1, 2. (a) Ngũsĩ sya Yeova syĩ kĩvathũkany’o kĩva na ndĩni ila ingĩ? (b) Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ na yĩla yĩatĩĩe?

“MŨTONGOI wenyu nũũ?” Yĩu nĩ ĩkũlyo Ngũsĩ sya Yeova ikothaa kũkũlw’a. Na ũsu ti ũsengy’o! Kĩtumi nũndũ ndĩninĩ mbingĩ vethĩawa ve mũndũũme ũmwe kana mũndũ mũka ũmwe ũla wĩthĩawa e mũtongoi kana e mũnene. Ĩndĩ ithyĩ, kĩvathũkany’o na asu, nĩtũtanĩaa mũno kũtavya andũ kana Mũtongoi witũ ti mũndũ. Vandũ va kũtongoew’a nĩ mũndũ, ithyĩ tũtongoew’e nĩ Klĩsto, ũla wathayũũkiw’e. Klĩsto nake ethĩawa atongoew’e nĩ Ĩthe wake, Yeova.—Mt. 23:10.

² Ĩndĩ ve kĩkundi kya andũ kĩtawa “ngombo yĩ na kĩthito na mbũĩ.” Kĩkundi kĩu nĩkyo kĩtongoeasya andũ ma Ngai ũmũnthĩ. (Mt. 24:45) Kwoou twĩsĩ ata kana Yeova mwene nĩwe ũtũtongoeasya aitũmĩa Mwana wake? Ĩsomonĩ yĩĩ na yĩla yĩatĩĩe nĩtũũsisya ũndũ kwa ĩvinda ya myaka mingĩ mũno Yeova wĩthĩĩtwe aitũmĩa andũ ana kũtongoesya athaithi make. Masomonĩ asu me elĩ nĩtũkwona maũndũ atatũ ala matũĩkĩĩthasya vyũ kana Yeova nĩwe ũtwĩe atũmĩaa andũ asu. Kĩu nĩkĩũtũtetheesya kwona nesa vyũ kana Yeova mwene nĩwe ũtwĩe atongoeasya andũ make kũvika o na ũmũnthĩ.—Isa. 58:11.

3. Mose aumisye va ũtonyi wa kũtongoesya Aisilaeli?

³ Veva mũtheu nĩwanengie ala manyuvĩtwe nĩ Ngai ũtonyi. Kwasũanĩa Mose, ũla wanyuviwe atongoesye Aisilaeli. Aumisye  va ũtonyi wa kũtethya wĩa ũsu mũito? Yeova ‘eekĩie veva wake mũtheu’ nthĩnĩ wake. (Soma Isaia 63:11-14.) Kwoou nũndũ Yeova nĩwe wanengie Mose veva wake mũtheu, no we waĩ Mũtongoi wa andũ make.

4. Aisilaeli maĩ matonya kũmanya ata kana Mose aĩ na veva wa Ngai? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 18.)

⁴ Nũndũ veva mũtheu nĩ vinya ũtonekaa, Aisilaeli mesaa kũmanya ata kana Mose nĩwanengetwe veva ũsu? Mbee, veva mũtheu nĩwatonyethisye Mose kwĩka syama na kũtavya Valao ĩũlũ wa ĩsyĩtwa ya Ngai. (Kuma 7:1-3) O na ĩngĩ, veva mũtheu nĩwatetheeisye Mose eethĩwa na nguma nzeo ta wendo, ũuu, na wũmĩĩsyo. Nguma isu nĩsyo syatumie ethĩwa atonya kũtongoesya Aisilaeli. Aĩ kĩvathũkany’o ta kĩ na atongoi ma nthĩ ila ingĩ ala maĩ ngũlũ na mamanthaa kwĩyĩuna! (Kuma 5:2, 6-9) Kwoou vai mũndũ ũteene nesa kana Yeova nĩwanyuvĩte Mose atongoesye andũ make.

