1, 2. Vatonyekie ata mũndũ waĩ na wĩnyivyo esa kũlewa nĩ Ngai? (Sisya visa ĩthangũnĩ yĩĩ.)

MŨSUMBĨ SAULO ayambĩĩa kũsumbĩka mbaĩ ya Isilaeli aĩ mũndũ wĩ wĩnyivyo na ũnengetwe ndaĩa. (1 Sam. 9:1, 2, 21; 10:20-24) Ĩndĩ akililye ekalĩla kĩvĩla akwatwa nĩ ngathĩĩo. Kwa ngelekany’o, ĩla mwathani wa Ngai, Samueli, waseleilwe kũvika Ngilikali ĩvindanĩ yĩla yatw’ĩtwe, Saulo nĩwaemiwe nĩ kũmĩĩsya. Asyaisye oona Avilisiti makwetye kwĩyũmbanĩsya kaũ, namo Aisilaeli makwetye kũmũtia makĩĩte. Na kwoou no nginya ethĩwe akwatiwe nĩ yĩsilya yĩĩ: ‘Nĩnaĩle kũsũanĩa ũndũ ngwĩka mĩtũkĩ mũno.’ Nũndũ wa kyu athembeie Ngai nthembo o esĩ ndaathĩwe kwĩka ũu. Yeova ndaatana.—1 Sam. 13:5-9.

² Ĩla Samueli wesie kũvika Ngilikali nĩwakanisye Saulo mũno. Ĩndĩ vandũ va kwĩtĩkĩla ũkany’o, ambĩĩe kwĩtetea, kwilĩĩla angĩ mavĩtyo make, na kwonany’a kana kĩla weekĩte kĩyaĩ kĩndũ kĩthũku mũno. (1 Sam. 13:10-14) Kuma mũthenya ũsu na kũendeea Saulo aendeeie kwĩka maũndũ na ngathĩĩo, na nũndũ wa ũu mũthya nĩwesie kũvenwa ũsumbĩ na aasya ũathimo ũla  mũnene vyũ, naw’o nĩ kwendwa nĩ Yeova. (1 Sam. 15:22, 23) O na kau mwambĩĩonĩ Saulo aĩ wa kwĩkwatw’a, esie kũkw’a kĩkw’ũ kĩ nthoni mũno.—1 Sam. 31:1-6.

3. (a) Andũ aingĩ methĩawa na woni ũilyĩ ata ĩũlũ wa wĩnyivyo? (b) Twĩneenea makũlyo meva?

³ Andũ ma nthĩ ĩno mendete mũno kũsindana, na kwoou aingĩ monaa no nginya maendeee nesa kana methĩwe na wĩa mũseo vyũ nĩ kana matw’ĩke nĩmo me mbee. Kwoou nĩ kana mavike vau, monaa nĩ kavaa makethĩwa mate na wĩnyivyo nũndũ ndwĩsa kũmatethya. Kwasũanĩa ngelekany’o ya mũndũũme ũmwe wa siasa wĩthĩĩtwe e mũthaũki wa sinema wĩ nguma. Ĩvinda yĩmwe aisye atĩĩ: “Wĩnyivyo ti ndeto ĩngonetye o na vanini, na nĩĩkwatya ndĩkangony’a o na ĩndĩĩ.” Ĩndĩ nĩkĩ wĩnyivyo nĩ wa vata o na ũmũnthĩ? Mũndũ wĩ wĩnyivyo ethĩawa ailyĩ ata, na twaĩle kwĩthĩwa na woni wĩva ĩũlũ wa wĩnyivyo? Na nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya tũendeee kwĩkala na wĩnyivyo o na ĩla weethĩa ti laisi kwĩka ũu? Ĩsomo yĩĩ yĩsũngĩĩte makũlyo asu elĩ ma mbee. Nayo ĩsomo yĩla yĩatĩĩe yĩsũngĩĩte ĩkũlyo yĩu ya katatũ.

4. Ũtonya kwasya mũndũ wĩ na naĩ sya ngũlũ, kana ngathĩĩo, nĩ mũndũ ũilyĩ ata?

