Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Gyihova Di Ye Menli Ne Anyunlu

Gyihova Di Ye Menli Ne Anyunlu

‘Gyihova bali bɛ nyunlu dahuu.’AYE. 58:11.

EDWƐNE: 152, 22

1, 2. (a) Kɛzi menli mɔɔ di Gyihova Alasevolɛ anyunlu la le ngakyile fi menli mɔɔ yɛ zɔ wɔ ɛzonlenlɛ gyɛne nu la anwo ɛ? (b) Duzu a yɛbazuzu nwo wɔ edwɛkɛ ɛhye nee mɔɔ doa ye la anu a?

“NWANE a le bɛ adekilevolɛ a?” Bɛta bɛbiza Gyihova Alasevolɛ kpuya ɛhye. Ɔnyɛ azibɛnwo ɔluakɛ wɔ ɛzonlenlɛ dɔɔnwo anu, bɛlɛ nrenyia anzɛɛ raalɛ ko kɛ bɛ adekilevolɛ. Noko, yɛfa anyelielɛ yɛbua menli mɔɔ biza yɛ la kɛ yɛ Adekilevolɛ ne ɛnle dasanli mɔɔ ɛnli munli a. Emomu, yɛ Adekilevolɛ a le Gyisɛse Kelaese. Na ɔtie ɔ Ze nee ye Adekilevolɛ, Gyihova.Mat. 23:10.

2 Noko, yɛlɛ menli ekpunli bie mɔɔ ɛnyelɛ nwu bɛ, ‘akɛlɛ nɔhavo nee nrɛlɛbɛvolɛ ne,’ mɔɔ di Nyamenle menli ne anyunlu ɛnɛ a. (Mat. 24:45) Ɔti kɛzi yɛkola yɛnwu kɛ Gyihova dua ɔ Ra ne mɔɔ ɛnyelɛ ɛnnwu ye la anwo zo ɔdi ye menli ne anyunlu ɛ? Wɔ edwɛkɛ ɛhye nee mɔɔ doa ye la anu, yɛbazuzu kɛzi Gyihova ɛmaa menli bie mɔ ɛli ye menli ne anyunlu wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu la anwo. Yɛbanwu daselɛ nsa mɔɔ kile kɛ ɛnee Gyihova gyi menli zɔhane mɔ anzi amgba, na ɛnee ɔle ye menli ne nɔhalɛ Adekilevolɛ na ɔtɛde zɔ la.Aye. 58:11.

SUNSUM NWUANZANWUANZA NE BOALE BƐ

3. Duzu a boale Mosisi maanle ɔlile Yizilayɛma anyunlu a?

3 Sunsum ne boale Nyamenle agyakɛnugyinlavolɛma. Suzu Mosisi mɔɔ bɛmaanle ɔlile Yizilayɛma anyunlu la anwo. Duzu a boale ye maanle ɔyɛle gyima kpole zɔhane a? Gyihova maanle “ye Sunsum Nwuanzanwuanza.” (Kenga Ayezaya 63:11-14.) Gyihova luale ye sunsum ne mɔɔ ɔvale ɔmaanle Mosisi la azo ɔlile Ye menli ne anyunlu.

4. Ɛnee kɛzi Yizilayɛma bahola anwu kɛ Nyamenle sunsum ne wɔ Mosisi anwo zo ɛ? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.)

4 Kɛmɔ sunsum ne le tumi mɔɔ ɛnyelɛ ɛnnwu ye la ati, kɛzi Yizilayɛma bahola anwu kɛ ɔlɛyɛ gyima wɔ Mosisi anwo zo ɛ? Sunsum ne maanle Mosisi yɛle nwanwane ninyɛne na ɔbɔle Nyamenle duma ɔhilele Falo. (Ade. 7:1-3) Sunsum ne eza maanle Mosisi nyianle subane ngɛnlɛma le kɛ ɛlɔlɛ, mɛlɛbɛnwoaze, nee abotane, ɛhye maanle ɔholale ɔlile Yizilayɛma anyunlu. Yeanyɛ kɛ maanle maanle ne anu amra adekilevoma ne mɔɔ bɛ ti yɛ se na bɛle angomedi la! (Ade. 5:2, 6-9) Ɛnee ɔda ali wienyi kɛ: Gyihova ɛkpa Mosisi kɛ Ye menli ne adekilevolɛ.

