1, 2. (a) Kumbi wo alongozga Akaboni aku Yehova, apambana wuli ndi wo alongozga mu visopa vinyaki? (b) Kumbi tikambisanengenji munkhani iyi kweniso yakulondopu?

KANANDI ŵanthu afumba Akaboni aku Yehova kuti: “Kumbi mulongozgi winu ndiyani?” Venivi vakuziziswa cha chifukwa mu visopa vinandi asankha munthurumi pamwenga munthukazi kuti walongozgengi. Mwakupambana ndi visopa venivi, isi tikondwa kukambiya ŵanthu kuti Mulongozgi widu ndi munthu cha. M’malu mwaki tilongozgeka ndi Khristu yo wakuyuskika ndipu nayu walongozgeka ndi Yehova wo Mbawisi.—Mat. 23:10.

² Chinanga kuti ve viyo, pe kagulu ka abali wo ndi “kapolu wakugomezeka ndi wazeru” yo walongozga ŵanthu aku Chiuta mazuŵa nganu. (Mat. 24:45) Sonu tiziŵa wuli kuti ndi Yehova yo watitilongozga kuporote mu Mwana waki yo titimuwona cha? Munkhani iyi kweniso yakulondopu, tikambisanengi mo Yehova wawovye ŵanthu wo alongozga ŵanthu ŵaki kwa vyaka masauzandi. Tikambisanengi so maukaboni ngatatu ngo ngalongo kuti Yehova waŵawovyanga, walongozganga ŵanthu ŵaki ndipuso walutiriza kuŵalongozga.—Yes. 58:11.

3. Ntchinthu wuli cho chinguwovya Mosese kuti walongozgi Ayisraele?

³ Mzimu utuŵa wawovyanga ŵanthu wo amiyanga Chiuta. Ŵanaŵaniyani  Mosese yo wangupasika ntchitu yakulongozga Ayisraele. Ntchinthu wuli chingumuwovya kuti wafiski ntchitu yakusuzga yeniyi? Yehova “wanguŵika mwaku iyu mzimu Waki utuŵa.” (Ŵerengani Yesaya 63:11-14.) Chifukwa chakuti Mosese wawovyekanga ndi mzimu utuŵa, Yehova wangulutiriza kulongozga ŵanthu ŵaki.

4. Kumbi Ayisraele atingi aziŵengi wuli kuti Mosese walongozgekanga ndi mzimu waku Chiuta? (Wonani chithuzi cho che papeji 18.)

⁴ Pakuti mzimu utuŵa ndi nthazi yambula kuwoneka, kumbi Ayisraele atingi aziŵengi wuli kuti Mosese walongozgekanga ndi mzimu utuŵa? Mzimu wenuwu unguwovya Mosese kuti wachiti vakuziziswa kweniso wapharazgi zina laku Chiuta kwaku Farao. (Chit. 7:1-3) Ungumuwovya so kuti waje ndi mijalidu yamampha nge chanju, kujiyuyuwa ndi kuzizipizga kuti walongozgi umampha Ayisraele. Mosese wapambananga ukongwa ndi alongozgi a muvyaru vinyaki wo ŵenga ankhaza kweniso akujikuzga. (Chit. 5:2, 6-9) Venivi vingulongo kuti Yehova ndiyu wangusankha Mosese kuti walongozgengi ŵanthu ŵaki.

5. Konkhosani mo Yehova wanguwovye anthurumi anyaki achiyisraele kuti alongozgengi ŵanthu ŵaki.

⁵ Pati pajumpha nyengu, mzimu utuŵa unguwovya anthurumi anyaki wo Yehova wangusankha kuti alongozgengi ŵanthu ŵaki. Mwakuyeruzgiyapu, “Yoswa mwana waku Nuni wanguzazika ndi mzimu wazeru.” (Mar. 34:9) “Mzimu waku Yehova wenga paku Gideoni.” (Ŵer. 6:34) Ndipu “mzimu waku Yehova ungwamba kugwira ntchitu paku Davidi.” (1 Sam. 16:13) Anthurumi ŵenaŵa, agomezanga mzimu waku Chiuta kuti uŵawovyi ndipu unguŵawovya kuti aphali nkhondu zo atingi aphalengi cha pakuŵija. (Yos. 11:16, 17; Ŵer. 7:7, 22; 1 Sam. 17:37, 50) Venivi vinguchitisa kuti Yehova watumbikiki.

