1, 2. (a) E duidui vakacava o ira na liutaki keda tiko na iVakadinadina i Jiova vei ira na vo ni lotu? (b) Na cava eda na veivosakitaka ena ulutaga qo kei na kena e tarava?

“O CEI e nomu iliuliu?” Era dau tarogi kina qori na iVakadinadina i Jiova. Sa rauta! Levu na lotu e dau iliuliu e dua na tagane se yalewa. Ia eda rawa ni tukuna ena doudou vei ira na tarogi keda ni noda iLiuliu e Turaga Uasivi. Eda muria na nona veiliutaki o Karisito sa vakaturi oti, ni o koya mada ga e muria nona veiliutaki na Tamana o Jiova.—Maciu 23:10.

² E tiko e dua na ilawalawa tagane, “na dauveiqaravi yalodina e vuku,” e liutaki keda tiko na tamata ni Kalou nikua. (Maciu 24:45) Eda kila gona vakacava ni liutaki keda tiko o Jiova ena vuku i Luvena eda sega ni raica? Eda na veivosakitaka ena ulutaga qo kei na ulutaga e tarava na sala e veidusimaki kina o Jiova ena dua na gauna balavu vei ira na tagane mera veiliutaki tiko. Eda na veivosakitaka ena ulutaga ruarua e tolu na sala e vakadinadinataka ni nona tokoni ira tiko o Jiova, e dusia ni o Koya e nodra iLiuliu dina ga na nona tamata.—Aisea 58:11.

3. Na cava e vakaukauataki Mosese me liutaki ira na Isireli?

³ Na yalo tabu e vakaukauataki ira na mata ni Kalou. Vakasamataka mada nona vakaroti o Mosese me nodra iliuliu na Isireli. Na cava e vukei koya me qarava kina nona ilesilesi bibi?  O Jiova “e solia vua na yalona tabu.” (Wilika Aisea 63:11-14.) E liutaki ira nona tamata o Jiova me vaka ga ni vakaukauataki Mosese na yalo tabu.

4. Era kila vakacava na Isireli ni cakacaka tiko vei Mosese na yalo tabu ni Kalou? (Raica na imatai ni iyaloyalo.)

⁴ Me vaka ni igu tawarairai na yalo tabu, era kila vakacava na Isireli ni cakacaka tiko vei Mosese? Ena kaukaua ni yalo tabu e cakamana kina o Mosese qai vakatakila vei Fero na yaca ni Kalou. (Lako 7:1-3) Na yalo tabu tale ga e uqeti Mosese me vakaitovotaka eso na itovo talei me vaka na loloma, yalomalua kei na vosovoso, e ganiti koya kina me liutaki ira na Isireli. Qo e veibasai sara vei ira na iliuliu voravora ra qai nanumi ira ga ena veivanua tale eso! (Lako 5:2, 6-9) E vakadinadinataka ga ni o Jiova e digitaki Mosese me liutaki ira nona tamata.

5. Vakamacalataka na sala e vakaukauataki ira kina eso tale na tagane ni Isireli o Jiova mera liutaki ira nona tamata.

⁵ E muri a qai vakayagataka o Jiova na yalo tabu me vakaukauataki ira eso tale na tagane era lesi mera liutaki ira nona tamata. “E sinai vei Josua na luvei Nuni na yalo ni vuku.” (Vkru. 34:9) “E sobuti Kitioni na yalo i Jiova.” (Dvei. 6:34) Qai “tekivu vakaukauataki Tevita na yalo i Jiova.” (1 Sam. 16:13) O ira na tagane kece qo era vakararavi ena yalo tabu ni Kalou me vukei ira, mani vakaukauataki ira na yalo tabu mera cakava na veika lelevu era sega ni rawata ena nodra kaukaua ga. (Josua 11:16, 17; Dvei. 7:7, 22; 1 Sam. 17:37, 50) Na veika lelevu qori e lai vakacaucautaki ga kina o Jiova.

6. Na cava e vinakata kina na Kalou mera dokai ira na veiliutaki tiko e Isireli o ira na nona tamata?

⁶ Na cava e dodonu mera cakava na Isireli ena ivakadinadina matata ni vakaukauataki ira tiko na tagane qori na yalo tabu? Nira vakalewa nona veiliutaki o Mosese, e qai taroga o Jiova: “Ena vakacava na dede ni nodra beci au o ira na tamata qo?” (Tiko 14:2, 11) O Jiova ga e digitaki Mosese, Josua, Kitioni kei Tevita mera matataki koya mera iLiuliu. Nira talairawarawa vei ratou na tamata qo, e vakaraitaka nira muri Jiova tiko me nodra iLiuliu.

