Ana yakuwukulidwa m’masame yikusasimicisya kuti Baibulo jikusasala yisyesyene? Mu caka ca 2014 ngani jine mu magasini jakuti Biblical Archaeology Review jawusisye ciwusyo cakuti, “Ana yakuwukulidwa m’masame yikusasala ya ŵandu ŵalingwa ŵakusimanikwa m’Malemba ga Cihebeli?” Pakwanga jatite, “Apali ŵandu ciŵandika 50.” Nambo nganijisala ya Tatenai. Ana jwalakwe ŵaliji ŵani? Kwende tulole yajikusasala Baibulo pakwamba ya ukumu waŵakwete munduju.

Ulamusi Wekulungwa wa Pelesiya walamulilagasoni msinda wa Yelusalemu. Msindawu waliji cakungapilo lyuŵa, Lisi-Line-lya-Lusulo lwa Filate. Apelesiya paŵagomece Ababulo, ŵagopwele Ayuda ni kwakunda kuti akataŵesoni nyumba jakulambilila Yehofa ku Yelusalemu. (Ezara 1:1-4) Acimmagongo ŵawo nganasangalalaga ni masengoga mwakuti ŵajimbaga magambo gakwimucila ulamusi wa Pelesiya. (Ezara 4:4-16) Pandaŵi jaŵalamulilaga Daliyo jwandanda (m’caka ca 522 mpaka 486 B.C.E. *), mundu jwine jwaukumu lina lyakwe Tatenai jwatandite kuwungunya ya nganiji. Baibulo pakusala ya jwalakwe jikusati, “jwakulamulila Lisi-Line-lya-Lusulo.”—Ezara 5:3-7.

Maganga gane gakala gakumanyika kuti Cuneiform gasimanikwe. Magangaga gakusala ya ŵandu ŵa m’liŵasa line lyakwe. Yikuwoneka kuti liganga limpepe likusala yakwamba yindu yine yambiya ya liŵasa lya Tatenai soni ŵakutumicila ŵakwe. Yakulembayi yikusala ya mundu jwine jwaŵamtumicilaga Tatanu. Nambope ngaŵa kuti likusala mwakupikanika cenene yakuti Tatenai jwaliji jumo jwa m’liŵasali. Liganga lyeleli lili lya mu ndaŵi ja mwenye Daliyo ŵandanda, m’caka ca 502 B.C.E. Caka celeci caliji ca 20 mwenyewo ali mkulamulila. Ligangali likulosya kuti mundu jweleju jwamtumicilaga Tatanu mwakuti jwajimilaga mpela mboni jakwe pangani sya mbiya, soni kuti “Tatanu, jwalamulilaga Lisi-Line-lya-Lusulo.” Tatanu jweleju ni jwakukolanjidwasoni m’buku ja m’Baibulo ja Esala, nambo ni lina lyakuti Tatenai.

Ana mundu jweleju jwakwete ukumu wamtuli? M’caka ca 535 B.C.E., Kolesi Jwamkulungwa, jwagaŵenye mkuli wosope waŵalamulilaga. Mbali jimo jatandile ku Babulo mpaka ku Lisi-Line-lya-Lusulo. Kaneko mbali jeleji ŵajigaŵenyesoni ni kuŵa mbali siŵili. Jimo wajikolangaga kuti Lisi-Line-lya-Lusulo. Mbali jeleji japanganyidwe ni cilambo ca Siliya, Foyinike, Samaliya, Yuda, soni Damasiko. Tatenai jwalamulilaga mkuli welewu kutandila mu 520 mpaka 502 B.C.E.

Yikuwoneka kuti Daliyo jwamtumile munduju kuti akawungunye cenene ngani jakwamba kwimucila kwa Ayuda ku Yelusalemu. Kaneko Tatenai jwapelece lipoti. Jwalakwe jwapatile yakuti mwenye Kolesi ni juŵapele Ayuda ukumu wakutaŵasoni nyumba jakulambilila Yehofa. Mwenyewo ali awungunyisye nganiji mu yakulemba yakala ya ucimwenewo, ŵayiwene kuti Ayudawo ŵasalaga yisyene. (Ezara 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) M’yoyo, ŵamlamwile Tatenai kuti akaja kusokonasya masengo gakutaŵaga, soni jwalakwe jwapikanile.—Ezara 6:6, 7, 13.

Atamose kuti “Tatenai jwakulamulila Lisi Line lya Lusulo” nganatenda yindu yakumanyika mnope mu mbili jakala, nambo yakuwukulidwa m’masameyi yikulosya kuti Malemba gakusasala yisyesyene ya munduju soni ukumu waŵakwete. Umboni wawupatikenewu ukwamba kusimicisyasoni kuti Baibulo jikusasala yisyesyene.