⁴ Mbivilia nĩyonanĩtye kana ethĩwa mũndũ nde wĩnyivyo e ngathĩĩo. (Soma Nthimo 11:2.) Na kwoou Ndaviti nĩweekie ũndũ wa ũĩ kũmũkũlya Yeova ‘amũsiĩĩe na naĩ sya ngũlũ.’ (Sav. 19:13) Syo “naĩ sya ngũlũ” nĩ naĩ sya ũko wĩva? Ĩla mũndũ wasembea kwĩka ũndũ ũtathĩwe kũwĩka kana awĩka na kĩvũthya, no twasye mũndũ ũsu e na naĩ sya ngũlũ, kana ngathĩĩo. Vai ũmwe witũ ũtesaa kwĩka maũndũ na ngathĩĩo nĩkwĩthĩwa ithyonthe twĩ ene naĩ. Ĩndĩ o tondũ twoona ngewanĩ ya Mũsumbĩ Saulo, twakwatwa nĩ mũtuo wa kwĩka maũndũ na ngathĩĩo, ngwatanĩo yitũ na Ngai ndĩkalea kwĩsa kũthũka. Ĩandĩko ya Savuli 119:21 yĩtũtavĩtye ũũ ĩũlũ wa Yeova: “Nũkanĩtye ekathĩĩi.” Nĩkĩ Yeova ũmakanĩtye?

5. Nĩkĩ kwĩka maũndũ na ngathĩĩo ti ĩvĩtyo ĩnini?

⁵ Naĩ sya ngũlũ, kana ngathĩĩo, nĩ ngito kwĩ naĩ ila mũndũ ũtonya kwĩka atesĩ. Mbee, ĩla tweeka maũndũ na ngathĩĩo, twĩthĩawa twamũvũthya Yeova ta we Mũsumbĩ Ũla Mũnene. Kelĩ, ĩla twavĩtũka mĩvaka ĩla twiĩwe, tũilea kũvĩtũũkana na ala angĩ. (Nth. 13:10) Na katatũ, ĩla twesa kwĩthĩa kana twĩkie maũndũ na ngathĩĩo, tũkwatawa nĩ nthoni kana tũkona twĩ atumanu mũno. (Luka 14:8, 9) Ngathĩĩo iyĩsa kũtũvikya vandũ. Ĩndĩ o tondũ Maandĩko monanĩtye, kĩla ĩvinda kwĩka maũndũ na wĩnyivyo nokw’o kwaĩle.

6, 7. Mũndũ wĩ wĩnyivyo nĩ mũndũ ũilyĩ ata?

⁶ Kwosana na Mbivilia, mũndũ wĩ wĩnyivyo nde mĩtũlyo kana ngathĩĩo. (Avi. 2:3) Mũndũ wĩ wĩnyivyo nĩwĩthĩawa esĩ nĩ kyaũ ũtonya kwĩanĩsya, o na nĩwĩtĩkĩlaa mavĩtyo make, na ĩla watavw’a ũndũ ũteĩsĩ nũwĩtĩkĩlaa. Yeova nũtanaa mũno oona mũndũ wĩnyivĩtye.

⁷ O na ĩngĩ kwosana na Mbivilia, mũndũ wĩ wĩnyivyo nĩwĩthĩawa eyĩsĩ nesa, na nũmanyaa maũndũ ala ũtatonya vamwe na maũndũ ala ũtathĩwe kwĩka. Kĩthyomonĩ kya tene kya Kĩkiliki, ndeto ĩsu yonanasya mũno mũno mũndũ ũnengete ndaĩa ala angĩ na ũmakuaa nesa.

8. Ũtonya kũmanya ata kana nĩwambĩĩe kũkwatwa nĩ ngathĩĩo?