5. Naaũ angĩ Yeova wanengie veva wake nĩ kana matongoesye andũ make?

⁵ Ĩtina wa ĩvinda, ve aũme angĩ Yeova wanyuvie na amanenga veva wake nĩ kana matongoesye andũ make. Kwa ngelekany’o, Mbivilia yaĩtye kana ‘Yosua mwana wa Nuni ausũĩte veva wa ũĩ.’ (Kũt. 34:9) Ĩsyokete ĩkasya kana ‘veva wa Yeova nĩwookie ĩũlũ wa Ngiteoni.’ (Asi. 6:34) O na ĩngĩ, yaĩtye kana ‘veva wa Yeova nĩwookie na vinya mũnene ĩũlũ wa Ndaviti.’ (1 Sam. 16:13) Aũme asu onthe meekwatisye veva wa Ngai ũmatetheesye, na veva ũsu nĩwamanengie ũtonyi wa kwĩka maũndũ mataĩ meka na vinya woo ene. (Yos. 11:16, 17; Asi. 7:7, 22; 1 Sam. 17:37, 50) Nũndũ wa ũu, Yeova nĩwakwatie nguma nũndũ wa maũndũ asu me vinya. Nake nĩwaaĩlĩte vyũ kũkwata nguma ĩsu.

6. Nĩkĩ Ngai wendaa andũ make manenge ndaĩa ala mamatongoesye?

⁶ Nũndũ Aisilaeli nĩmeeyoneie nesa kana aũme asu meethĩawa matongoew’e nĩ veva mũtheu, mo maaĩle kũmanya ata? Kwasũanĩa ũndũ ũũ: Ĩla andũ mambĩĩe kũnyungunyĩĩsya Mose, Yeova akũlilye: ‘Andũ aa makambũthya kũvika ĩndĩĩ?’ (Mot. 14:2, 11) Vayaĩ nzika kana Yeova nĩwanyuvĩte Mose, Yosua, Ngiteoni, na Ndaviti matongoesye andũ make. Kwoou ĩla Aisilaeli asu methukĩĩsya aũme asu, meethĩawa maimwĩthukĩĩsya Yeova ta we Mũtongoi woo.

7. Alaĩka matetheeisye Mose ata?

⁷ Alaĩka nĩmatetheeasya aũme ala manyuvĩtwe nĩ Ngai. (Soma Aevelania 1:7, 14.) Yeova nĩwatũmĩie alaĩka kũnenga Mose wĩa, kũmũnenga kĩla kyesaa kũmũtetheesya eanĩsye wĩa wake, na kũmũtongoesya. Kwa ngelekany’o, Ngai amũtũmie Mose “ethĩwe mũnene, na ĩngĩ ethĩwe mwovosya kwondũ wa kw’oko kwa mũlaĩka ũla wamumĩlĩle kakuthunĩ.” (Meko 7:35) O na ĩngĩ, Yeova atũmĩie alaĩka kũnenga Mose ĩla Mĩao. Mĩao ĩsu nĩyo yatetheeisye Mose kũtongoesya Aisilaeli. (Aka. 3:19) Na ĩndĩ mũthya Yeova amwĩie Mose ũũ: “Yu thi, ũtongoesye ala andũ kũvika vala nakũtavisye: sisya, mũlaĩka wakwa akakũtongoesya.” (Kuma 32:34) Vai vandũ Mbivilia ĩwetete kana Aisilaeli nĩmoonie mũlaĩka na metho aitethya mawĩa asu. Ĩndĩ nũndũ wa ũndũ Mose wamatongoesye na amaũngamĩa, vayaĩ nzika kana atetheeaw’a nĩ vinya ũvĩtũkĩte wa mũndũ.

8. Alaĩka matetheeisye Yosua na Esekia ata?

⁸ Ĩla Mose wakwie, Yosua nĩwe woosie kĩanda kyake, na eekĩiwe vinya nĩ “mũnene wa nguthu ya Yeova” nĩ kana atongoesye andũ ma Ngai ĩvindanĩ yĩla mokitaa na Akanaani. Kaũnĩ ũsu Aisilaeli nĩmo masindie. (Yos. 5:13-15; 6:2, 21) Na ve ĩvinda yĩngĩ nguthu nene ya asikalĩ ma Aasuli yavangie kũvithũkĩa Yelusaleme ĩla Esekia waĩ mũsumbĩ. Ĩndĩ Mbivilia yaĩtye kana ũtukũnĩ ũmwe “mũlaĩka wa Yeova [nĩwaumaalile],  na akũna andũ ngili ĩana na mĩongo nyanya na itano.”—2 Asu. 19:35.