5. Nwane mɔ bieko a Gyihova vale ye sunsum ne maanle bɛ amaa bɛali ye menli ne anyunlu a?

5 Nzinlii, Gyihova sunsum ne boale menli bieko mɔɔ ɔkpale bɛ kɛ bɛli ye menli ne anyunlu la. ‘Nɛn ara Dwɔhyua nrɛlɛbɛ sunsum ne yɛle kpole.’ (Mɛla 34:9) ‘Gyihova sunsum ne dwule Gedɛyɔn anwo zo.’ (Man. 6:34) ‘Gyihova sunsum ne dwule Devidi anwo zo.’ (1 Sa. 16:13) Menli ɛhye mɔ amuala maanle Nyamenle sunsum ne boale bɛ, na bɛyɛle nwanwane ninyɛne mɔɔ anrɛɛ bɛnrɛhola ye yɛ la. (Dwɔh. 11:16, 17; Man. 7:7, 22; 1 Sa. 17:37, 50) Ɔti, Gyihova a fɛta nwolɛ nganvolɛ ne a.

6. Duzu ati a ɛnee Gyihova kpondɛ kɛ ye menli ne bu Yizilayɛ adekilevoma ne ɛ?

6 Duzu a ɛnee ɔwɔ kɛ Yizilayɛma yɛ wɔ mekɛ mɔɔ bɛnwunle kɛ sunsum ne wɔ menli ɛhye mɔ anwo zo la ɛ? Mɔɔ menli ne dendɛle tiale Mosisi adehilelɛ la, Gyihova bizale kɛ: ‘Fane nyɛ yɛɛ menli ɛhye mɔ kɛkpo me a?’ (Ɛdi. 14:2, 11) Gyihova kpale Mosisi, Dwɔhyua, Gedɛyɔn, nee Devidi kɛ bɛli ye menli ne anyunlu. Saa menli ne tie bɛ a, ɛnee bɛli Gyihova anzi kɛ bɛ Adekilevolɛ.

ANWUMABƆVOLƐMA BOALE BƐ

7. Kɛzi anwumabɔvolɛma boale Mosisi ɛ?

7 Anwumabɔvolɛma boale Nyamenle agyakɛnugyinlavolɛma. (Kenga Hibuluma 1:7, 14.) Gyihova luale anwumabɔvolɛma anwo zo maanle Mosisi gyima, bɛboale ye, na bɛhilele ye adenle. Nyamenle zoanle Mosisi kɛ ‘ɔli bɛ nwo zo na ɔlie bɛ, ɔlua soanvolɛ ne mɔɔ vindele sendɔlɔra ne anu la anwo zo.’ (Gyi. 7:35) Gyihova ‘maanle soanvolɛma’ vale Mɛla ne mɔɔ Mosisi vale hilehilele Yizilayɛma la maanle. (Gal. 3:19) Na Gyihova zele ye kɛ: “Sia kɔva menli ne kɔ ɛleka ne mɔɔ mehile wɔ la. Me soanvolɛ bali ɛ nyunlu.” (Ade. 32:34) Baebolo ne ɛnga kɛ Yizilayɛma nwunle anwumabɔvolɛ bie kɛ ɔlɛyɛ gyima zɔhane. Noko, kɛzi Mosisi hilehilele menli ne na ɔhilele bɛ adenle la maanle ɔlale ali kɛ tumi bie ɛlɛboa ye.

8. Kɛzi anwumabɔvolɛma boale Dwɔhyua nee Hɛzikaya ɛ?

8 Dwɔhyua mɔɔ lile Mosisi agya la nyianle moalɛ vile ‘Gyihova ɛlɔnema ne Safohyenle Kpanyinli’ ne ɛkɛ, ɔlile Nyamenle menli ne anyunlu bɛ nee Keenama hɔhonle; na Yizilayɛma lile konim. (Dwɔh. 5:13-15; 6:2, 21) Nzinlii, Aselea sogyama dɔɔnwo bie nwunlonwunlanle Belemgbunli Hɛzikaya kɛ bɛko bɛava Gyɛlusalɛm. Kenle ko nɔɔzo, ‘Gyihova soanvolɛ hɔle Aseleama azokoɛleɛ ne hɔhunle ɛlɔnema 185,000.’2 Arl. 19:35.