⁸ Tũtonya kũmanya ata ethĩwa nĩtwambĩĩe kũkwatwa nĩ ngathĩĩo? Kwasũanĩa maũndũ aa maatĩĩe. No kwĩthĩwa twambĩĩe kwona ta twĩ ma vata mũno kana ianda sitũ ta sya vata mũno. (Alo. 12:16) Na no kwĩthĩwa twambĩĩe kwĩka maũndũ twĩ na kĩeleelo kya kũmanyĩka. (1 Tim. 2:9, 10) O na nĩtũtonya kwambĩĩa kwenda andũ maatĩĩe woni mũna atĩ nũndũ twĩ na ũkũmũ, nĩtwĩsene na  andũ ana me na ianda nene kĩkundinĩ, kana twĩsũanĩa ũu nĩw’o waĩle. (1 Ako. 4:6) Kaingĩ ĩla twakwatwa nĩ mĩtuo ta ĩsu wĩthĩaa o na ithyĩ ene tũyĩsĩ kana isu nĩ ngathĩĩo syambĩĩe kũtũkwata.

9. Nĩ kyaũ kĩtumĩte andũ amwe makwatwa nĩ ngathĩĩo? Nengane ngelekany’o ya amwe mawetetwe Mbivilianĩ.

⁹ Mũndũ o na wĩva no aemwe nĩ kwĩkala enyivĩtye eetĩkĩlya mawendi ma mwĩĩ mamũsumbĩke o na ethĩwa no kwa kavinda. Kĩndũ kĩmwe kĩtumĩte andũ aingĩ meka maũndũ na ngathĩĩo nĩ kwenda kwambata kĩlasi, kũkwatwa nĩ kĩwĩu, na kũthata mĩtũkĩ. Andũ amwe mawetetwe Mbivilianĩ ala meetĩkĩlilye mawĩa ma mwĩĩ mamasumbĩke nĩ ta Avisalomu, Usia, na Nevukatilesa. Nake Yeova nĩwamaekie makwatwe nĩ nthoni nũndũ wa ngathĩĩo syoo.—2 Sam. 15:1-6; 18:9-17; 2 Mav. 26:16-21; Nda. 5:18-21.

10. Nĩkĩ ti ũseo kũsilĩla ala angĩ ĩla meeka ũndũ? Weta ngelekany’o yĩ Mbivilianĩ.

¹⁰ Ĩndĩ ve maũndũ angĩ matonya kũtuma mũndũ aema kwĩkala enyivĩtye. Kwa ngelekany’o, sũanĩa ngewa ila ieleetw’e Maandĩkonĩ aa: Mwambĩlĩlyo 20:2-7 na Mathayo 26:31-35. O na kau Avimeleki na Vetelo nĩmatonya kwoneka ta mataĩ na wĩnyivyo nũndũ wa maũndũ asu meekie, mo masukumĩtwe nĩ mĩmeo ya kwĩka naĩ mayĩka maũndũ asu? Kana nĩmatonya kwĩthĩwa meekie ũu matesĩ maũndũ onthe nesa, kana matambĩte kũsũanĩa? Nũndũ tũitonya kũsoma ngoo, ĩla mũndũ weeka ũndũ mũna, tũyaĩle kũsembea kũmũsilĩla. Kũema kũsilĩla ala angĩ kwonanasya twĩ oĩ na nĩtũmendete.—Soma Yakovo 4:12.

11. Wĩnyivyo ũtũtetheeasya twĩkane ata na kĩanda kĩla Ngai ũtũnengete?

¹¹ Mũndũ wĩ na wĩnyivyo nũeleawa kĩanda kyake nĩ kĩva ũseũvyonĩ wa Ngai. Nũndũ Yeova ti Ngai wa kĩthokoany’o, nũnengete kĩla ũmwe witũ kĩanda kĩla waĩle kwĩanĩsya kĩkundinĩ kyake. O na kau vai ũmwe wĩ na kĩanda kĩilyĩ kya ũla ũngĩ, vai ũmwe wĩsa kwĩwa ti wa vata kĩkundinĩ. Nĩkwĩthĩwa Yeova e ũseo ũtathimĩka, anengete kĩla ũmwe witũ mĩthĩnzĩo, ũtũĩka, ũtonyi, na inengo syĩ kĩvathũkany’o. Na kwoou no tũtũmĩe kĩla ũtũnengete tũmũtaĩe na tũitethya ala angĩ. (Alo. 12:4-8) Kĩanda kĩla Yeova ũtũnengete atũnengete nũndũ nũtũnengae ndaĩa, nũtũĩkĩĩe, na nĩwendaa tũkĩanĩsye nesa.—Soma 1 Vetelo 4:10.