9. Nĩkwĩthĩwa aũme ala Ngai wanyuvĩte maĩ na naĩ, kĩu kyaĩ kĩtumi kya Aisilaeli kũlea kũmew’a? Elesya.

⁹ Alaĩka asu mayaĩ na naĩ, ĩndĩ aũme ala alaĩka asu matetheeasya maĩ andũ me naĩ. Kwa ngelekany’o, ve ĩvinda Mose ũtaamũtaĩa Yeova. (Mot. 20:12) Nake Yosua ndaakũlya Ngai ũtao atanamba kũtianĩa ũtianĩo na andũ ma Ngiveoni. (Yos. 9:14, 15) Na ĩngĩ Mbivilia yaĩtye kana kwa kavinda ‘ngoo ya Esekia nĩyeetũlilye.’ (2 Mav. 32:25, 26) Ĩndĩ o na kau maĩ na mawonzu, Ngai endaa Aisilaeli mamew’e. Aisilaeli nĩmoonete nesa kana Yeova nĩwe watetheeasya aũme asu atũmĩĩte alaĩka. Na kwoou vayaĩ nzika kana Yeova mwene nĩwe watongoeasya andũ make.

10. Mose atongoew’e ata nĩ Mĩao ya Ngai?

¹⁰ Aũme ala manyuvĩtwe nĩ Ngai nĩmatongoew’e nĩ Ndeto yake. Mbivilia yĩtaa ĩla Mĩao Aisilaeli manengiwe ‘Mĩao ya Mose.’ (1 Asu. 2:3) Ĩndĩ Maandĩko nĩmonanĩtye kana Yeova nĩwe wanenganie mĩao ĩsu, na eka ũu, Mose mwene aĩ no nginya amĩatĩĩe. (2 Mav. 34:14) Kwa ngelekany’o, Yeova nĩweeaĩe Mose ũndũ yĩla ĩeema ya kũmbanĩa yaaĩle kũseũvw’a, nake “Mose [nĩweekie] o ta ũu; kwĩanana na onthe ala Yeova wamwĩaĩe, ũu nĩw’o wekie.”—Kuma 40:1-16.

11, 12. (a) Yosua na asumbĩ ala masumbĩkĩte andũ ma Ngai maaĩle kwĩka ata? (b) Ndeto ya Ngai yatetheeisye ala matongoesye andũ make ata?

¹¹ Kuma ĩla Yosua wanyuviwe, ekalaa na ĩvuku yaumĩĩw’e Ndeto ya Ngai. Yeova amwĩie atĩĩ: “Wĩmĩsũanĩaa mũthenya na ũtukũ, nĩ kana ũsũvĩe wĩke kwĩanana na w’onthe ũla ũandĩkĩtwe nthĩnĩ wayo.” (Yos. 1:8) Ĩtina wa ĩvinda, asumbĩ onthe ala masumbĩkie andũ ma Ngai nĩmeekie oou. Yaĩ lasima masome Mĩao ĩsu kĩla mũthenya, mamyumĩĩsye vandũ, na ‘maikwata ndeto syonthe sya mĩao ĩsu na myamũlo ĩsu, na kũsyĩkaa.’—Soma Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 17:18-20.

¹² Ndeto ya Ngai yatetheeisye ata aũme ala manyuvĩtwe matongoesye? Ekai tũsũanĩe ĩũlũ wa Mũsumbĩ Yosia. Ĩvinda yĩmwe ve ĩvuku yoonekie yaandĩkĩtwe Mĩao ya Mose, na mũandĩki wa Yosia nĩwayosie na ambĩĩa kũmũsomea ĩvuku yĩu. * Mũsumbĩ ũsu eekie ata? Mbivilia yaĩtye: “Yĩla mũsumbĩ waminie kwĩw’a ndeto sya ĩvuku ya mĩao, atembũanga ngũa syake.” Ĩndĩ ti ũu wĩ w’oka. Akwatisye kaũ wa kũmina vyũ ũthaithi wa mĩvw’anano na avangĩthya mboka nene ĩtaaoneka ya Vasaka. Maũndũ asu eekie atongoew’e nĩ Ndeto ĩsu ya Ngai. (2 Asu. 22:11; 23:1-23) Nũndũ Yosia na atongoi ala angĩ aĩkĩĩku matongoeaw’a nĩ Ndeto ya Ngai, nĩmeethĩawa meyũmbanĩtye kũalyũla myolooto ĩla manengae andũ ma Ngai na maimĩelesya nesanga. Moalyũku asu meekawa nĩmatetheeasya andũ ma Ngai mekale kwosana na kwenda kwake.

