1, 2. (a) Didie ke Mme Ntiense Jehovah ẹkpụhọde ye mme ido ukpono eken? (b) Nso ke idineme ke ibuotikọ emi ye enye oro etienede?

MME owo ẹsibụp Mme Ntiense Jehovah ẹte: “Anie edi adausụn̄ mbufo?” Utọ mbụme emi isikpaha nnyịn idem, sia ata ediwak ido ukpono ẹnyene eren m̀mê n̄wan emi edide adausụn̄ m̀mê etubom. Esinem nnyịn ndidọhọ mme owo ke Adausụn̄ nnyịn idịghe owo, edi Jesus Christ. Jesus okop uyo Jehovah Ete esie emi adade enye usụn̄.​—⁠Matt. 23:⁠10.

² Kpa ye oro, odu mbon oro ẹdade ikọt Abasi usụn̄ mfịn, emi ẹkotde “ofụn̄ emi anamde akpanikọ onyụn̄ enyenede ọniọn̄.” (Matt. 24:45) Edi, inam didie ifiọk ke Jehovah ada Jesus Christ ada nnyịn usụn̄? Ke ibuotikọ emi ye enye oro etienede, iyeneme nte Jehovah anamde mme owo ẹda ikọt esie usụn̄ ke ediwak isua idahaemi. Ibuotikọ iba emi ẹyenam ifiọk n̄kpọ ita oro ẹwụtde ke Jehovah akada mmọ usụn̄, ndien ke enye osụk ada ikọt esie usụn̄ mfịn.​—⁠Isa. 58:⁠11.

3. Nso ikan̄wam Moses ekeme ndida nditọ Israel usụn̄?

³ Edisana spirit akan̄wam mbon oro ẹkedade ikọt Abasi usụn̄. Ke uwụtn̄kpọ, Abasi ama emek Moses ada nditọ Israel usụn̄. Nso ikan̄wam enye? Jehovah ama “[esịn] enye edisana spirit Esie ke idem.” (Kot Isaiah 63:​11-14.) Ntem, Jehovah akada ikọt esie usụn̄, sia spirit esie akan̄wam Moses.

4. Nso ikowụt ke Moses enyene spirit Abasi? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

 ⁴ Sia owo mîkemeke ndikụt edisana spirit, nditọ Israel ẹkesan̄a didie ẹfiọk ke Abasi ọnọ Moses edisana spirit esie? Edisana spirit ama an̄wam Moses anam mme utịben̄kpọ, onyụn̄ anam Pharaoh ọfiọk enyịn̄ Abasi. (Ex. 7:​1-3) Edisana spirit ama onyụn̄ anam Moses enyene nti edu utọ nte ima, ifụre ifụre ido, ye ime. Mme edu emi ẹkenam enye odot ndida nditọ Israel usụn̄. Moses iketiehe nte mme adausụn̄ eken emi ẹkesifịkde mme owo, ẹnyụn̄ ẹkerede ẹban̄a idemmọ ikpọn̄. (Ex. 5:​2, 6-9) Nte Moses akanamde n̄kpọ ama owụt ke Jehovah ekemek enye ada ikọt esie usụn̄.

5. Nso iwụt ke Jehovah ama ọnọ mbon en̄wen edisana spirit esie man mmọ ẹkeme ndida ikọt esie usụn̄?

⁵ Nte ini akakade, edisana spirit ama an̄wam mbon en̄wen emi Abasi ekemekde ete ẹda ikọt imọ usụn̄. Bible ọdọhọ ke “spirit ọniọn̄ [ama] ọyọhọ Joshua eyen Nun ke idem.” (Deut. 34:⁠9) “Spirit Jehovah [ama] edidoro Gideon ke idem.” (Judg. 6:34) “Ndien spirit Jehovah [ama onyụn̄] odoro David ke idem.” (1 Sam. 16:13) Iren emi ẹkeberi edem ke edisan̄a spirit Abasi; edisana spirit ama onyụn̄ an̄wam mmọ ẹnam mme n̄kpọ emi mmọ mîkpekemeke ndinam. (Josh. 11:​16, 17; Judg. 7:​7, 22; 1 Sam. 17:​37, 50) Sia edide Jehovah akanam mmọ ẹkeme ndinam mme n̄kpọ emi, enye ke ẹkpetoro.