12, 13. Nĩkĩ tũyaĩle kũseng’a twoona kĩanda kitũ ũseũvyonĩ wa Ngai kĩivĩndũkanga?

¹² Ĩndĩ tũikatũaa na kĩanda o kĩla kĩla ũseũvyonĩ wa Ngai. Maũndũ nĩmavĩndũkaa. Kwasũanĩa ĩũlũ wa Yesũ. Tene vyũ ekalaa na Yeova me elĩ. (Nth. 8:22) Na ĩndĩ ĩla Yeova woombaa syũmbe ila ingĩ sya veva, vamwe na nthĩ yonthe, na mũthya andũ, aĩ vamwe nake wĩanĩ ũsu. (Ako. 1:16) Ĩtina wa ĩvinda Yesũ nĩwanengiwe kĩanda kĩngĩ kũũ nthĩ. Ekalile kũũ kuma e kaũkenge kate vinya nginya esa kwĩana atw’ĩka mũndũ mũima. (Avi. 2:7) Amina kwĩyumya ta nthembo, nĩwasyokie ĩtunĩ vala wesie kũtw’ĩka Mũsumbĩ wa Ũsumbĩ wa Ngai mwaka wa 1914. (Aevl. 2:9) Ĩndĩ yĩu ti yo ĩvinda yake ya mũthya kũvĩndũĩwa wĩa. Amina Ũsumbĩki wake wa Myaka Ngili, akatũngĩa Yeova Ũsumbĩ ũsu nĩ kana “Ngai ethĩwe syonthe nthĩnĩ wa syonthe.”—1 Ako. 15:28.

¹³ O ta ũu, kĩanda kĩla tũkwatĩĩe kĩilea kwĩkala kĩivĩndũka, na kaingĩ kĩvĩndũkaa nũndũ wa motwi ala tweeka. Kwa ngelekany’o, ve ĩvinda ũtatwaanĩte kana ũtaĩ mũtwae na ĩtina wesa kũtw’a kũtwaana kana kũtwawa? Nĩwĩthĩwa yu wĩ na syana? Nĩwĩthĩwa yu wĩ mũkũangũ na wĩkĩte ũtwi wa kũolanga maũndũ maku nĩ kana ũlike ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe? Kwĩka motwi ta asu kwatumie ũkwata kĩanda kĩngĩ kya kwĩanĩsya. O na ĩngĩ maũndũ maitũ maalyũka no matume tũkwata mwanya mwingangĩ wa kwĩka  maũndũ tũtanaĩ twĩka, kana vandũ va ũu makatwova ũkethĩa tũyĩka maũndũ maingĩ ta tene. Kwa ngelekany’o, wĩ wa mũika kana wĩ mũkũũ? Wĩ na mwĩĩ mũseo kana nũũthĩnw’a nĩ mowau? O na kwĩthĩwe kũilyĩ ata, kĩla ĩvinda Yeova nĩwĩthĩawa esĩ ũndũ kĩla ũmwe witũ ũtonya kũmũthũkũma mũno wĩana. Ndesa kwenda twĩke maũndũ maingĩ kwĩ ũndũ tũtonya, na nũtanaw’a mũno vyũ nĩ kyonthe kĩla tweeka.—Aevl. 6:10.