13. Vaĩ kĩvathũkany’o kĩva katĩ wa atongoi ma andũ ma Ngai na atongoi ma mbaĩ ila ingĩ?

¹³ Asumbĩ asu aĩkĩĩku maĩ kĩvathũkany’o vyũ na atongoi ma nthĩ ingĩ, ala meekwatasya ũĩ wa mũndũ na maatĩĩaa mĩvango ya andũ! Kwa ngelekany’o, atongoi ma Kanaani nĩmeetĩkĩlĩtye maũndũ mathũku, ta mũndũ kũkoma na ũngĩ wa mũsyĩ woo, aũme kũkoma na aũme kana aka na aka, mũndũ kũkoma na nyamũ, kũthemba syana, na ũthaithi wa mĩvw’anano ũte maela. (Ali. 18:6, 21-25) O na ĩngĩ, atongoi ma Mbaviloni na Misili mayaĩ na myolooto ya ũtheu yosanĩte na saenzi ta ĩla Ngai wanengete Aisilaeli. (Mot. 19:13) Kĩvathũkany’o na ũu, andũ ma Ngai nĩmeeyoneie ũndũ atongoi moo meeyumĩtye kũĩkĩĩthya kana andũ nĩ atheu  kĩ-veva, kĩ-mwĩĩ, o na mwĩkalĩlenĩ woo. Vate nzika, Yeova aĩ vamwe na atongoi asu aĩkĩĩku.

14. Nĩkĩ Yeova wakanisye atongoi amwe ma andũ make?

¹⁴ Ti asumbĩ onthe ala masumbĩkie andũ ma tene ma Ngai maatĩĩa myamũlo yake. Ala mataamwĩw’a Yeova nĩmaleile kwĩtĩkĩla aimatongoesya na veva wake mũtheu, alaĩka make, na Ndeto yake. Na nũndũ wa ũu, ve amwe Yeova wakanisye, na angĩ eeka kũmaveta na anyuva angĩ mose mwanya ũsu woo. (1 Sam. 13:13, 14) Ĩndĩ ĩtina wa ĩvinda, Yeova nĩwanyuvie mũtongoi ũngĩ mũnene mũno o na kwĩ aũme o na meva ala waatũmĩa kũtongoesya andũ make.

15. (a) Athani moonanisye ata kana ve mũtongoi wa mwanya waĩ nzĩanĩ? (b) Mũtongoi ũla wathanĩtwe aĩ ũũ?

¹⁵ Yeova nĩwathanie kwa ĩvinda ya myaka mingĩ kana akookĩlya mũtongoi mwaĩlu vyũ atongoesye andũ make. Kwa ngelekany’o, Mose atavisye mbaĩ ya Isilaeli ũũ: “Yeova Ngai waku akakũkĩlĩlya mwathani kuma katĩ waku, kuma katĩ wa ana-a-au, ũilyĩ takwa; mwĩthukĩĩsyei.” (Kũt. 18:15) Isaia nake awetie kana ũsu akeethĩwa “mũtongoi na mwĩaĩi.” (Isa. 55:4) Na Ndanieli aveveewe aandĩka ĩũlũ wa kũka kwa “mwĩtĩkĩw’a mauta, ũla mũnene.” (Nda. 9:25) Na ĩndĩ ĩtina Yesũ Klĩsto nĩwawetie kana nĩwe “mwĩaĩi” wa andũ ma Ngai. (Soma Mathayo 23:10.) Amanyĩw’a make mamũatĩĩaa na ngenda na nĩmaĩkĩĩe kana nĩwe wanyuvĩtwe nĩ Yeova. (Yoa. 6:68, 69) Nĩ kyaũ kyamamanyĩthisye vyũ kana Yesũ Klĩsto nĩwe wanyuvĩtwe nĩ Yeova atongoesye andũ make?