9. Ɛnee Nyamenle agyakɛnugyinlavolɛma ne ɛnli munli ɛdeɛ, noko duzu a ɛnee ɔwɔ kɛ Yizilayɛma yɛ a?

9 Anwumabɔvolɛma di munli, noko menli mɔɔ bɛboale bɛ la ɛnli munli. Mekɛ bie, Mosisi anwula Gyihova anyunlunyia. (Ɛdi. 20:12) Dwɔhyua ambiza Nyamenle kolaa na ɔ nee Gebɛyɔnoma ayɛ ngyekyeleɛ. (Dwɔh. 9:14, 15) Hɛzikaya yɛle “mgbanyizonle” wɔ mekɛ ekyi bie anu. (2 Ek. 32:25, 26) Menli ɛhye mɔ ɛnli munli ɛdeɛ, noko ɛnee ɔwɔ kɛ Yizilayɛma tie bɛ. Gyihova luale anwumabɔvolɛma nwo zo boale bɛ. Ɛnee Gyihova li ye menli ne anyunlu amgba.

BAEBOLO NE HILELE BƐ ADENLE

10. Kɛzi Nyamenle Mɛla ne hilele Mosisi adenle ɛ?

10 Nyamenle Edwɛkɛ ne hilele ɔ gyakɛ anu gyinlavolɛma adenle. Baebolo ne fɛlɛ mɛla ne mɔɔ bɛvale bɛmaanle Yizilayɛma la “Mosisi mɛla.” (1 Arl. 2:3) Noko, Ngɛlɛlera ne maa yɛnwu kɛ Gyihova a le Mɛlamaavolɛ ne a, na ɛnee ɔwɔ kɛ Mosisi mumua ne di Mɛla ne azo. (2 Ek. 34:14) Mekɛ mɔɔ Gyihova zele ye kɛ ɔzi ɛdanlɛ sua ne la, ‘Mosisi yɛle debie biala, kɛ mɔɔ Gyihova zele ye la.’Ade. 40:1-16.

11, 12. (a) Duzu a ɛnee ɔwɔ kɛ Dwɔhyua nee arelemgbunli mɔɔ nleanle Nyamenle menli ne anwo zo la yɛ a? (b) Duzu a Nyamenle Edwɛkɛ ne maanle ye adekilevoma ne yɛle a?

11 Dwɔhyua bɔle ɔ bo kɛ ɔdi menli ne anyunlu la, ɛnee ɔlɛ Nyamenle Edwɛkɛ ne mɔɔ bɛhɛlɛ la bie. Bɛzele ye kɛ: ‘Maa ɔyɛ wɔ gyima kɛ ɛkɛgenga na ɛkɛdwenledwenle nwo nɔɔzo nee ewiazo, na di mɔɔ bɛhɛlɛ ye wɔ nu la amuala azo.’ (Dwɔh. 1:8) Nzinlii, arelemgbunli mɔɔ nleanle Nyamenle menli ne anwo zo la yɛle zɔhane ala. Ɛnee ɔwɔ kɛ bɛkenga Mɛla ne dahuu, bɛnea zo bɛkɛlɛ bie, na ‘bɛdi mɛla nee ngyehyɛlɛ ɛhye mɔ amuala azo.’—Kenga Mɛla ne 17:18-20.

12 Kɛzi Nyamenle Edwɛkɛ ne hilele menli mɔɔ lile ye menli ne anyunlu la adenle ɛ? Suzu Belemgbunli Dwosaya neazo ne anwo. Mekɛ mɔɔ bɛnwunle buluku bie mɔɔ Mosisi Mɛla ne wɔ nu la, Dwosaya kɛlɛhɛlɛvolɛ ne gengale hilele ye. * Duzu a belemgbunli ne yɛle a? ‘Belemgbunli ne dele edwɛkɛ mɔɔ wɔ buluku ne anu la, ɔsuosuanle ye tɛladeɛ ne anu.’ Noko ɔyɛle mɔɔ tɛla zɔ. Nyamenle Edwɛkɛ ne maanle Dwosaya honle tiale awozonle ɛzonlenlɛ na ɔyɛle ngyehyɛleɛ ɔmaanle bɛlile Akpabɛnwo ne kpole kpalɛ. (2 Arl. 22:11; 23:1-23) Kɛmɔ Nyamenle Edwɛkɛ ne hilele Dwosaya nee adekilevo nɔhavoma gyɛne adenle la ati, bɛyɛle nzenzaleɛ bɛvale adehilelɛ kpalɛ bɛmaanle Nyamenle menli ne. Ɛhye maanle Nyamenle menli ne yɛle ye ɛhulolɛdeɛ.