14. Wĩnyivyo ũtonya kũtũtetheesya ata twĩkale twĩ eanĩe na twĩ atanu o na ethĩwa vailyĩ ata?

¹⁴ Ethĩwa Yesũ nĩwatanĩie ianda syonthe ila waanewa, o naitũ no tũtanĩe ianda syonthe ila twakwata. (Nth. 8:30, 31) Mũndũ wĩ na wĩnyivyo nĩwĩanĩawa vyũ nĩ kĩanda kĩla wĩ nakyo kĩkundinĩ. Ndatindaa asũanĩĩte ĩũlũ wa ianda ila ũtonya kwĩsa kũkwata ĩvindanĩ yũkĩte, o na ndatindaa asũanĩĩte ianda ila ala angĩ maendeee kwĩanĩsya. Vandũ va kwĩka ũu atũngaa kĩlĩko kyake kĩandanĩ kĩla wĩ nakyo nĩ kana akĩanĩsye nesa na aikĩtanĩa, nĩkwĩthĩwa nĩwĩsĩ kĩanda kĩu akĩnengetwe nĩ Yeova. Ĩndĩ ndesaa kũlwa nĩ kũnenga ndaĩa kuma ngoonĩ ianda ila Yeova ũnengete aangĩ. Wĩnyivyo nũtumaa twenda kũnenga angĩ ndaĩa ĩla ĩmaĩlĩte na kũmatetheesya vala ve na vata.—Alo. 12:10.

15. Twĩĩmanyĩsya kyaũ twasũanĩa wĩnyivyo wa Ngiteoni?

¹⁵ Ngiteoni nĩ ngelekany’o nzeo mũno ya mũndũ waĩ na wĩnyivyo. Kwa ngelekany’o, ĩla waumĩlĩĩilwe ya mbee nĩ mũlaĩka wa Yeova nĩwamũtavisye ateũvithany’a kana mũvĩa wake ti wa andũ me nguma. (Asi. 6:15) Na ĩndĩ amina kwĩtĩkĩla wĩa ũla Yeova wendaa atethye, eekĩie kĩthito kingĩ nĩ  kana aĩkĩĩthye nĩwaelewa vyũ kĩla ũkwendeka eanĩsye, na nĩwamwĩkwatisye Yeova amũtongoesye. (Asi. 6:36-40) Ngiteoni aĩ na ũkũmbaũ na ũnyiau. Ĩndĩ ayĩka maũndũ amekaa na ũĩ na etũĩĩe. (Asi. 6:11, 27) O na ndaatala wĩa ũla waĩ ananengwa ta mwanya wa kwĩnenevya. Nĩkyo kĩtumi amina wĩa wake oou, wasyokeie maũndũ ala watwĩe atethasya.—Asi. 8:22, 23, 29.

16, 17. Mũndũ wĩ na wĩnyivyo asũanĩaa maũndũ ta meva ĩla wenda kwĩka maendeeo?

¹⁶ Twasya kana nĩtwaĩle kwĩthĩwa na wĩnyivyo tũikwasya kana tũyaĩlĩte kwĩsa kwĩka maendeeo manenange kwĩ ala twĩkĩte, kana kwĩtĩkĩla twongeleelwe ianda ingĩ ũthũkũminĩ wa Ngai. Nĩkĩ? Kĩtumi nũndũ Maandĩko mekĩĩte vinya kĩla ũmwe witũ eke maendeeo. (1 Tim. 4:13-15) Ĩndĩ no nginya tũkwate kĩanda kĩngĩ nĩ kana tũtw’ĩke nĩtweeka maendeeo? Aiee, ti lasima. Yeova no atũathime tũkeka maendeeo ma kĩ-veva o tũendeee kwĩanĩsya kĩanda kĩla twĩ nakyo ĩvindanĩ yĩĩ. Maendeeo ala tũtonya kwĩka nĩ ta kũtata twĩthĩwe Aklĩsto aseango na kwĩmanyĩsya kũtũmĩa nesanga ũtonyi ũla Ngai ũtũnengete, nĩ kana tũmũthũkũme nesanga na tũitetheesya ala angĩ.