6. Ntak emi Jehovah okoyomde nditọ Israel ẹkpono mbon emi ẹdade mmọ usụn̄?

⁶ Nso ke nditọ Israel ẹkpekenam ndiwụt ke imọfiọk ke spirit Abasi an̄wam mbon oro ẹdade mmimọ usụn̄? Ke ini nditọ Israel ẹkesụkde Moses uyo, Jehovah ama ọdọhọ ete: “Adan̄a didie ke mbio emi ẹdinam n̄kpọ ye ami ke unana ukpono?” (Num. 14:​2, 11) Emi owụt ke Jehovah ekemek Moses, Joshua, Gideon, ye David ẹda ikọt imọ usụn̄. Ke ini nditọ Israel ẹkekopde uyo mmọ, mmọ ẹkekop uyo Jehovah emi akadade mmọ usụn̄.

7. Didie ke mme angel ẹken̄wam Moses?

⁷ Mme angel ẹma ẹn̄wam mbon emi ẹkedade ikọt Abasi usụn̄. (Kot Mme Hebrew 1:​7, 14.) Jehovah ama anam mme angel ẹn̄wam Moses. Akpa, Jehovah ama ada “angel oro ọkọbiọn̄ọrede [Moses] ke iso ke eto n̄kukịm ọdọn̄ [Moses] aka nte andikara ye andinyan̄a.” (Utom 7:35) Ọyọhọ iba, Jehovah ama ‘ọnọ mme angel’ esie Ibet ete ẹnọ Moses. Ibet emi ke Moses ekesikot ọnọ nditọ Israel. (Gal. 3:19) Ọyọhọ ita, Jehovah ama ọdọhọ Moses ete: “Da . . . mbon emi usụn̄ ka ke ọtọ eke n̄kọdọhọde fi. Sese! Angel mi eyebem fi iso.” (Ex. 32:34) Bible idọhọke ke nditọ Israel ẹma ẹkụt mme angel oro ẹkenamde mme n̄kpọ emi. Edi nte Moses akanamde n̄kpọ ye nditọ Israel ama owụt ke mme angel ẹma ẹn̄wam enye.

8. Didie ke mme angel ẹken̄wam Joshua ye Hezekiah?

⁸ “Ọbọn̄ udịmekọn̄ Jehovah” ama an̄wam Joshua, emi akadade itie Moses, man enye ekeme ndin̄wana ye udịmekọn̄ Canaan. Nditọ Israel ẹma ẹnyụn̄ ẹkan ke ekọn̄ oro. (Josh. 5:​13-15; 6:​2, 21) Nte ini akakade, akwa udịmekọn̄ mbon Assyria ẹma ẹdi ndin̄wana ye Jerusalem, ke ini Hezekiah akakarade Judah. Edi ke okoneyo kiet, “angel Jehovah [ama] ọwọrọ okowot owo [mmọ] tọsịn ikie ye anan̄ ye ition.”​—⁠2 Ndi. 19:⁠35.

9. Nso ke Jehovah okoyom nditọ Israel ẹnam?

⁹ Mme angel Jehovah ẹfọn ẹma, edi  mbon emi mmọ ẹken̄wamde ikọfọnke ima. Ke uwụtn̄kpọ, enyene ini kiet emi Moses mîkadaha Jehovah ke edisana ke iso nditọ Israel. (Num. 20:12) Onyụn̄ enyene isan̄ kiet emi Joshua mîkobụpke uyo Jehovah mbemiso enye odụkde ediomi ye mbon Gibeon. (Josh. 9:​14, 15) Isan̄ kiet, Hezekiah n̄ko ama “eseri iseri ke esịt esie.” (2 Chron. 32:​25, 26) Kpa ye oro iren emi mîkọfọnke ima, Jehovah okoyom nditọ Israel ẹkop uyo mmọ. Jehovah ama anam mme angel esie ẹn̄wam mmọ. Ntre, Jehovah okosụk ada ikọt esie usụn̄.

10. Didie ke Ibet Abasi akada Moses usụn̄?

¹⁰ Ikọ Abasi akada mmọ usụn̄. Bible okot Ibet emi ẹkenọde nditọ Israel, “ibet Moses.” (1 Ndi. 2:⁠3) Kpa ye oro, Bible ọdọhọ ke Jehovah ọkọnọ Ibet emi, Moses ama enịm Ibet emi n̄ko. (2 Chron. 34:14) Ke Jehovah ama eketịn̄ nte ẹdibọpde tent utuakibuot, Moses ama “anam kpukpru se Jehovah eketemede enye. Enye [ama] anam kpa ntre.”​—⁠Ex. 40:​1-16.