6. Ntchifukwa wuli Chiuta wakhumbanga kuti Ayisraele atumbikengi ŵanthu wo aŵalongozganga?

⁶ Kumbi Ayisraele akhumbikanga kuchitanji chifukwa cha vinthu vo awonanga, vo valongoliyanga limu kuti anthurumi ŵenaŵa awovyekanga ndi mzimu utuŵa? Pa nyengu yo ŵanthu adandawulanga ndi mo Mosese walongozgiyanga, Yehova wangufumba kuti: “Kumbi ŵanthu yaŵa alutirizengi kuleka kunditumbika mpaka zukwanji?” (Maŵ. 14:2, 11) Yehova wangusankha Yoswa, Gideoni ndi Davidi kuti amumiyi. Asani Ayisraele avwiya anthurumi ŵenaŵa, ndikuti avwiyanga Yehova nge Mulongozgi wawu.

7. Kumbi angelu amuwovyanga wuli Mosese?

⁷ Angelu awovyanga ŵanthu wo amiyanga Chiuta. (Ŵerengani Ŵahebere 1:14.) Yehova wangutuma angelu kuti apereki ntchitu kwaku Mosese, amunozekeresi kweniso amulongozgi. Chiuta wangutuma Mosese “nge wakulamuliya ndipuso mtaski mwakugwirisiya ntchitu mungelu yo wangumuwoneke muchivwati.” (Mac. 7:35) Marangu ngo Mosese wagwirisiyanga ntchitu pakusambiza Ayisraele, Yehova ndiyu ‘wangungapereka kuziya mwa angelu.’ (Ŵag. 3:19) Ndipu Yehova wangumukambiya kuti: “Longozge ŵanthu ku malu ngo ndakukambiya. Awona! Mungelu wangu wakulongozgengi.” (Chit. 32:34) Bayibolu likamba cha kuti Ayisraele anguwona mungelu yo wawonekanga nge munthu wachichita vinthu venivi. Chinanga kuti venga viyo, mo Mosese wasambiziyanga ndi kulongozga ŵanthu, vingulongole limu kuti waŵovyekanga ndi angelu.

8. Kumbi Yoswa ndi Hezekiya anguwovyeka wuli ndi angelu?

⁸ Mosese wati wafwa, Yoswa wangusere mu malu mwaki. Iyu wangupasika nthazi ndi “mulongozgi wa gulu la nkhondu laku Yehova” kuti walongozgi ŵanthu aku Chiuta kuchichita nkhondu ndi Akanani. Ayisraele anguphala nkhondu yo. (Yos. 5:13-15; 6:2, 21) Pavuli paki, Fumu Hezekiya yinguwofyezeka ndi asilikali a Asiriya wo akhumbanga kuyukiya Yerusalemu. Mu usiku umoza pe ‘mungelu waku Yehova wanguluta ku musasa wa Asiriya ndipu wangubaya asilikali 185,000.’—2 Ŵakar. 19:35.

9. Ntchifukwa wuli Ayisraele akhumbikanga kuvwiya ŵanthu wo amiyanga Chiuta chinanga kuti ŵenga akubuda?

 ⁹ Angelu mbambula ubudi kweni ŵanthu wo awovyekanga ndi angelu ŵenga akubuda. Mwakuyeruzgiyapu, nyengu yinyaki Mosese wangutondeka kutumbika Yehova. (Maŵ. 20:12) Yoswa wangufumba dankha Chiuta cha pa nyengu yo wachitanga phanganu ndi Agibeoni. (Yos. 9:14, 15) Hezekiya “wangujikuzga mumtima mwaki” kwa nyengu yimanavi. (2 Mik. 32:25, 26) Chinanga kuti anthurumi yaŵa anangisanga, Ayisraele akhumbikanga mbwenu kulondo ulongozgi wawu. Yehova wawovyanga anthurumi ŵenaŵa mwakugwirisiya ntchitu angelu ŵaki. Iyu waŵalongozganga nadi ŵanthu ŵaki.

10. Kumbi Mosese walongozgekanga wuli ndi marangu ngaku Chiuta?

¹⁰ Mazu ngaku Chiuta ngalongozganga ŵanthu wo amumiyanga. Bayibolu likamba kuti marangu ngo Ayisraele angupasika, ngadanikanga so kuti ‘marangu ngaku Mosese.’ (1 Ŵakar. 2:3) Kweni likamba kuti Yehova ndiyu wangupereka marangu ngenanga ndipu chinanga ndi Mosese nayu wakhumbikanga kungalondo. (2 Mik. 34:14) Yehova wati wapasa Mosese ulongozgi wa mo wakhumbikiyanga kupangiya chihema, “Mosese wanguchita vosi mwakukoliyana ndi vo Yehova wangumulamuliya. Iyu wanguchita nadi viyo.”—Chit. 40:1-16.