13. Kɛzi Nyamenle menli ne adekilevoma le ngakyile fi maanle maanle ne anu adekilevoma ne anwo ɛ?

13 Ɛnee arelemgbunli nɔhavoma ɛhye mɔ le ngakyile fi maanle mgbanyima mɔɔ bɛfa sonla nrɛlɛbɛ a bɛdi gyima na bɛnzuzu ninyɛne nwo bɛngɔ moa la anwo! Keena adekilevoma nee bɛ menli ne yɛle bɛkyi ninyɛne dɔɔnwo mɔɔ bie a le mogyafonla, mrenyia mɔɔ fa mrenyia, menli mɔɔ nee nane da, bɛ mra mɔɔ bɛfa bɛbɔ afɔle, nee awozonle ɛzonlenlɛ. (Sɛl. 18:6, 21-25) Bieko, Babelɔn nee Yigyibiti adekilevoma anli bɔkɔbɔkɔyɛlɛ nwo mɛla ne mɔɔ Nyamenle vale maanle Yizilayɛma la azo. (Ɛdi. 19:13) Noko, Nyamenle menli ne adekilevo nɔhavoma maanle bɛ anwosesebɛ kɛ bɛmaa bɛ nwo ɛde wɔ sunsum nu, ɛbɛlabɔlɛ nu, nee nwonane nu. Ɔda ali kɛ, ɛnee Gyihova li bɛ nyunlu.

14. Duzu ati a Gyihova deanle ye menli ne adekilevoma ne bie mɔ ɛ?

14 Tɛ arelemgbunli mɔɔ nleanle Nyamenle menli ne anwo zo wɔ tete ne la kɔsɔɔti a lile Nyamenle adehilelɛ zo a. Bɛdabɛ mɔɔ bɛandie Gyihova la anlie sunsum ne, anwumabɔvolɛma, nee ye Edwɛkɛ ne anu adehilelɛ ando nu. Ɔdwu mekɛ ne bie a, Gyihova tea bɛ anzɛɛ ɔkpa adekilevoma fofolɛ. (1 Sa. 13:13, 14) Nzinlii, ɔkpale adekilevolɛ mɔɔ ɔdi munli la.

GYIHOVA KPALE ADEKILEVOLƐ MƆƆ ƆDI MUNLI

15. (a) Kɛzi ngapezoma ne hilele kɛ adekilevolɛ mɔɔ le ngakyile la bara ɛ? (b) Nwane a le adekilevolɛ ɛhye?

15 Gyihova hanle dole ɛkɛ ne kɛ ɔbakpa adekilevolɛ mɔɔ di munli la yeamaa yeali ye menli ne anyunlu. Mosisi zele Yizilayɛma kɛ: ‘Gyihova bɛ Nyamenle ne bamaa ye kpɔmavolɛ mɔɔ le kɛ medame la avinde bɛdabɛ bɛ mediema ne mɔ avinli. Yemɔ yɛɛ ɔwɔ kɛ bɛtie ye a.’ (Mɛla 18:15) Ayezaya hanle kɛ Ahenle zɔhane bayɛ ‘adekilevolɛ nee safohyenle.’ (Aye. 55:4) Na sunsum ne maanle Daneɛle hɛlɛle ‘belemgbunli bie anzɛɛ Adekilevolɛ mɔɔ bɛkpokpa ye la’ ɛralɛ nwo edwɛkɛ. (Dan. 9:25) Nzinlii, Gyisɛse Kelaese lale ɔ nwo ali kɛ bɛ “Menle” anzɛɛ Nyamenle menli ne Adekilevolɛ. (Kenga Mateyu 23:10.) Gyisɛse ɛdoavolɛma ne vile bɛ ɛhulolɛ nu doale ye, na bɛhanle kɛ yemɔ a Gyihova ɛkpa ye a. (Dwɔn 6:68, 69) Duzu a maanle bɛliele bɛlile kɛ Gyihova ɛkpa Gyisɛse Kelaese kɛ ɔli ye menli ne anyunlu a?

