1. E aera bwa iai tabeman aika riai ni karineaki, ao tera ae ti na rinanona ngkai?

NGKANA ti karinea temanna, nanona bwa ti kaotia ae ti tabeakinna ao n aantaeka naba nakoina. Ni koauana, ti kantaningaa te aomata ane riai ni karaoaki anne nakoina bwa e a tia ni karaoa te bwai teuana ae e riai ni karineaki iai, ke iai mwiokoana ae okoro. Ngaia are ti riai n titirakinira bwa antai ae ti na karinea, ao bukin tera.

2, 3. (a) E aera bwa e riai ni karineaki Iehova? (Nora te taamnei ni moan te kaongora aei.) (b) Antai te Tiibutetei are n Te Kaotioti 5:13, ao e aera bwa e riai ni karineaki?

² N aron ae kaotaki n Te Kaotioti 5:13, e riai ni karineaki “Teuare tekateka i aon te kaintokanuea ma te Tiibutetei.” Ti noria ni mwakoro 4 ni bokin te Baibara naba anne bukina teuana ngkai e riai ni karineaki Iehova. A tabeki bwanaaia anera ni kamoamoaa Iehova are “Teuare maiu n aki totoki.” A taku: “Ko riai n anganaki te neboaki ma te karineaki ma te mwaaka, ngkoe ae Iehova ae Atuara, ibukina bwa ko karikii bwaai ni kabane, ao ibukin nanom, ao a a riki baikai bwa ko karikii.”—TeKao. 4:9-11.

 ³ Te Tiibutetei bon Iesu Kristo ae “ana Tiibutetei te Atua, ae kamaunai aia bure kaain te aonnaba.” (Ioa. 1:29) Ti tuangaki n te Baibara bwa e rangi n rietata i aoia aomata ni kabane ake a uea ngkoa ao ngkai. E kabwarabwaraaki ni kangai: “Boni ngaia aia Uea akana tautaeka bwa ueea, ao aia Toka akana tautaeka bwa tooka, ae tii ngaia ae aki mamate, ae e mamaeka n te oota ae aki kona ni kaaniaki, ae akea te aomata ae e a tia n noria ke ni kona n noria.” (1Tim. 6:14-16) Iai riki te uea ae e a tia n anga maiuna bwa te kaboomwi ibukin ara bure? Ko aki ngkanne kaungaaki bwa ko na raonia anera aika mirion ma mirion n taekina aei: “E bon tau n reke iroun te Tiibutetei are kamateaki, te mwaaka ma te kaubwai ma te wanawana ma te korakora ma te karineaki ma te mimitong ma te karaoiroaki.”—TeKao. 5:12.

4. E aera bwa a bon riai ni karineaki Iehova ao Kristo?

⁴ A bon riai ni karineaki Iehova ao Kristo. E boto rekeni maiura n aki toki ni karaoan anne. E kamatataaki anne nakoira n ana taeka Iesu n Ioane 5:22, 23 ae kangai: “E aki motika taekan temanna te Tama, ma e mwiokoa te Nati n te motikitaeka ni kabane, bwa a aonga aomata nako ni karinea te Nati, n aron ae a karinea te Tama. Ane e aki karinea te Nati, ao e aki naba karinea te Tama are e kanakomaia te Nati.”—Wareka Taian Areru 2:11, 12.

5. E aera bwa ti riai ni karineia ao n tabeakinia aomata nako?

⁵ A karikaki aomata ‘ni katotongan te Atua.’ (KBwaai 1:27) Ngaia are angiina i buakoia a kaotiotii aroaron te Atua tabeua n aaro aika kakaokoro. A kona ni kaotiota te tangira i marenaia, te akoi, ao te nanoanga. Ibukina bwa a karikaki ma mataniwin nanoia, a kona n ataa iai ae eti ao ae kairua. E ngae ngke e kona n eti ke ni kairua n tabetai, ma a buokaki iai n ataa ae eti ao ae kairua, ae koaua ke ae kewe, ao ae riai ke ae aki riai. (IRom 2:14, 15) Angia aomata a tatangiri baika itiaki ao a tamaroa. A bane ni kani maeka n rau ma tabemwaang. E ngae ngke a ataa aei ke a aki, ma a boni kaotiota mimitongin Iehova n aaro tabeua, ao ibukin aei, a riai ni karineaki ao n tabeakinaki naba.—TaiAre. 8:5.

6, 7. A kangaa ni kaokoro Ana Tia Kakoaua Iehova ma aomata aika bati ni kaineti ma karineaia tabemwaang?