16. Nĩ kyaũ kyoonanisye kana Yesũ nĩwanengetwe ũtonyi nĩ veva mũtheu?

¹⁶ Veva mũtheu nĩwanengie Yesũ ũtonyi. Ĩla Yesũ wavatisawa, Yoana Mũvatisi nĩwoonie ‘ĩtu yavingũka na veva wa Ngai ũtheete ĩũlũ wake wĩ na mũvw’ano wa ĩvũĩ.’ Ĩtina wa vau, ‘veva nĩwamũtongoeisye wamũtwaa weũnĩ.’ (Mk. 1:10-12, The Holy Bible in Current Kikamba Language) Kuma vau nginya ĩla Yesũ waminie ũthũkũmi wake kũũ nthĩ, veva wa Ngai nĩwaendeeie kũmũnenga vinya wa kwĩka syama na kũneena na ũkũmũ. (Meko 10:38) O na eka ũu, veva mũtheu nĩwatumie Yesũ ethĩwa na nguma nzeo, ta wendo, ũtanu, na mũĩkĩĩo ũtathingĩthĩka. (Yoa. 15:9; Aevl. 12:2) Vai mũtongoi ũngĩ o na wĩva wanengetwe ũtonyi wĩana ũu nĩ veva mũtheu. Kwa w’o, Yesũ anyuvĩtwe nĩ Yeova.

17. Alaĩka meekie ata mamũtetheesye Yesũ?

¹⁷ Alaĩka nĩmatetheeisye Yesũ. Kavinda kakuvĩ Yesũ avatiswa ‘alaĩka nĩmookie na mamũthũkũma.’ (Mt. 4:11) Na masaa meana ũna atambĩte kũawa ‘nĩwaumĩlĩlwe nĩ mũlaĩka kuma ĩtunĩ, amwĩkĩa vinya.’ (Luka 22:43) Yesũ nĩweethĩawa esĩ  nesa vyũ kana Yeova ndalea kũtũma alaĩka mamũtetheesye kĩla ĩvinda wenda vinya wa kwĩka kwenda kwake.—Mt. 26:53.

18, 19. Yesũ aekie ata Ndeto ya Ngai ĩtongoesye meko make na momanyĩsyo make?

¹⁸ Yesũ nĩwatongoew’e nĩ Ndeto ya Ngai. Yesũ nĩweetĩkĩlile kũtongoew’a nĩ Maandĩko kuma o ĩla wambĩĩe ũthũkũmi wake kũũ nthĩ. (Mt. 4:4) Ĩĩ, aatĩĩie vyũ kĩla kyaĩ Ndetonĩ ya Ngai o na nginya ĩla wesie kũaĩwa mũtĩnĩ wa mathĩna. O na imwe sya ndeto syake sya mũthya asyumisye maandĩkonĩ ala mathanĩte ĩũlũ wa Masia. (Mt. 27:46; Luka 23:46) Ĩndĩ atongoi ma ndĩni ma ĩvinda yĩu mayaatĩĩaa Ndeto ya Ngai ĩla yaema kwosana na syĩthĩo syoo. Na kwoou Yesũ atũmĩie ndeto sya Yeova ila syaandĩkiwe nĩ mwathani Isaia asya ũũ ĩũlũ woo: “Andũ aa nĩmandaĩaa na ilomo syoo; ĩndĩ ngoo syoo syĩ kũasa nakwa. Nao manthaithaa ũthaithi wa mana, makĩmanyĩsya momanyĩsyo, nao nĩ mĩao ya andũ.” (Mt. 15:7-9) We wĩona Yeova ta waĩ esa kũnyuva ũmwe wa andũ asu atongoesye andũ make?