16. Duzu a kile kɛ sunsum ne boale Gyisɛse a?

16 Sunsum ne boale Gyisɛse. Mɔɔ bɛzɔnenle Gyisɛse la, Dwɔn Sɔnevolɛ ne nwunle “kɛ anwuma ɛbuke na Sunsum ne ɛlɛdwu ɔ nwo zo kɛ abubule la.” Ɛhye anzi, ‘sunsum ne maanle ɔhɔle fienemgbole ne anu.’ (Maake 1:10-12) Wɔ Gyisɛse azɛlɛ ye azo ɛzonlenlɛ gyima ne anu, Nyamenle sunsum ne maanle ɔyɛle nwanwane ninyɛne na ɔdendɛle wɔ tumi nu. (Gyi. 10:38) Bieko, sunsum ne maanle Gyisɛse lale subane kpalɛ mɔɔ bie a le ɛlɔlɛ, anyelielɛ, nee diedi kpole la ali. (Dwɔn 15:9; Hib. 12:2) Bɛtɛdile adekilevolɛ gyɛne biala anwo daselɛ zɛhae ɛlɛ. Ɛnee Gyihova ɛkpa Gyisɛse.

Kɛzi anwumabɔvolɛma boale Gyisɛse wɔ ye ɛzɔnenlɛ ne anzi ɛ? (Nea ɛdendɛkpunli 17)

17. Kɛzi anwumabɔvolɛma boale Gyisɛse ɛ?

17 Anwumabɔvolɛma boale Gyisɛse. Gyisɛse zɔnenle la, yeangyɛ “Nyamenle soanvolɛma raboale ye.” (Mat. 4:11) Ɔka ekyii na yeawu la, ‘Nyamenle soanvolɛma vi anwuma ramanle ye anwosesebɛ.’ (Luku 22:43) Ɛnee Gyisɛse lɛ anwodozo kɛ mekɛ biala mɔɔ ɔbahyia moalɛ amaa yeahola yeayɛ Nyamenle ɛhulolɛdeɛ la, Gyihova bamaa anwumabɔvolɛma araboa ye.Mat. 26:53.

18, 19. Kɛzi Nyamenle Edwɛkɛ ne hilele Gyisɛse adenle wɔ ye ɛbɛlabɔlɛ nee ye ngilehilelɛ nu ɛ?

18 Nyamenle Edwɛkɛ ne hilele Gyisɛse adenle. Gyisɛse maanle Ngɛlɛlera ne hilele ye adenle ɔvi ye ɛzonlenlɛ gyima ne mɔlebɛbo. (Mat. 4:4) Ɔlile Nyamenle Edwɛkɛ ne azo too bɛhunle ye wɔ baka zo. Mɛzaya ne anwo ngapezo boka edwɛkɛ mɔɔ ɔhanle bɔbɔ na yeawu la anwo. (Mat. 27:46; Luku 23:46) Noko, ye mekɛ zo ɛzonlenlɛ nu adekilevoma ne kpole Nyamenle Edwɛkɛ ne, saa ɔ nee bɛ amaamuo ɛnnyia a. Gyisɛse vale Gyihova edwɛkɛ ne mɔɔ ngapezonli Ayezaya hanle la hanle bɛ nwo edwɛkɛ kɛ: “Menli ɛhye mɔ fa bɛ nloa babonle mgbane kanvo me, na bɛ ahonle ɛdeɛ, ɔmbikye me. Bɛ ɛzonlenlɛ ne le mgbane, ɔluakɛ bɛkilehile mɔɔ menli ɛhyehyɛ la!” (Mat. 15:7-9) Asoo Gyihova bahola akpa menli ɛhye mɔ anu bie kɛ ɔli ye menli ne anyunlu?