⁶ E kainnanoaki te iango ae riai bwa ti na kangaa ni karineia tabemwaang ao n te aro raa. E korakora kaririakia angia aomata aika aki kororaoi n nanon aon te aba ae kairaki iroun Tatan. Anne bukina ae e a rangi n riao karineaia mwaane ke aine tabeman n aron ae kaanga a a taromauriaki, n oneani mwin are a na karineaki ao n tabeakinaki n te aro ae riai. A rangi ni karineia mataniwi n Aaro ao taani kairiri n te tautaeka, taan takaakaro, taian aekita, ao aomata riki tabeman aika tanoata taekaia, ao a iangoiia bwa kaanga ai atua. Ibukin anne, a a riki naakai bwa banna ni katoto n anuaia, kunnikaia, ao aroaroia, irouia aika ataei ao aika kara naba.

⁷ A rawa Kristian ni koaua nakon te aeka ni karinerine ae kairua aei. Bon tii Kristo te aomata ae ti kona n iangoia bwa te banna ni katoto ae kororaoi. (1Bet. 2:21) E na aki kukurei te Atua ngkana ti karakaa riki karineaia aomata nakon are a riai n anganaki. Ti riai n ururinga te koaua ae kakawaki aei: “A bane ni bure aomata ao a bane ni kabwaka ni kaotiotii aroaron te Atua aika moanibaa n raraoi.” (IRom 3:23) Ni koauana, akea te aomata ae riai n anganaki karineana ae irekereke ma taromauriani bouannanti.

8, 9. (a) Tera aia iango Ana Tia Kakoaua Iehova ni kaineti ma bwakuaku n te tautaeka? (b) N ningai ae e tianaki iai ongeabara nakoia?

 ⁸ Iai tabeman aika iai mwaakaia ni kairiri n taabo ni mwakuri n te tautaeka. A kantaningaaki bwakuaku n te tautaeka bwa a na boutokai tuua ao ni kateimatoa te rau, ao n tabeakini kainnanoia aia aomata. A bane ni karekei kakabwaiaaia aomata iai. Ni kaineti ma anne, e anga te taeka n reirei te abotoro Bauro nakoia Kristian bwa a na iangoiia taani kairiri n te tautaeka bwa a mwiokoaki n te “mwaaka n tautaeka,” ae a riai n aantaeka iai. E tuangia ni kangai: “Aanga bwaai akana kam bae iai irouia n tatabemania nako, ane ana bwai te taekiti anganna te taekiti, . . . ao ane e na karineaki karinea.”—IRom 13:1, 7.

⁹ Ni kaineti ma anne, a kukurei Ana Tia Kakoaua Iehova ni karineia taani mwakuri ibukia aomata n aron ae kantaningaaki ke n aroni katein te aba. Ti ongeaba nakoia ngkana a karaoi tabeia. Ni koauana, iai tian ara karinerine ao ara boutoka ae aanaki n te Baibara. Ti aki kona ni karaoa te mwakuri ae ti na aki ongeaba iai nakon te Atua, ke n urua arora ni Kristian ae te tei i nuka.—Wareka 1 Betero 2:13-17.

10. A kangaa ana toro Iehova rimoa ni katea te banna ni katoto n aroia nakon taian tautaeka ao taani kairiri?

¹⁰ A katea te katoto n aroia nakon te tautaeka ao taani kairiri, ana toro Iehova rimoa. Ngke e kanakoa ana moti te Embwaea n Rom nakoia aomata bwa a na karin araia n te boki, a ongeaba iai Ioteba ma Maria. A mwananga nako Betereem n aki ongea ae e a kaan ana tai Maria ni bungia ana moannati. (Ruka 2:1-5) Imwina riki, ngke e bukinaki Bauro bwa e karaoa ae bure, e kaekaa bukinana ma te karinerine ae riai nakon te Uea ae Erote Akeriba ao Beteto ae te kowana n te aono ae Iuta, ae tautaekanaki iroun Rom.—Mwa. 25:1-12; 26:1-3.

11, 12. (a) E aera ngkai ti kaokoroia bwakuaku n te tautaeka ma mataniwi n Aaro? (b) Tera uaani kaotan te karinerine nakoni kaain te tautaeka iroun te tia Kakoaua temanna mai Austria?

¹¹ A rawa Ana Tia Kakoaua Iehova n iangoiia mataniwi n Aaro bwa a riai ni karineaki n te aro ae kaokoro, e ngae naba ngkana a kantaningaa anne mataniwi akanne. A kabwarabwaraa te Atua n te aro ae kairua Aaro aika kewe ao a kabwaouai reirei ake n Ana Taeka. Ngaia are ti taraiia mataniwi n Aaro n aron taraakia raora n aomata, ma ti aki karineia n te aro ae okoro. Ti uringnga are e arania Iesu mataniwi n Aaro n ana tai bwa taani mwamwanaa te aba ao taani kairiri aika mataki. (Mat. 23:23, 24) Ni kaitaraan anne, arora ni kaota te karinerine nakoia taan tautaeka aika riai ni karineaki, e kona n tabetai ni karekei uaa aika raraoi aika ti aki kantaningai.