¹⁷ Mũndũ wĩ na wĩnyivyo ndetĩkĩlaa kĩanda kĩla ũkũnengwa atambĩte kũmanya kĩla ũkwendeka eanĩsye. Amina kũmanya kĩla ũkwendeka eanĩsye nĩwĩsiasya nesa nĩ kana amanye ethĩwa maũndũ make no mamwĩtĩkĩlye kwĩanĩsya kĩanda kĩu. Kwa ngelekany’o, no etĩkĩle kĩanda kĩngĩ kana wĩa mwingangĩ noyĩthĩa ndakesa kũlekeleelya maũndũ amwe ma vata? Kana no atw’e kũolela mũndũ ũngĩ mawĩa amwe ũkwatĩĩe yu nĩ kana ethĩwe atonya kwĩanĩsya kĩanda kĩu kyeũ? Ethĩwa mũndũ asũngĩa yĩmwe ya makũlyo asu asya, “Aiee,” kana asũngĩa o elĩ asya, “Aiee,” no kwĩthĩwa aĩle kũeka kĩanda kĩu kyeũ kyoswe nĩ mũndũ ũngĩ ũtonya kũkĩanĩsya nesa. Kũvoya na kwĩyĩosya nesa no kũtũtethye mũno tũiketĩkĩle kwosa wĩa ũvĩtũkĩte ũtonyi witũ. Ethĩwa nĩtwĩnyivĩtye, tũikew’aa vinya wa kũlea.

18. (a) Wĩnyivyo ũkatũtetheeasya ata twakwata kĩanda kyeũ? (b) Ĩandĩko ya Alomi 12:3 yĩtonya kũtũtetheesya ata twĩthĩwe na wĩnyivyo?

¹⁸ Ngewa ya Ngiteoni yĩtũlilikany’a kana ethĩwa nĩtweetĩkĩla kũtethya wĩa mũna, tũyĩsa kũũvota tũtatongoew’e nĩ Yeova na tũte na ũathimo wake. Nĩkyo kĩtumi Mbivilia ĩtwĩkĩĩte vinya ‘tũendanasye na Ngai witũ’ twĩnyivĩtye. (Mika 6:8) Kwoou kĩla ĩvinda tweetĩkĩla kĩanda kyeũ twaĩle kũvoya na tũivindĩĩsya kĩla Yeova ũkũtũtavya Ndetonĩ yake na ũseũvyonĩ wake. Nũndũ ithyĩ tũyĩtonya, no nginya twĩmanyĩsye kũatĩĩa nesa kĩla Yeova ũkũtũtavya nũndũ we ndalulutĩkaa. Tũikaaĩse kũlwa ũuu, kana wĩnyivyo, wa Yeova nĩw’o ‘ũtũnenevasya’ ĩndĩ ti ũtonyi o na wĩva ũla twĩ naw’o. (Sav. 18:35) Twaendanasya na Ngai witũ twĩnyivĩtye tũikesa kwĩsũanĩa ta twĩ ma vata mũno, o na tũikesa kwĩsũanĩa ta twĩ andũ mate vala maĩ.—Soma Alomi 12:3.

19. Twĩ na itumi syĩva sya kwĩthĩwa na wĩnyivyo?

¹⁹ Mũndũ wĩnyivĩtye nũnengae Yeova ndaĩa ĩla waĩlĩte kũnengwa nũndũ nĩwe Mũmbi witũ na nĩwe Mũsumbĩ Ũla Mũnene Vyũ. (Ũvu. 4:11) Wĩnyivyo nũtumaa twĩanĩwa nĩ kĩanda kĩla Ngai ũtũnengete ũseũvyonĩ wake na nũtũtetheeasya kũkĩanĩsya nesa. Wĩnyivyo nũtũsiĩĩaa tũikese kũvũthya ala angĩ, na kĩu nĩkĩtumaa tũlũlũmĩlya ngwatanĩo ĩla yĩ na andũ ma Yeova. Wĩnyivyo nũtumaa tũtala ala angĩ ta mo ma vata kwĩ ithyĩ, na nũtũtetheeasya twĩkale twĩ metho ĩla tũkwĩka maũndũ, na kwoou ti laisi twĩse kwĩka mavĩtyo manene. Nũndũ wa itumi isu, wĩnyivyo nĩ wa vata o na ũmũnthĩ, nake Yeova nĩwendete mũno ala matataa methĩwe na nguma ĩsu. Ĩndĩ tũtonya kwĩka ata ĩla weethĩa ti laisi kwĩthĩwa na wĩnyivyo? Ĩsomo yĩla yĩatĩĩe nĩyĩũtwony’a ũndũ tũtonya kũendeea kwĩthĩwa na wĩnyivyo o na ĩla twĩ maũndũnĩ metu.