7. Era tokoni Mosese vakacava na agilosi?

⁷ Veitokoni vei ira na mata ni Kalou o ira na agilosi. (Wilika Iperiu 1:7, 14.) O Jiova e vakayagataki ira na agilosi mera vakaroti Mosese, mera veivukei ra qai veidusimaki vua. E talai Mosese na Kalou “me iliuliu me veivakabulai tale ga ena veidusimaki ni agilosi e rairai vua ena kau vakavotona.” (Caka. 7:35) E qai ‘vakadewataka’ o Jiova ‘vei ira na agilosi’ na Lawa e vakayagataka o Mosese me vakavulici ira kina na Isireli. (Kala. 3:19) Mani tukuna vua o Jiova: “Liutaki ira na tamata ina vanua au tukuna vei iko. Raica! Ena liu vei iko na noqu agilosi.” (Lako 32:34) E sega ni tukuni ena iVolatabu nira raica sara ga na agilosi o ira na Isireli mera vakadinadinataka kina na ka e caka ya. Na ivakarau ga ni nona veivakavulici kei na veidusimaki i Mosese e matata kina ni vukei koya e dua na ka e kaukaua cake vei keda na tamata.

8. E vukei Josua kei Esekaia vakacava na agilosi?

⁸ Ni oti na gauna i Mosese, e sosomitaki koya o Josua qai vakaukauataki koya na “turaga ni mataivalu i Jiova” me liutaki ira na tamata ni Kalou mera lai valuti ira na kai Kenani; ra qai qaqa kina na Isireli. (Josua 5:13-15; 6:2, 21) E qai mai sotava na mataivalu kaukaua ni Asiria o Tui Esekaia era veivakarerei mera vakavuai Jerusalemi. Ena dua ga na bogi, “e lako yani na  agilosi i Jiova me ravuta e 185,000 na tamata.”—2 Tui 19:35.

9. Mera vakaulubale na Isireli ena nodra malumalumu na mata ni Kalou mera kua kina ni muria nodra veiliutaki? Vakamacalataka.

⁹ E macala ga nira uasivi na agilosi, ia o ira na tamata era vukei era ivalavala ca. O Mosese a sega ni vakarokorokotaki Jiova ena dua na gauna. (Tiko 20:12) A vakawalena o Josua me qara na veidusimaki i Jiova ni bera ni veiyalayalati kei ira na kai Kipioni. (Josua 9:14, 15) E ‘qaciqacia na loma’ i Esekaia ena dua na gauna lekaleka. (2 Vei. 32:25, 26) Era tamata valavala ca na tagane qo, se namaki tiko ga vei ira na Isireli mera muria na nodra veiliutaki. O Jiova e tokoni ira tiko ena kaukaua e uasivia na tamata. E liutaki ira tiko nona tamata o Jiova.

10. E dusimaki vakacava o Mosese ena Lawa ni Kalou?

¹⁰ Na Vosa ni Kalou e dusimaki ira na mata ni Kalou. E cavuti ena iVolatabu na Lawa e soli vei ira na Isireli me “Lawa e vola o Mosese.” (1 Tui 2:3) Ia e tukuna na iVolatabu ni o Jiova na Vunilawa, ena muria tale ga na Lawa ya o Mosese. (2 Vei. 34:14) Ni vakaroti koya oti o Jiova me vakaduria na valeniveitavaki, “e cakava o Mosese na ka kece e vakaroti koya kina o Jiova. E cakava sara ga na ka e tukuni vua.”—Lako 40:1-16.

11, 12. (a) Na cava a vinakati vei Josua kei ira na tui era liutaki ira na tamata ni Kalou? (b) Cava e cakava na Vosa ni Kalou vei ira na liutaki ira na tamata ni Kalou?

¹¹ Ni tekivu nona veiliutaki, a tiko vei Josua e dua na ilavelave ni Vosa ni Kalou. “Mo wilika toka e ra ena siga kei na bogi mo muria vinaka na ka kece e volai kina.” (Josua 1:8) Qori tale ga na ka era muria na tui era liutaki ira na tamata ni Kalou. Mera wilika e veisiga na Lawa, mera lavetaka, ra qai “muria na vosa kece ni Lawa kei na ivakaro qo ni vakayacora sara.”—Wilika Vakarua 17:18-20.

¹² E yaga vakacava na Vosa ni Kalou vei ira na tagane era veiliutaki? Dikeva mada na ivakaraitaki i Tui Josaia. Ni kune na ivola e volai tu kina na Lawa a soli vei Mosese, e wilika sara qori vei Josaia na nona vunivola. * Na cava e qai cakava na tui? “Ni rogoca ga na tui na ka e tukuni ena ivola ni Lawa, e dresulaka sara na nona isulu.” Sega ni koya ga ya. Ena veidusimaki ni Vosa ni Kalou, e gumatua o Josaia ni vakarusa na qaravi matakau, qai tuvanaka na solevutaki ni Lakosivia. (2 Tui 22:11; 23:1-23) Ni dusimaki Josaia kei ira na iliuliu yalodina na Vosa ni Kalou, era yalorawarawa ni veisau, ra qai vakamatatataka nodra veidusimaki vei ira na tamata ni Kalou. Na veisau qori e uqeti ira kina ena gauna makawa me salavata kei na loma ni Kalou na nodra bula.