¹² Bon te tia Kakoaua ae ingainga Leopold Engleitner mai Austria, are a katikia kaain te Nazi ao ni katokaa n te turein nakon te tabo ni kaikain i Buchenwald. E toka n te turein anne Dr. Heinrich Gleissner are kabureaki naba. Boni kaaini ngkoa te tautaeka n Austria. Ma e kabureaki irouia kaain te Nazi. Ni mwanangaia anne, e kabwarabwaraa ana koaua Brother Engleitner ma te karinerine nakon Gleissner, ao e kakauongo raoi. Imwin te kauoua ni buaka are kabutaa aonnaba, e okioki ni kabongana mwaakana Gleissner ni buokiia iai taani Kakoaua i Austria. Ko bae n uringi katoto riki tabeua ni kaineti ma baika raraoi aika kona n reke, ngkana a kaota te karinerine ae riai taani Kakoaua nakoia bwakuaku n te tautaeka, n aron ae taekinaki n te Baibara bwa a riai ni karaoia Kristian.

13. Antai aika riai riki ni karineaki ao n tabeakinaki, ao bukin tera?

¹³ Ti bon riai ni karineia ao ni kamoamoaia  naake a katiteuanaaki ma ngaira n te onimaki. E kaineti riki aei nakoia unimwaane aika taani kairiri. (Wareka 1 Timoteo 5:17.) Ti karineia taari mwaane aikai n aki ongeia bwa kaain ia, buburara aia reirei, nakoaia, ao a kaubwai ke a aki. A taekinaki n te Baibara bwa ‘mwaane aikai boni bwaai n tituaraoi,’ ao a rangi ni kakawaki n ana babaire te Atua ibukin tabeakinani kainnanoia ana aomata. (IEbe. 4:8) Iangoiia unimwaane n te ekaretia, mataniwi n te aono, kaain te Komete n te Aobiti n Tararua, ao kaain te Rabwata n Tautaeka. N te moan tienture, a rangi ni karineaki irouia taari naake a mwiokoaki bwa taani kairiri, ao titeboo naba ma ngaira ni boong aikai. E aki riao iroura karineaia taan tei aika kinaaki ibukin te ekaretia ni Kristian, ao a aki naba riao arora i mataia n aron ae kaanga a tei i rarikira anera. Ma ti boni karineia ao n tabeakinia taari akanne ibukin aia mwakuri korakora ao nanorinanoia.—Wareka 2 I-Korinto 1:24; Te Kaotioti 19:10.

14, 15. Taekini kaokoroia taani kawakintiibu aika Kristian ni koaua ma naake a atongia i bon irouia bwa taani kawakintiibu.

¹⁴ A ataaki unimwaane akanne bwa taani kawakintiibu aika nanorinano. A kaota koauan anne n aroia n rawa ni karineaki kaanga aomata aika kakannato. Ibukin aei, a a kaokoro iai ma mataniwi n Aaro aika bati ni boong aikai ao ake n te moan tienture, ake e taekinia ni kangai Iesu: “A tangira te nne ae moan te rine ni baaka n amwarake ao kaintekateka i moa n taian tinakoka, ao kamaurakia irouia aomata n te aro ae rine n taabo ni mwakete.”—Mat. 23:6, 7.

¹⁵ A nanorinano n ongeaba taani kawakintiibu aika Kristian ni koaua nakon ana taeka Iesu aei: “Tai atongingkami bwa Rabi, bwa tii temanna ami tia Reirei, ao taari ngkami ni kabane. Ao tai atonga naba temanna bwa tamami i aon te aba, bwa tii temanna Tamami are Teuare i karawa. Tai atongingkami naba bwa ‘taani kairiri,’ bwa tii temanna ami tia Kairiri ae te Kristo. Ma ane te kabanea ni kakannato i buakomi, e riai n riki bwa ami tabonibai. Ane e karietataa ao e na karinanoaki, ao ane e karinanoa ao e na karietataaki.” (Mat. 23:8-12) Ngaia are ko a kona n ota bwa e aera ngkai a tangiraki, a karineaki, ao n tabeakinaki unimwaane n te ekaretia ni katobibia te aonnaba irouia raoia aika taani Kakoaua.

16. E aera bwa ko riai n teimatoa ni kakorakorako ni karekea otam ao ni maiuakin ana taeka te Baibara ibukini kaotan te karinerine?