11, 12. (a) Nso ke Abasi ọkọdọhọ Joshua ye ndidem Israel ẹnam? (b) Didie ke Ikọ Abasi akan̄wam mbon emi ẹkedade ikọt Abasi usụn̄?

¹¹ Toto ke ini emi Joshua ọkọtọn̄ọde ndida ikọt Abasi usụn̄, enye ama osion̄o Ikọ Abasi ewet ke idemesie. Jehovah ọkọdọhọ Joshua ete: “Kot enye ke nsụhọde-uyo uwemeyo ye okoneyo, man afo ekpeme ndinam kpukpru se ẹwetde ke esịt.” (Josh. 1:⁠8) Se ndidem emi ẹkekarade ikọt Abasi ẹkenyụn̄ ẹnamde edi oro. Akana mmọ ẹkot Ibet emi kpukpru usen, ẹsion̄o enye ẹwet ke idem mmọ, ẹnyụn̄ ‘ẹnịm kpukpru ikọ ibet emi ye mme ewụhọ emi.’​—⁠Kot Deuteronomy 17:​18-20.

¹² Didie ke Ikọ Abasi akan̄wam mbon emi ẹkedade ikọt Abasi usụn̄? Da Edidem Josiah ke uwụtn̄kpọ. Ewetn̄wed Edidem Josiah ama okot n̄wed Ibet Moses emi ẹkekụtde, ọnọ enye. * Nso ke Edidem Josiah akanam? “Ke ndondo oro edidem okopde mme ikọ n̄wed ibet emi, inikiet inikiet enye awak ọfọn̄idem esie.” Edi idịghe n̄kukụre se enye akanamde edi oro. Josiah ama osion̄o mme edikon̄ ebiet ye mme eto utuakibuot efep ke ofụri isọn̄ Israel. Enye ama onyụn̄ anam ẹnịm utọ Passover emi akanam owo mînịmke. (2 Ndi. 22:11; 23:​1-23) Sia Josiah ye mbon eken emi ẹkedade ikọt Abasi usụn̄ ẹkeyakde Ikọ Abasi ada mmọ usụn̄, mmọ ẹma ẹnyịme ndinam se mmọ ẹkụtde ke Ikọ Abasi nnyụn̄ nda ikọt Abasi usụn̄ nte enye oyomde. Emi ama an̄wam ikọt Abasi ẹkeme ndinam uduak esie.

13. Didie ke mbon emi ẹkedade ikọt Abasi usụn̄ ẹkekpụhọde ye ndidem mme idụt eken?

¹³ Ndidem Israel emi ẹkemade Abasi mi, iketiehe nte ndidem idụt eken oro ẹkedade ifiọk ibuot mmọ ẹkara mme owo. Ke uwụtn̄kpọ, mbon Canaan ye ndidem mmọ ẹma ẹsinam ata oburobụt n̄kpọ, utọ nte ndidan̄ ye iman, erenowo ndidan̄ ye erenowo m̀mê n̄wan ndidan̄ ye n̄wan, owo ndidan̄ ye unam, ndifọp eyen ke ikan̄ nte uwa, ye ndikpono ndem. (Lev. 18:​6, 21-25) Abasi ama ọnọ nditọ Israel ibet oro etịn̄de nte mmọ ẹkpesanade idem. Ntaifiọk ẹdọhọ ke ibet oro ama ọfọn etieti. Edi mme andikara Babylon ye Egypt ikenyeneke utọ ibet emi. (Num. 19:13) Nditọ Israel ẹma ẹkụt ke mbon oro ẹkedade mmọ usụn̄, emi ẹkemade Abasi, ẹma ẹn̄wam mmọ ẹtuak  ibuot ẹnọ Jehovah ikpọn̄, ẹdu eti uwem, ẹnyụn̄ ẹsana idem. Emi owụt ke Jehovah akada mmọ usụn̄.