¹⁹ Yesũ nĩweetĩkĩlilye Ndeto ya Ngai ĩtongoesye meko make na momanyĩsyo make. Esa kũlikĩlĩĩlwa nĩ atongoi ma ndĩni ndeekwatasya ũĩ wake mwene kana ũmanyi ũla waĩ naw’o, o na kũtw’ĩka waĩ mwingĩ ki kwĩ wa mũndũ o na wĩva. Vandũ va ũu, aekaa Maandĩko maneene ne mo. (Mt. 22:33-40) Na vandũ va kũtinda aikathĩĩa ala mamwĩthukĩĩasya na ngewa sya ũndũ watũaa ĩtunĩ kana ũndũ syĩndũ syoombiwe, ‘avindũaa ilĩko syoo, nĩ kana mamanye Maandĩko.’ (Luka 24:32, 45) Yesũ nĩwendete Ndeto ya Ngai, na nĩwendete mũno kũmĩtavya andũ angĩ.

20. (a) Yesũ oonanisye ata kana nĩwamwĩnyivĩsye Ngai? (b) Kĩvathũkany’o kĩla kĩ vo katĩ wa Yesũ na Elote Akiliva I kĩtũmanyĩsya kyaũ ĩũlũ wa ala Yeova ũnyuvaa matongoesye andũ make?

²⁰ O na kũtw’ĩka Yesũ nĩwaseng’isye andũ na “ndeto sya mumo” ila waneenaa, anengie Mũmanyĩsya wake, Yeova, nguma ĩsu. (Luka 4:22) Ĩla mũthwii mũna watatie kũkumya Yesũ aimwĩta “Mũmanyĩsya mũseo,” Yesũ amũsũngĩie ũũ e na wĩnyivyo: “Nĩkĩ ũũmbĩta mũseo? kũi mũseo ate o ũmwe, nake nĩ Ngai.” (Mko. 10:17, 18) Yesũ ko ũtaĩ kĩvathũkany’o mũno na Elote Akiliva I, ũla wesie kũtw’ĩka mũsumbĩ, kana mũtongoi, wa Yutia myaka ta nyanya ĩtina wa vau! Kwa ngelekany’o, ve ĩvinda Elote waĩ na kyathĩ kĩna kyakonetye wĩa wake, na mũthenya ũsu aendie kyathĩnĩ kĩu ekĩĩte “ngũa sya kĩũsumbĩ.” Ĩkomano yĩla yamwĩthukĩĩsye yambĩĩe kũmũkathĩĩa na wasya mũnene yĩyasya: “Nĩ wasya wa ngai, ti wasya wa mũndũ.” Elote eoneka ndaalea nguma ĩsu. Nĩ kyaũ kyeekĩkie ĩtina wa ũu? Mbivilia yaĩtye: “Na kavinda kau mũlaĩka wa Mwĩaĩi amũkũna, nĩkwĩthĩwa ndaamũnenga Ngai ndaĩa: nake aĩwa nĩ iinyũ, na aumwa nĩ veva.” (Meko 12:21-23) We wĩona mũndũ ũkũsũanĩa nesa ta wĩsa kwasa kana Elote anyuvĩtwe nĩ Yeova ethĩwe mũtongoi? Vaitonyeka! Ĩndĩ we Yesũ nĩwoonanisye nesa vyũ kana anyuvĩtwe nĩ Ngai, na kĩla ĩvinda nĩwamũtaĩaa Yeova ta we Mũtongoi Ũla Mũnene Vyũ wa andũ make.

21. Ĩsomo yĩla yĩatĩĩe yĩneeneete kyaũ?

²¹ Ũtongoi wa Yesũ ndwaĩ o wa myaka mĩvũthũ. Yesũ amina kũthayũũkw’a eeie amanyĩw’a make atĩĩ: “Nĩnĩnengetwe ũkũmũ w’onthe ĩtunĩ na kũũ nthĩ.” Na ĩndĩ asyoka amea: “Sisyai, nyie nĩ vamwe nenyu mĩthenya yonthe, kũvika wĩanĩu wa ĩvinda yĩĩ.” (Mt. 28:18-20) Ĩndĩ nũndũ athayũũkw’a aendie ĩtunĩ, we Yesũ esaa kũtongoesya andũ ma Ngai ata ala me kũũ ĩũlũ wa nthĩ? Yeova esaa kũnyuva aaũ amaie ungu wa Klĩsto nĩ kana matongoesye andũ make? Namo Aklĩsto mesaa kũmanya ata ala manyuvĩtwe nĩ Yeova? Ĩsomo yĩla yĩatĩĩe nĩyĩũneenea mosũngĩo ma makũlyo asu.