindu

KALA KETU

“Ŵakulalicila ya Ucimwene ku Britain—Ajimuce!!”

“Ŵakulalicila ya Ucimwene ku Britain—Ajimuce!!”

Mu Undumetume wa Ucimwene  * wa December 1937, mwakopwece ngani jakuti, “Ŵakulalicila ya Ucimwene ku Britain—Ajimuce!!” Nganiji jakwete kamtwe kamwana kakuti, “Masengo Gakulalicila Nganigajawula Pasogolo kwa Yaka 10.” Pa peji jandanda ŵalembile malipoti ga undumetume wa mumgunda ga yaka 10, kutandila ga mu 1928 mpaka mu 1937. Malipotiga gasimicisye kuti yeleyi yaliji yisyene.

NGAKUSOSEKWA APAYINIYA ŴANE

Ana cici cacatendekasisye kuti masengo gakulalicila gakajawulaga pasogolo ku Britain? Cindu cekulungwa caliji cakuti mipingo jalesile kulalicila mwamtawu. Konjecesya pelepa, ofesi ja nyambi jasasile kuti mkuli wa nyambijo wasosecelaga apayiniya ŵakutamilicika ŵakwana 200 basi ŵakuti akatumicileje m’mikuli jakutali ngaŵaga m’mipingo. M’yoyo, ofesi ja nyambijo jasalile ŵandu ŵaŵasakaga kuŵa apayiniya ŵakutamilicika kuti mumkulimo apayiniya akwanile ni akusosekwa akatumicileje m’yilambo yine. Yaliji yakusangalasya kwawona apayiniya ŵakutamilicika ŵajinji ali mkutyoka ku Britain kwawula kutumicila m’yilambo yine mpela ku France, atamose kuti ŵane ŵacimanyililaga panandi ciŵeceto ca kweleko, ŵanesoni nganacimanyililaga kwene.

ŴATULIMBIKASISYE KUTI TUTENDEPO KANDU

Undumetume wa Ucimwene wa 1937 wasasile ya cakulinga caŵasosekwaga kucikwanilisya mu caka ca 1938. Cakulingaci caliji kulalicila kwa maawala gakwana 1,000,000 mu cakaco. Cakulinga celeci cikakwanilicikwe naga ŵakulalicila m’mipingo akulalicila kwa maawala 15 pa mwesi soni apayiniya ŵakutamilicika akulalicila kwa maawala 110. Kuti yeleyi yikombolece, ŵalinganyisye yakuti masiku gane alalicileje kwa maawala 5 pa lisiku.

Apayiniya ŵamtawu ŵalipelece mnope pamasengo gakulalicila

Ŵandu ŵajinji ŵasangalele mnope ni yaŵagombelecesye pakwamba ya undumetume. Hilda Padgett  * ŵasasile kuti, “Ŵakulikulu ŵasasile yeleyi pakusaka kuti tutendepo kandu. Ŵajinji mwa m’weji twajembeceyaga yeleyi, soni pangapita ndaŵi twatandite kuyiwona yakuyicisya yambone.” Mlongo E. F. Wallis ŵasasile kuti, “Yaŵalinganyisye yakuti masiku gane tulalicileje kwa maawala 5 yaliji yambone kwabasi! Pangalisoni cindu cine campaka ciŵe cakusangalasya kupundana ni kumalila ndaŵi jetu mu undumetume wa Ambuje.  . . . Twawujaga kukulalicila tuli tupesile, nambope twaŵaga ŵakusangalala mnope. Stephen Miller ŵaliji jwakusacilila kamula masengoga paŵaliji jwacinandipile. Jwalakwe ŵakumbucilaga ya makuga ga ŵandu gagajendaga pa njinga ni kulalicilaga lisiku lyosope soni cilo ni kuŵikaga ngani syaŵajambwile kuti ŵandu apikanileje. Jemanjaji ŵajendaga ali anyakwile yikwangwani soni ŵagaŵilaga magasini mumsewu.