14. Ntak emi Jehovah ekesitụnọde ndusụk mbon emi ẹkedade ikọt esie usụn̄?

¹⁴ Idịghe kpukpru ndidem oro ẹkekarade ikọt Abasi ẹkesinam se Abasi ọdọhọde mmọ ẹnam. Ndidem oro mîkokopke uyo Abasi mi ikayakke edisana spirit, mme angel, ye Ikọ Abasi ẹda mmọ usụn̄. Jehovah ama esitụnọ ndusụk mmọ, mîdịghe emek mbon en̄wen ẹda itie mmọ. (1 Sam. 13:​13, 14) Ke edikem ini Jehovah, enye ama emek owo emi ọfọnde ama ndida ikọt esie usụn̄.

15. (a) Nso ke mme prọfet ẹketịn̄ ndiwụt ke ikọt Abasi ẹyenyene adausụn̄ emi ọfọnde ama? (b) Anie edi adausụn̄ emi?

¹⁵ Jehovah ama etịn̄ ata ediwak isua ko ke edem, ete ke imọ iyemek owo emi edinen̄erede odot ndida ikọt imọ usụn̄. Moses ọkọdọhọ nditọ Israel ete: “Jehovah Abasi fo ayanam prọfet eke ebietde mi adaha ada ọnọ fi ke otu fo, ke otu nditọete fo​—⁠mbufo ẹkpan̄ utọn̄ ẹnọ enye.” (Deut. 18:15) Isaiah ọkọdọhọ ke owo emi edidi ‘adausụn̄ ye etubom.’ (Isa. 55:⁠4) Daniel n̄ko ama etịn̄ aban̄a ini emi “Messiah Adausụn̄” edidide. (Dan. 9:25) Ke Jesus ama ekedi isọn̄, enye ama anam mme owo ẹfiọk ke imọ idi “Adausụn̄” emi. (Kot Matthew 23:10.) Mbet Jesus ẹma ẹnyịme nditiene enye, ẹnyụn̄ ẹnịm ke enye ke Jehovah emek ada mmimọ usụn̄. (John 6:​68, 69) Nso ikanam mmọ ẹnịm ke Jesus Christ ke Jehovah emek ada ikọt imọ usụn̄?

16. Nso iwụt ke edisana spirit ama an̄wam Jesus?

¹⁶ Edisana spirit ama an̄wam Jesus. Ke ini Jesus akanade baptism, John Andinịm Owo Baptism ama okụt “nte enyọn̄ abaharede ye nte spirit osụhọrede nte ibiom edidoro enye ke idem.” Ekem “spirit [ama] anam enye aka wilderness.” (Mark 1:​10-12) Ke ofụri ini emi Jesus ọkọkwọrọde ikọ, edisana spirit ama an̄wam enye anam mme utịben̄kpọ onyụn̄ etịn̄ ikọ nte owo emi Abasi ọnọde odudu. (Utom 10:38) Adianade do, edisana spirit ama an̄wam enye enyene nti edu, utọ nte ima, idatesịt, ye mbuọtidem. (John 15:9; Heb. 12:⁠2) Idụhe adausụn̄ ndomokiet emi etiede nte Jesus. Enye ke Jehovah ekemek ada ikọt esie usụn̄.

17. Didie ke mme angel ẹken̄wam Jesus?

¹⁷ Mme angel ẹma ẹn̄wam Jesus. Ke Satan ama okodomo Jesus idomo ama, “mme angel [ẹma] ẹdi ẹdisan̄a utom ẹnọ enye.” (Matt. 4:11) Mbemiso ẹkemụmde enye ẹkewot, “angel [ama] oto ke  heaven ọbiọn̄ọde enye ke iso edisọn̄ọ enye idem.” (Luke 22:43) Jesus ama enen̄ede ọfiọk ke Jehovah ọyọdọn̄ angel esie edin̄wam imọ ke nnennen ini, man ikeme ndinam uduak esie.​—⁠Matt. 26:⁠53.

18, 19. Didie ke Ikọ Abasi akada Jesus usụn̄?