¹⁶ N etina, e bae ni kainnanoaki te tai ae maan ibukini karekean te iango ae riai ni kaineti ma arora ni karinerine ao antai ae  ti riai ni karinea. E noraki naba koauan aei irouia Kristian rimoa. (Mwa. 10:22-26; 3Ioa. 9, 10) Ma e rangi ni kakawaki ara kakorakora ni maiuakina ae taekinaki n te Baibara ibukin te karinerine. A reke kakabwaia aika bati mani karekean te iango ae riai.

17. Baikara kakabwaia tabeua mani karineaia naake iai mwaakaia ni kairiri?

¹⁷ Ibukina bwa ti karineia ao n tabeakinia naake iai mwaakaia ni kairiri n te tautaeka, a na bae riki ni kan tei ibukin inaomatara n uarongorongo n akea tukara. N angiin te tai, e noraki mwin ara mwakuri bwa e raoiroi. Tabeua te ririki n nako, ao Birgit ae te bwaiania i Tiaman e ira te angabeeba n ana reirei natina te aine. A tuanga Birgit taan reirei bwa e kakukurei te mwakuri ma natiia taani Kakoaua i nanon ririki aika bati. A taku naba bwa e na boni kananokawaki ngkana akea natiia taani Kakoaua n aia reirei. E taku Birgit, “A reiakinaki natira bwa a na kakairi n ana kaetieti te Atua n aroaroia, ae teuana mai iai boni kaotani karineaia ao tabeakinaia taan reirei.” E taku te tia reirei temanna, “Ngke arona bwa titeboo aroaroia ataein ara reirei ni kabane ma aroia natimi, titeboo ma ko a angareirei n te bwaretaiti.” Tabeua te wiki imwina, e a kaea te bwabwaro temanna i buakoia taan reirei aikai i Leipzig.

18, 19. E aera bwa e riai n iangoaki raoi karineaia unimwaane n te aro ae riai?

¹⁸ E riai n aanaki ni booto n reirei aika raraoi ake n Ana Taeka te Atua, te aro ni karinerine ae riai nakoia unimwaane n te ekaretia. (Wareka Ebera 13:7, 17.) Ti kona ao ti riai ni kamoamoaia ibukin aia mwakuri korakora ao ti na kakorakoraira n ongeaba naba n aia kairiri. Ni karaoan anne, a kona ni buokaki iai n teimatoa ni waakina mwiokoaia ma te kimwareirei. Ma e aki nanonaki iai bwa ti nang katotonga teini kunnikain ao katamaroaan te unimwaane ae aongkoa e rangi n raoiroi, arona ni kabwarabwara i mataia aomata, ke teina ni maroro. Ngkana ti karaoa anne, e kona ni kairiri nakon te iango ae kairua. Ti riai n ururinga ae e bon aki kororaoi naba te unimwaane anne. Te banna ni katoto ae ti riai ni kakairi irouna boni Kristo.

¹⁹ Ngkana ti karineia ao n tabeakinia unimwaane n te aro ae riai ao ti aki karineia bwa kaanga aomata aika kakannato, ti boni buokiia iai. E na kangaanga riki n reke irouia te kainikatonga, ae namakinan ae a rietata ke a raoiroi riki.

20. Ti na kangaa ni buokaki mani karineaia tabemwaang?

²⁰ Ni kaineti ma ngaira n tatabemanira nako, e tukira man iaiangoara i bon iroura karineaia naake a riai ni karineaki. E buokira bwa ti na aki iangoira bwa ti kakawaki riki ngkana ti karineaki. E teimatoa naba n anganira te kantaninga ae bwainaki n ana botaki Iehova, ae te rarawa n angania naake tao raora n te onimaki ke aika tiaki, te karinerine ae riao ke ae a aki riai n anganaki. Irarikina, ti bwaina iai te wanawana bwa e buokira bwa ti na aki mamaara ngkana a kaunira tabemwaang ake ti karineia.

21. Tera te bwai ae rangi ni kakawaki ni karineaia akana riai ni karineaki?

²¹ Te bwai ae rangi ni kakawaki ni kaotan te karinerine ae riai nakoia naake a tau ni karineaki, bwa e boni kakukureia te Atua. Ti karaoa ae e tangiria bwa ti na karaoia ao ibukin anne ti kateimatoa iai etin arora nakoina. Ao man anne, e a kona ni kaekaa iai ane e kakanikoa. (TaeRab. 27:11) E a onrake te aonnaba irouia aomata aika aki eti aroia ni karinerine. Ti rangi ni kakaitau ngkai ti a ataa aron te karinerine ae e tangiria Iehova.