13. Na cava e duidui kina o ira na nodra iliuliu na tamata ni Kalou kei ira na veimatanitu lotu butobuto?

¹³ E duidui sara o ira na tui yalodina vei ira na iliuliu ena veivanua tale eso, era dusimaki tu ena vuku vakatamata qai lekaleka nodra rai! Ena nodra gauna ni veiliutaki na kai Kenani, era cakava na ka vakasisila na tamata, qo e okati kina na veimoceri vakaveiwekani, veimoceri vakayalewa se vakatagane, veiyacovi kei na manumanu, cabori o ira na gone, kei na qaravi matakau tawakilikili. (Vunau 18:6, 21-25) O ira tale ga na iliuliu e Papiloni kei Ijipita era sega ni muria na bula savasava e sa vakadinadinataki vakasaenisi e vakaroti ira kina na Isireli na Kalou. (Tiko 19:13) Ena yasana adua, era vakila na tamata ni Kalou ni gauna  makawa nodra uqeta na iliuliu yalodina na savasava vakayalo, savasava ni itovo kei na savasava vakayago. Macala ga ni liutaki ira tiko o Jiova.

14. Na cava e vakavulici ira kina eso na iliuliu era liutaki ira nona tamata o Jiova?

¹⁴ Eso ga na tui era liutaki ira na tamata ni Kalou ena gauna makawa era talaidredre ina ivakaro ni Kalou. O ira qori era sega ni ciqoma na veidusimaki ni nona yalo tabu, nona agilosi kei na nona Vosa. Eso na gauna e dau vakavulici ira na iliuliu qori o Jiova se me lesia tale e dua me kedra isosomi. (1 Sam. 13:13, 14) Ena nona gauna lokuci e lesia kina o Jiova e dua tale e uasivi ira na tagane era sa dau lesi tu mai.

15. (a) Era vakaraitaka vakacava na parofita ni na lako mai e dua na iliuliu e duatani sara? (b) O cei na iliuliu e parofisaitaki qori?

¹⁵ Sa parofisaitaka makawa tu mai o Jiova ni na duatani sara o koya e lesia me nodra iliuliu na nona tamata. E tukuna o Mosese vei ira na Isireli “O Jiova na nomu Kalou ena vakatubura e dua na nomu parofita vakataki au, . . . ‘Moni vakarorogo vua.’” (Vkru. 18:15) E tukuna o Aisea o koya qo ena ‘iliuliu, ena turaga tale ga.’ (Aisea 55:4) A uqeti tale ga o Taniela me vola na nona lako mai na “Mesaia na iLiuliu.” (Tani. 9:25) O Jisu e tukuna ni o koya na nodra “iLiuliu” na tamata ni Kalou. (Wilika Maciu 23:10.) Era yalorawarawa ni muri koya na tisaipeli, ra qai vakadeitaka ni digitaki koya o Jiova. (Joni 6:68, 69) Era kila vakacava ni o Jisu Karisito ga e vakayagataki koya o Jiova me liutaki ira tiko na nona tamata?

16. Na cava na ivakadinadina ni vakaukauataki Jisu na yalo tabu?

¹⁶ E vakaukauataki Jisu na yalo tabu. Ena siga a papitaiso kina o Jisu, e raica o Joni na Dauveipapitaisotaki “ni wase rua na lomalagi, mani lako sobu vua na yalo tabu me vaka na ruve.” Oti qori, “e uqeti koya sara na yalo tabu me lako ina vanua talasiga.” (Mari. 1:10-12) Na vo tale ni nona cakacaka vakaitalatala o Jisu, e vakaukauataki koya na yalo tabu me cakamana qai vosa ena lewa ni Kalou. (Caka. 10:38) Kena ikuri, na yalo tabu e uqeti Jisu me uasivi nona vuataka na itovo me vaka na loloma, reki qai dei tu ga nona vakabauta. (Joni 15:9; Iper. 12:2) Sega ni dua tale na iliuliu me laurai vua na ivakadinadina qori. E digitaki Jisu o Jiova.

17. Na cava e cakava na agilosi me vukei Jisu kina?

¹⁷ Era vukei Jisu na agilosi. Ni papitaiso oti ga o Jisu, era “lako mai eso na agilosi mera vukei koya.” (Maciu 4:11) Ni vo e vica na aua me mate, e “rairai mai lomalagi e dua na agilosi me vakaukauataki koya.” (Luke 22:43) E nuidei tu o Jisu ni na tala mai o Jiova na agilosi me vukei  koya ena gauna kece e cakava kina na loma ni Kalou.—Maciu 26:53.