11, 12. (a) Kumbi Yoswa kweniso mafumu ngo ngalamuliyanga ŵanthu aku Chiuta akhumbikanga kuchitanji? (b) Kumbi Mazu ngaku Chiuta nganguŵawovya wuli anthurumi wo alongozganga ŵanthu aku Chiuta?

¹¹ Yoswa wachiyamba kulongozga, wenga ndi Mazu ngaku Chiuta ngo ngangulembeka mubuku. Yehova wangumukambiya kuti: “Utenere kuliŵerenga ndi kulunguruka musana ndi usiku kuti ulondongi mwakuphwere vosi vo vikulembekamu.” (Yos. 1:8) Pavuli paki, mafumu ngo ngalamuliyanga ŵanthu aku Chiuta nangu ngachitanga venivi. Yingu ngangulamulika kuti ngaŵerengengi marangu zuŵa lelosi, ngajilembe marangu ngenanga ndipuso ‘ngasungengi mazu ngosi nga mumarangu ngenanga ndi kungachita.’—Ŵerengani Marangu 17:18-20.

¹² Kumbi Mazu ngaku Chiuta nganguŵawovya wuli anthurumi wo alongozganga? Ŵanaŵaniyani chakuwoniyapu cha Fumu Josiya. Buku lo mwenga marangu ngo Mosese wangupasika lati lasanirika, mlembi waku Josiya wangwamba kumuŵerenge. * Kumbi fumu iyi yinguchita wuli? “Fumu yati yavwa ŵaka mazu nga mumarangu yanga, yingupaluwa vakuvwala vaki.” Iyu yinguchita so vinthu vinyaki. Mwakulongozgeka ndi Mazu ngaku Chiuta, fumu Josiya yinguyesesa kumalisa kusopa angoza ndipu yingunozga phwandu la Phaska lo lenga lechendachitikepu. (2 Ŵakar. 22:11; 23:1-23) Chifukwa chakuti Josiya ndi anthurumi anyaki akugomezeka alongozgekanga ndi Mazu ngaku Chiuta, yiwu ŵenga akunozgeka kusintha ulongozgi wo apasanga ŵanthu aku Chiuta ndipuso kuwukonkhosa umampha. Vo anguchita, vinguwovya kuti ŵanthu aku Chiuta achitengi vinthu mwakukoliyana ndi khumbu laki.

13. Kumbi ŵanthu wo alongozganga ŵanthu aku Chiuta apambananga wuli ndi alongozgi a mitundu yinyaki wo asopanga angoza?

¹³ Mafumu ngakugomezeka yanga, ngapambananga ukongwa ndi alongozgi a mitundu yinyaki wo alongozgekanga ndi zeru za ŵanthu zo zenga zakupereŵere. Mwakuyeruzgiyapu, alongozgi achikanani ndi ŵanthu ŵawu achitanga vinthu viheni ukongwa nge kugonana kwa ŵanthu apachibali, kugonana kwa anthurumi pamwenga anthukazi ŵijaŵija, kugona nyama, kupereka ŵana sembi ndipuso kusopa angoza. (Ŵal. 18:6, 21-25) Kusazgiyapu yapa, alongozgi a ku Babiloni ndi a ku Egipiti ŵengavi marangu ngakukwaskana ndi uchanda ngo Chiuta wangupasa Ayisraele. (Maŵ. 19:13) Mwakupambana ndi ŵanthu ŵenaŵa, ŵanthu aku Chiuta a mu nyengu yakali awonanga mo alongozgi ŵawu akugomezeka aŵachiskiyanga kuti ayanjengi Chiuta, ajengi achanda  kweniso a mijalidu yamampha. Kukamba uneneska, Yehova waŵalongozganga nadi.

14. Ntchifukwa wuli Yehova wachenyanga ŵanthu anyaki wo alongozganga ŵanthu ŵaki?

¹⁴ Ndi mafumu ngosi cha ngo ngalamuliyanga ŵanthu aku Chiuta a mu nyengu yakali, ngo ngalondonga ulongozgi waku Chiuta. Mafumu ngo ngalekanga kuvwiya Yehova, ngakananga kulongozgeka ndi mzimu waki, angelu ndipuso Mazu ngaki. Nyengu zinyaki Yehova waŵachenyanga pamwenga wasankhanga alongozgi anyaki kuti asere mumalu mwawu. (1 Sam. 13:13, 14) Pa nyengu yaki, iyu wasankhanga munthu munyaki yo waŵanga wamampha kuluska yo wengapu.

