GURE angia nyanyaki yambahe: “Agu Abatungusipa Kindo du Ringara ANgirisi yo, Oni Zingi Rameyo!!” (Informant, * Banduru 1937, gu naana kura London yo) Gu nyanyakipa umba riipai naadu rogoho agbia kurapai kutini nga: “Bakere Sonakumbatayo ho Mangi Vuru Agarã Bawe Te.” Bambata kpewaraga nga gu naadu na tingidapa sunge tungusapai rogoho nga ga agarã bawe tona rogo 1928 kuti 1937 ayugu gipai re nga rengo du nzunzu.

Gine naasa sunge tungusapai si tona ka zera ringara aNgirisi yo? Si nawira wa nyemuhe aima gbandaka tiyo mbiko i anaamanga kina gu ngisapai naaima digo nimangi tipa dungu agarã. Kurapai berewe nga, be basunge adiberã nga gayo dagbarago arengbe kina tipa abazakigene 200, nga aguyo naana mangasunge rogo agbaria nisayo angianga na dungurati sa ya. Sidu, be basunge ape gupai fu agu aboro naaida ka mangasunge abazakigene nga ba ho berewe rogo ringara aNgirisi te na ki ngarasi yo nga i ndu ka mangasunge rogo kura aringara nga ga Putu. Gupai ngba nga, badungu abazakigene aguari ringara aNgirisi yo ka ga ku rogo ngbatunga aringara wa France, wa vura duhe nga aguyo aini gu fugo i apehe yo tooni na ka aguyo ainongo ho ya.

Gu kekeapai naadu rogo gu Informant nga ga 1937 re amoi gu sasa tipa gu garã nangia 1938 nga gu naaida na bakere ome, si angia: Ka tungusapai tipa asaa mirioni sa! I aima rengba ka da ti gu gayo sasa re ka si adu nga abatungusipai ni basasa aatungusapai tipa asaa 15 rogo diwi sa na abazakigene kini tungusipai tipa asaa 110 rogo diwi yo. I afu berãpai fuyo nga i nitungusipai rogo gu kura aʹuru tipa asaa bisue na kini gbe berãse fuo karagatise fuo aboro, gbe nyemu rogo agu aʹuru du bebere aposo.

Gu nyakasapa sunge tungusapai re aima ngba ti dungu aboro. Hilda Padgett natingida gupai nga, “Gure angia gu yambahe naaye be gaani bakere basunge tipa ani mangipai, badungu rani aima digo ningere tipaha na si aadianga regbo te si ki ye na wene sangbanaha.” * Wirina ni dee nga E. F. Wallis ape gupai nga: “Gu berãpai nangia kaa tungusapai rogo kura aʹuru tipa asaa bisue aima ngba! Gini kurapai narengbe ka ye na bakere ngbarago kisusi gu nga ka manga ga Gbia sunge rogo uru pitipiti? Isoke ani aniga omerani naima bata, ono ya mo ani anidu na ngbarago? Ii ani anidu na bakere ngbarago! Young Stephen Miller aima rugatiko na wai gupai re adu ni ipiipihe na ko ki ima mangapai kuti gu yambahe re. Ko aaida ka mangaha ho ko adu ni na momu ka mangaha! Ko natingidapa wai gayo badona anaatungusapai pitipiti na gayo angbagida na kini moi agu agumbapai i aima defugo ho si ni poi nyemu. I anaatungusapai zaaza na gu bakindigi akarte na kekeapai ti ni aboro anaandu na ni bangiri agene na kini mangi dezirepai bangiri agene na amagazini.

Informant azungadihe a nga: “Ani naida rimbasa abazakigene nga 1,000.” Gu vovo mbakadapai nakuru asa gupai nga ka abazakigene mangingo sunge nisayo berewe ya ono i mangisunge sa na dungurati kaa songodaha na kini sonosihe. Joyce Ellis (née Barber) aya, “Badungu awirina atona ka bi gupai nga si naida i mangisunge abazakigene.” Ri ape kurapai nga, “wa vura duhe nga  garãre adu tigu regbo re gbua nga 13, gure nangia gupai mi aaida ka mangaha.” Ri adati gari sasa rogo Bamburu 1940, ho garãri adu ni nga 15. Peter nga guko naye kada kusa nga kumbaku Joyce aima gia gu yambahe ka zinga rameyo re, si ki sako ko “tona ka berãpa sunge abazakigene.” Rogo Banzinga 1940 ho garãko adu ni nga 17, ko asi ngbagida tipa amairo 65 (akirometere 105) ku Scarborough yo tipa ka mangasunge abazakigene yo.

Cyril na Kitty Johnson angia wene kpiapai nga ga gu vovo abazakigene naima mbupa kura gayo apai. I adiberã ka baga kpuyo na kura gayo ahe tipa ka gbia marã ka mangasunge Kindo ti aregbo dũ. Cyril ambu gu sunge marã ko anaamangaha, na ka si adianga diwi sa ya i kidu regerege tipa ka tona sunge abazakigene. Ko natingida gupai nga: “Ani aima du na bakere kido tipa gipai re. Ani amangihe esuesu na ngbarago.”

Wa bange abazakigene atona ka kio ni bakerehe, agu awirina naangbembatayo atona ka gbata gene ka undo gi bakere rimbasa abazakigene re. Jim Carr, naamangasunge ni gu babiapai nga ga dagbarago (du awere nga babi adungurati) rogo 1938 amangipai kuti gu berãpai i afuhe nga ka maa kporo fu abazakigene rogo agbata. I angarasi agu abadona nga ga abazakigene re nga i niraki rogo bangisa ba sa na kini tungusipai, tipa wa ka i banda marã. I agbia bakere bambu Sheffield yo i anaatumo marã tipaha nga gu wirina ni kumba anaangera kuriihe. Gu dungurati naadu yo afubee na marã gbiati aũkporo. Jim natingida gupai nga: “Aboro dunduko namangi ome tipa gipai re du na diabese.” Abazakigene bawe naana mangasunge kakaka naaraka yo, na kini mangi agu apai nga ga toro wenengai. “Gu wisigo veresi [nga ga uru] i anaamangaha na awiso dunduko ti regbo riahe wiso,” na agu abazakigene re anaandu na aʹuru dunduko ku rogo gayo dagbarago rogo apapara gu gbata re.”

Abatungusipai gbiati abazakigene aima mangapai kuti gu yambahe re, i ki dati gu sasa nga ka tungusapai tipa asaa mirioni sa rogo 1938. Nirengo, atingidapai nayugoho nga bakere sonakumbatayo aima manga nibipa agu asaa i adihe kutingba sunge tungusapai, agu awaraga i akparakaha, karagatise fuo aboro gbiati kura apai. Vuru agarã bisue, bange abatungusipai akii ringara aNgirisi yo wa bara biata. Pa gbeyo berã ga Mbori aboro berewe kuti gu sunge nga ga Kindo anyakasi yo i mangipai na diabese kuti gu kere kpakarakpakara agarã nga ga vura naadu fuyo kumbatayo.

Areme, bange abazakigene ringara aNgirisi yo nasona berewe, wa ga Mbori vura nga Aramegido ambeda. Vuru agu agarã yo bawe susi kusayo, bange abazakigene ima sona yo kisusi, rogo Tanvuo 2015, bange abazakigene adu yo nga 13,224. Agi bazakigene re ima ino gu rengo nga mangasunge Kindo ti aregbo dũ nga wene gene ka mangasunge na gayo raka ngbaha.