19 Gyisɛse maanle Nyamenle Edwɛkɛ ne hilele ye adenle wɔ ye nyɛleɛ nee ye ngilehilelɛ nu. Mekɛ mɔɔ bɛ nee ye zule kpolera wɔ ɛzonlenlɛ nwo la, yeanva ye nrɛlɛbɛ nee ye anwubielɛ yeanli nwolɛ gyima. Emomu, ɔvale Ngɛlɛlera ne. (Mat. 22:33-40) Kɛ anrɛɛ ɔbaha ye ɛbɛlabɔlɛ wɔ anwuma anzɛɛ abɔdeɛ nwo edwɛkɛ dɔɔnwo yeahile ye tievolɛma la, “ɔbukele bɛ adwenle ɔmanle bɛdele Nyamenle Edwɛkɛ ne abo.” (Luku 24:32, 45) Ɛnee Gyisɛse anye die Nyamenle Edwɛkɛ ne anwo, na ɛnee ɔkulo kɛ ɔka bie ɔkile awie mɔ.

20. (a) Kɛzi Gyisɛse wulale Nyamenle anyunlunyia ɛ? (b) Ngakyile boni a ɛnee wɔ Gyisɛse nee Hɛlɔdo Agelepa I avinli a?

20 Gyisɛse “ɛdendɛlɛ” zinle ye tievolɛma ne anwo ɛdeɛ, noko ɔvale nwolɛ nganvolɛ ne ɔmaanle ye Kilehilevolɛ Gyihova. (Luku 4:22) Mɔɔ sukoavolɛ bie bɔle mɔdenle kɛ ɔfa amodinli “Kilehilevolɛ kpalɛ” yeawula Gyisɛse anyunlunyia la, Gyisɛse buale ye wɔ mɛlɛbɛnwoaze nu kɛ: “Duzu ati a ɛse mele kpalɛ ɛ? Awie biala ɛnle kpalɛ kɛ Nyamenle angomekye.” (Maake 10:17, 18) Ɛhye le ngakyile fi Hɛlɔdo Agelepa I mɔɔ ɔrayɛle Dwuuma belemgbunli, anzɛɛ adekilevolɛ wɔ ɛvolɛ kɛyɛ mɔtwɛ anzi la anwo. Wɔ ayia titili bie abo, Hɛlɔdo wulale “belemgbunli tɛladeɛ.” Ye menli ne deɛdeanle nu kɛ: “Ɛhye, yemɔ nyamenle bie ane ɔ, na tɛ sonla ne ɔ!” Hɛlɔdo anye liele ayɛlɛyelɛ ne anwo. Duzu a zile a? ‘Arɛlevilɛ nu ala Gyihova soanvolɛ rabɔle Hɛlɔdo maanle ɔlɔle azonlɛ na ɔwule, ɔluakɛ yeanva anyunlunyia yeammaa Nyamenle.’ (Gyi. 12:21-23) Nɔhalɛ nu, awie biala mɔɔ yɛ debie nzonlɛ la ɛnrɛha kɛ Gyihova kpale Hɛlɔdo kɛ adekilevolɛ. Noko Gyisɛse maanle ɔlale ali kɛ Nyamenle ɛkpa ye, na ɔwulale Gyihova anyunlunyia dahuu kɛ Ye menli ne Adekilevolɛ Bedevinli.

21. Duzu a yɛbazuzu nwo wɔ edwɛkɛ mɔɔ doa zo la anu a?

21 Gyisɛse ɛnrɛyɛ adekilevolɛ wɔ ɛvolɛ ekyi bie ala anu. Ɔhanle ɛhye wɔ ye ewudwazo ne anzi, “bɛva tumi muala mɔɔ wɔ anwuma nee aze la bɛmaa me. . . . Na bɛhakye kɛ me nee bɛ lua dahuu, kɔkpula ewiade awieleɛ.” (Mat. 28:18-20) Noko kɛ ɔkɛyɛ na Gyisɛse ali Nyamenle menli ne anyunlu wɔ azɛlɛ ye azo wɔ mekɛ mɔɔ ɔwɔ anwuma na ɛnyelɛ ɛnnwu ye la ɛ? Nwane a Gyihova bava ye ali gyima wɔ Kelaese adehilelɛ bo yeamaa yeali Ye menli ne anyunlu a? Na kɛ ɔkɛyɛ na Kilisienema anwu menli mɔɔ gyi ɔ gyakɛ anu la ɛ? Edwɛkɛ mɔɔ doa zo la babua kpuya ɛhye mɔ.

^ ɛden. 12 Bie a Mosisi mumua ne a hɛlɛle edwɛkɛ ɛhye a.