15. (a) Kumbi achimi angulongo wuli kuti kuzengi mulongozgi wakwenere? (b) Kumbi mulongozgi yo wangukambika kuti wazengi wenga yani?

¹⁵ Kweche vyaka vinandi, Yehova wangukamba kuti wazamusankha munthu yo wazamuja wakwenere kulongozga ŵanthu ŵaki. Mosese wangukambiya Ayisraele kuti: “Yehova Chiuta winu wazakukuyusiyani mchimi nge ini kutuliya pakati pa abali ŵinu. Mutenere kumuvwiya.” (Mar. 18:15) Yesaya wangukamba kuti munthu mwenuyu wazamuja “mulongozgi kweniso wakulamuliya.” (Yes. 55:4) Mwakuwovyeka ndi mzimu utuŵa, Danyele wangulemba za kuza kwaku ‘Mesiya yo watingi wazijengi Mulongozgi.’ (Dan. 9:25) Pakumaliya, Yesu Khristu wangukamba kuti iyu ndi “Mulongozgi” wa ŵanthu aku Chiuta. (Ŵerengani Mateyu 23:10.) Akusambira aku Yesu amulondonga ndi mtima wosi ndipu ŵenga ndi chigomezu kuti Yehova ndiyu wakumusankha. (Yoh. 6:68, 69) Ntchinthu wuli chinguŵawovya kugomeza kuti Yehova walongozganga ŵanthu ŵaki mwakugwirisiya ntchitu Yesu Khristu?

16. Kumbi ndi vinthu nivi vo vingulongo kuti Yesu wawovyekanga ndi mzimu utuŵa?

¹⁶ Mzimu utuŵa wawovyanga Yesu. Yesu wachibatizika, Yohane Mubatizi wanguwona “kuchanya kuchijulika ndipu mzimu utuŵa wo wawonekanga nge nkhunda unguza paku iyu.” Pavuli paki, “mzimu ungumulongozge kuchipululu.” (Marko 1:10-12) Pa nyengu yo Yesu wateŵetiyanga pacharu chapasi, mzimu waku Chiuta ungumuwovya kuchita vakuziziswa kweniso kulongoro mwamazaza. (Mac. 10:38) Ungumuwovya so kuja ndi mijalidu yamampha nge chanju, likondwa ndipuso chivwanu chakukho. (Yoh. 15:9; Ŵah. 12:2) Pengavi mulongozgi munyaki yo wangulongo ukaboni waviyo. Yesu wangusankhika nadi ndi Yehova.

17. Kumbi angelu angumuwovya wuli Yesu?

¹⁷ Angelu awovyanga Yesu. Pati pajumpha nyengu kutuliya po Yesu wangubatizikiya, “angelu anguza ndipu angwamba kumuteŵete.” (Mat. 4:11) Kwati kwaja maora ngamanavi kuti wafwi, ‘mungelu wangutuwa kuchanya, wangumuwoneke ndipu wangumuchiska.’ (Luka 22:43) Yesu wenga ndi chigomezu kuti Yehova watumengi angelu nyengu yeyosi yo wakhumbikengi chovyu, kuti amuwovyi kufiska khumbu laku Yehova.—Mat. 26:53.

18, 19. Kumbi Mazu ngaku Chiuta, ngamulongozganga wuli Yesu pa vo wachitanga kweniso vo wasambizanga?

 ¹⁸ Yesu walongozgekanga ndi Mazu ngaku Chiuta. Kutuliya pa nyengu yo Yesu wangwambiya uteŵeti waki, walongozgekanga ndi Malemba. (Mat. 4:4) Chifukwa chakuti Yesu wavwiyanga Mazu ngaku Chiuta, wangujipereka kuti wafwi pachimiti chakutombozgekiyapu. Mazu ngakumaliya ngo Yesu wangukamba we pafupi kufwa, wangungato mu mauchimi ngo ngakambanga za ku Mesiya. (Mat. 27:46; Luka 23:46) Mwakupambana ndi Yesu, alongozgi a visopa a mu nyengu yaki, angagwirisiyanga ntchitu cha Mazu ngaku Chiuta asani ngasuskana ndi miyambu yawu. Yesu wanguko mazu ngo Yehova wangukamba kuporote mwa mchimi Yesaya, wachikamba za alongozgi ŵenaŵa. Iyu wanguti: “Ŵanthu yaŵa atinditumbika ndi milomu yawu, kweni mitima yawu ye kutali ndi ini. Alutiriza kundisopa kweni kusopa kwawu nkhwaŵaka chifukwa asambiza marangu nga ŵanthu nge kuti ndi visambizu vaku Chiuta.” (Mat. 15:7-9) Kumbi Yehova watingi wasankhengi yumoza mwa ŵanthu ŵenaŵa kuti walongozgengi ŵanthu ŵaki?