¹⁸ Ikọ Abasi ama ada Jesus usụn̄. Jesus ama ayak Ikọ Abasi ada enye usụn̄ toto ke ini emi enye ọkọtọn̄ọde ndikwọrọ ikọ. (Matt. 4:⁠4) Enye ama ayak Ikọ Abasi ada enye usụn̄ tutu enyịme ndikpa ke eto ndutụhọ. Idem ke ini enye okoyomde ndikpa, enye ama etịn̄ se mme prọfet ẹkewetde ẹban̄a Messiah. (Matt. 27:46; Luke 23:46) Edi, mme adaiso ido ukpono eyo esie ikesinamke Ikọ Abasi emi mîkemke ye ukpepn̄kpọ mmọ. Jesus ama etịn̄ se prọfet Isaiah ekewetde aban̄a mmọ, ete: “Mbon emi ẹkpono mi ke n̄kpọkinua mmọ, edi esịt mmọ ada nsannsan ye ami. Mmọ ẹtuak ibuot ẹnọ mi ke ikpîkpu, koro mmọ ẹkpepde mme ewụhọ owo ke ukpepn̄kpọ mmọ.” (Matt. 15:​7-9) Ndi emekere ke Jehovah ekpemek utọ mbon oro ẹda ikọt esie usụn̄?

¹⁹ Jesus ekesinam onyụn̄ ekpep se Ikọ Abasi etịn̄de. Ke ini mme adaiso ido ukpono mme Jew ẹkebụpde enye mbụme, enye ikadaha ifiọk ibuot esie ibọrọ, ikonyụn̄ idomoke ndiwụt mmọ ke imọfiọk n̄kpọ etieti. Utu ke oro, enye ekesitịn̄ se isịnede ke Ikọ Abasi. (Matt. 22:​33-40) Jesus ikesibụkke nte uwem eketiede ke heaven m̀mê nte ẹkebotde ekondo, utu ke oro, enye “[ama atat mme owo] ikike ọyọhọ ọyọhọ man mmọ ẹfiọk se N̄wed Abasi ọwọrọde.” (Luke 24:​32, 45) Jesus ama ama Ikọ Abasi, onyụn̄ ama ndikpep mme owo.

20. (a) Didie ke Jesus okosụk ibuot ọnọ Abasi? (b) Didie ke Herod Agrippa I okokpụhọde ye Jesus?

²⁰ Kpa ye emi idem ekesikpade mme owo ndikop “ndinem ikọ” Jesus, enye ekesitoro Jehovah emi ekpepde enye kpukpru n̄kpọ oro. (Luke 4:22) Ke ini owo inyene kiet okokotde Jesus “eti Andikpep,” enye ọkọdọhọ ete: “Ntak emi afo okotde mi eti? Owo ndomokiet idịghe eti, ke mîbọhọke kiet, kpa Abasi.” (Mark 10:​17, 18) Edi Herod Agrippa I, emi akakarade Judea, n̄kpọ nte isua itiaita ke Jesus ama akakpa, iketiehe ntem. Herod ama “esịne ọfọn̄ ubọn̄” aka edinam ukara kiet. Se enye eketịn̄de do ama enem otuowo tutu mmọ ẹfiori ẹte: “Uyo abasi, idịghe uyo owo!” Se otuowo ẹketịn̄de emi ama enem Herod etieti. Edi, ndi ọmọdiọn̄ọ se iketịbede? Bible ọdọhọ ete: “Kpa idaha oro angel Jehovah ọtọ enye, koro enye mînọhọ Abasi ubọn̄; ndien ndọn̄ ẹta enye, enye onyụn̄ akpa.” (Utom 12:​21-23) Ke akpanikọ, idụhe owo ndomokiet emi ekpekerede ke Jehovah ekemek Herod adausụn̄. Edi nte Jesus okodude uwem ama owụt ke Abasi ekemek enye adausụn̄. Enye ama esinọ Jehovah, Akakan Adausụn̄ nnyịn, ubọn̄.

21. Mme mbụme ewe ke idibọrọ ke ibuotikọ oro etienede?

²¹ Jesus ididaha nnyịn usụn̄ ke usen ifan̄ kpọt. Enye ọkọdọhọ ntem ke ama ekeset ke n̄kpa: “Ẹnọ mi ofụri odudu ke heaven ye ke isọn̄.” Ekem enye ama adian do ete: “Ndien, sese! Ami ndodu ye mbufo kpukpru usen tutu esịm akpatre ini editịm n̄kpọ emi.” (Matt. 28:​18-20) Edi Jesus edinam didie etie ke heaven ada ikọt Abasi usụn̄ mi ke isọn̄? Anie ke Jehovah edimek ada ke ibuot Jesus mi ke isọn̄? Ikọt Abasi ẹdinam didie ẹfiọk enye emi Abasi emekde ada mmọ usụn̄? Ẹyebọrọ mme mbụme emi ke ibuotikọ oro etienede.