18, 19. E dusimaka vakacava na bula i Jisu kei na nona veivakavulici na Vosa ni Kalou?

¹⁸ Dusimaki Jisu na Vosa ni Kalou. Mai na itekitekivu ni nona cakacaka vakaitalatala, a vakalaiva o Jisu na iVolatabu me dusimaki koya. (Maciu 4:4) E talairawarawa tiko ga ina Vosa ni Kalou me yacova nona mate. Na iotioti mada ga ni vosa e cavuta ni bera ni mate e okati kina na parofisai me baleta na Mesaia. (Maciu 27:46; Luke 23:46) Kena duidui o ira na iliuliu ni lotu ena gauna ya nira beca na Vosa ni Kalou ena gauna kece ga e veisaqasaqa kina kei na nodra ivakavuvuli. E cavuta o Jisu na vosa i Jiova ena vuku i Aisea na parofita me vakamacalataki ira qo ni kaya: “O ira qo era vakarokorokotaki au ga ena tebenigusudra, na lomadra e yawa sara vei au. E tawayaga nodra qaravi au nira vakavulica ga na ivakaro vakatamata me ivakavuvuli.” (Maciu 15:7-9) Vakacava ena digia o Jiova e dua vei ira qo me liutaki ira nona tamata?

¹⁹ E vakalaiva o Jisu na Vosa ni Kalou me dusimaka na ka e cakava kei na ka e vakavulica. Ni kau cake mai eso na ivakavuvuli vakalotu, ena sega ni vakararavi ina nona vuku se na ka sa kila rawa tu. Ena rai ga ena iVolatabu me lewa na ka e tukuna. (Maciu 22:33-40) Ena sega ni via vakadrukai ira na vakarorogo ena italanoa me baleta nona bula mai lomalagi se na kena buli na lomalagi kei na vuravura, e “dolava na nodra vakasama mera kila na ibalebale ni iVolatabu.” (Luke 24:32, 45) O Jisu e taleitaka na Vosa ni Kalou, qori tale ga na ka e dau wewenigusuna voli.

20. (a) E vakaraitaka vakacava o Jisu ni vakamalumalumu vua na Kalou? (b) Cava eda vulica ena kedrau duidui o Jisu kei Eroti Akaripa I me baleta nona digitaka o Jiova e dua me iliuliu?

²⁰ Era kurabui na vakarorogo ena “totoka ni vosa” i Jisu,” ia e vakavinavinakataki koya na nona Qasenivuli o Jiova. (Luke 4:22) Ni vakacerecerei Jisu e dua na turaga vutuniyau ena icavuti “Qasenivuli Vinaka,” e yalomalumalumu o Jisu ni tukuna yani: “Na cava o kaya kina niu vinaka? Sega tale ni dua e vinaka, na Kalou ga.” (Mari. 10:17, 18) E duidui sara vei Eroti Akaripa I, a tui se iliuliu kei Jutia ni oti tale e rauta ni walu na yabaki! Ena dua na soqo era sureti kina na mata ni veimatanitu e dara kina o Eroti na “isulu vakatui.” Era qai kailavaka yani na vakararai tu: “E domo ni kalou, e sega ni domo ni tamata!” Dua na ka nona taleitaka o Eroti na veivakacaucautaki qori. Na cava mani yaco? “Ena gauna vata ya e mokuti koya kina na agilosi i Jiova, ni sega ni vakalagilagia na Kalou. Era kania na yagona na baca mani mate.” (Caka. 12:21-23) Ke dua na dauvakalelewa e tu e kea, macala ga ni na kaya ni sega ni digitaki Eroti o Jiova me iliuliu. Ena yasana adua e vakadinadinataka o Jisu ni lesi koya na Kalou, e qai dau vakalagilagi Jiova ni nodra iliuliu Cecere Duadua na nona tamata.

21. Na cava eda na veivosakitaka ena ulutaga tarava?

²¹ A sega ni inaki ni nona veiliutaki o Jisu me vica ga na yabaki. E tukuna o Jisu ni sa vakaturi oti: “Sa soli vei au na lewa kece mai lomalagi kei vuravura. . . . ‘Raica, au tiko vata kei kemuni ena veisiga kece me yacova na ivakataotioti ni veika vakavuravura.’” (Maciu 28:18-20) Me vaka ni sa tiko tawarairai mai lomalagi, ena liutaki ira vakacava na tamata ni Kalou e vuravura o Jisu? O cei ena vakayagataka o Jiova me cakacaka ena ruku ni nona veiliutaki o Jisu me liutaki ira na nona tamata? Era na kilai ira vakacava na mata ni Kalou o ira na lotu vaKarisito? Ena saumi na taro qori ena ulutaga tarava.