¹⁹ Yesu wazomerezanga kuti Mazu ngaku Chiuta ngamulongozgengi pa vo wachitanga kweniso vo wasambizanga. Pa nyengu yo alongozgi a visopa angumufumba mafumbu ngakumuyesa, iyu wanguthemba zeru zaki cha pamwenga vinthu vinandi vo waziŵanga. M’malu mwaki, wangugwirisiya ntchitu Malemba. (Mat. 22:33-40) M’malu mwakukambiya ŵanthu nkhani zinandi zakukwaskana ndi umoyu waki weche kuchanya pamwenga mo chilengedu chingulengeke kuti azizwi, iyu “wangujula maŵanaŵanu ngawu kuti avwisi vo Malemba ngang’anamuwanga.” (Luka 24:32, 45) Yesu wayanjanga Mazu ngaku Chiuta ndipu wakhumbisisanga kukambiyaku ŵanthu.

20. (a) Kumbi Yesu wangulongo wuli kuti watumbikanga Chiuta? (b) Kumbi Yesu ndi Herode Agripa Wakwamba apambananga wuli?

²⁰ Chinanga kuti ŵanthu wo avwisiyanga Yesu azizwanga ndi “mazu ngakukondwesa” ngo wakambanga, iyu waperekanga ulemu kwaku Yehova, Msambizi waki. (Luka 4:22) Pa nyengu yo munthu wachuma wakhumbanga kutumbika Yesu mwakumudana zina la ulemu lakuti, “Msambizi Wamampha,” Yesu wangumuka mwakujiyuyuwa kuti: “Ntchifukwa wuli utindidana kuti wamampha? Palivi wamampha kupatuwaku yumoza pe, Chiuta.” (Marko 10:17, 18) Ivi venga vakupambana ukongwa ndi vo wanguchita Herode Agripa Wakwamba yo wanguja fumu pamwenga kuti mulongozgi wa ku Yuda vyaka pafupifupi 8 Yesu wati wafwa. Pa unganu wo wanguchitisa, Herode wanguvwala “vakuvwala vachifumu.” Gulu la ŵanthu wo amulondonga lingudaniliza kuti: “Yanga ndi mazu nga munthu cha kweni ngaku chiuta!” Ivi vilongo kuti ŵanthu angumuŵikamu Herode. Ntchinthu wuli chinguchitika pavuli paki? “Mungelu waku Yehova wangumubaya nyengu yeniyo chifukwa wangupereka unkhankhu cha kwaku Chiuta ndipu wanguryika ndi mpholozi ndi kufwa.” (Mac. 12:21-23) Kukamba uneneska, pengavi munthu weyosi yo watingi wakambengi kuti Herode wangusankhika ndi Yehova kuti waje mulongozgi. Mwakupambana ndi Herode, Yesu wangupereka ukaboni wakukwana wakuti wangusankhika ndi Chiuta ndipu nyengu zosi waperekanga unkhankhu kwaku Yehova yo walongozga ŵanthu ŵaki chifukwa ndiyu Mulongozgi Mura.

21. Kumbi tazamukambisana mafumbu nanga munkhani yakulondopu?

²¹ Yesu watingi wajengi mulongozgi kwa vyaka vimanavi cha. Iyu wati wayuskika wangukamba kuti: “Mazaza ngosi ngapasika kwaku ini kuchanya ndi charu chapasi. Awonani! Ndiŵengi namwi limoza mazuŵa ngosi mpaka pakumaliya pa mugonezi.” (Mat. 28:18-20) Pakuti Yesu we kuchanya kweniso titimuwona cha, kumbi watiŵalongozga wuli ŵanthu aku Chiuta pacharu chapasi? Kumbi mbayani wo Yehova wagwirisiya ntchitu kuti alongozgengi ŵanthu ŵaki mwakulondo ulongozgi waku Khristu? Kumbi Akhristu angaŵaziŵa wuli ŵanthu wo amiya Yehova? Nkhani yakulondopu yimukengi mafumbu ngenanga.