Undumetume wa Ucimwenewu wasasilesoni kuti,“Tukusaka likuga lya apayiniya ŵakutamilicika ŵakwana 1,000.” Pandaŵi jeleji apayiniyawo ŵasosekwaga kamula masengo pampepe ni mipingo kuti ajikamucisyeje soni kujilimbikasya. Joyce Ellis ŵasasile kuti,“Pandaŵiji abale ni alongo ŵajinji ŵajimwice, m’litala lyakuti ŵasosekwaga kutenda upayiniya. Atamose kuti pandaŵiji naliji ni yaka 13, nambo nasakaga kutenda upayiniya.” Joyce ŵakwanilisye cakulinga cakweci mu July 1940 ali akwete yaka 15. Peter jwele panyuma pakwe ŵalombele Joyce, paŵapikene yakuti ŵandu akusosekwa ‘Kwimuka’ yamtendekasisye kuti ‘atande ganicisya yakutenda upayiniya.’ Mu June 1940, Peter ali akwete yaka 17 ŵajesile pa njinga ulendo wa makilomita 105 kwawula ku msinda wa Scarborough kwaŵajile kutandila upayiniya wakutamilicika.

Cyril ni Kitty Johnson ŵalijimile yindu yine kuti aŵe apayiniya ŵakutamilicika. Jemanjaji ŵasagwile kuti asumisye nyumba soni katundu jwawo kuti asunje mbiya syakutendela undumetume wandaŵi syosope. Cyril ŵalesile masengo gaŵakamulaga soni panyuma pa mwesi umo ŵaliji ali akosece kutanda upayiniya. Jwalakwe ŵaŵecete kuti, “Twaliji ŵakusimicisya mnope kutenda yeleyi. Twatesile mwakusacilila soni mwakusangalala.”

ŴATESILE LENDI NYUMBA SYAKUTAMA APAYINIYA ŴAKUTAMILICIKA

Ciŵalanjilo ca apayiniya ŵakutamilicika pacakulaga, abale ŵa maukumu ŵaganicisye ya matala gakwakamucisya apayiniyawo. Mu 1938, Jim Carr, juŵaliji jwakutumicila mkuli (apano akusakolanjikwa kuti ŵakulolela mkuli), ŵakuyisye yayalinganyidwe yakuti apate nyumba m’misinda jakulekanganalekangana kuti apayiniya atamejemo. Ŵalimbikasyaga kuti makuga ka apayiniya gatamileje yalumo soni kamula masengo yimpepe pakusaka kunandiya mbiya syakamulicisya masengo. Mu msinda wa Sheffield, ŵatesile lendi nyumba jekulungwa, soni m’bale jwaukumu ni juŵalolelaga. Abale ni alongo mumpingo ŵapelece mbiya soni yindu yine yakuti akamulicisyeje masengo. Jim ŵaŵecete kuti, “Jwalijose ŵalalicilaga mwamtawu.” Apayiniya ŵamtawu ŵakwana 10 ŵatamaga kweleko soni ŵatendaga yindu yausimu mwakutamilicika. Jim ŵajonjecesye kuti, “Lisiku lililyose pandaŵi ja cakulya cakundaŵi, ŵatendaga lilemba lyesiku. Apayiniyawo ŵajawulaga lisiku lililyose kukulalicila m’mikuli jakulekanganalekangana mu msindamo.”

Apayiniya ŵasambano ŵalalicile mwamtawu ku Britain

Ŵakulalicila soni Apayiniya ŵatesile mtawu pamasengo gakulalicilaga mwati ŵakwanilisye cakulinga cakulalicila kwa maawala gakwana 1,000,000 m’caka ca 1938. Malipoti galosisye kuti masengo gakulalicila gapite pasogolo mnope. Mwambone, kwa yaka 5, ciŵalanjilo ca ŵakulalicila ku Britain cajonjecekwe maulendo gatatu. Mtawu waŵatandite kulosya pa masengo ga Ucimwene wakamucisye ŵandu ŵa Yehofa kuti aŵe ŵakulimba pajatandite ngondo.

Ngondo ja Mlungu ja Alamagedo pajikuŵandicila, ciŵalanjilo ca apayiniya ŵakutamilicika ku Britain cikwendelecela kwela. Kwa yaka 10 yipiteyi ciŵalanjiloci cikwesile mnope, mwati mu October 2015 kwapali apayiniya ŵakutamilicika ŵakwana 13,224. Apayiniyaŵa ajimwice m’litala lyakuti akusayiwona kuti litala lyambone lyakamulicisya masengo umi wawo lili kutenda undumetume wandaŵi syosope.

^ ndime 3 Pandaŵijo Undumetume wa Ucimwene wakolanjidwaga kuti Informant.

^ ndime 8 Mu Sanja ja Mlonda ja October 1, 1995, mapeji 19 mpaka 24, mwana mbili ja Mlongo Padgett.