1, 2. Ntak emi iyomde ndineme mban̄a ndudue oro ndidem Judah inan̄ ẹkenamde?

EDIEKE okpokụtde owo emi asan̄ade fi ke iso ọfiọnọrede ọduọ, ndi ukpûnen̄ekede ukpeme nte asan̄ade ke ebiet oro enye ọkọduọde? Kpasụk ntre, edieke ikerede iban̄a se ikanamde owo anam ndudue, oro ekeme ndin̄wam nnyịn ikûnam ukem ndudue oro. Ntre ke onyụn̄ edi ye n̄kpọ Abasi. Imekeme ndikpep ediwak n̄kpọ nto ndudue mbon en̄wen, esịnede mbon oro ẹsiakde ke Bible.

² Ndidem Judah inan̄ oro ikenemede iban̄a urua oko ẹma ẹnam n̄kpọ Abasi ke ofụri esịt, edi mmọ ẹma ẹnam ikpọ ndudue n̄ko. Nso ke ikeme ndikpep nto ndudue mmọ, ndien nso ke ikpanam mbak nnyịn idinam ukem ndudue oro? Nditie n̄kere mbụk mmọ ayan̄wam nnyịn ibọ ufọn ito mme n̄kpọ oro ẹkewetde ke ini edem.​—⁠Kot Rome 15:⁠4.

3-5. (a) Nso ndudue ke Asa akanam? (b) Etie nte nso ikanam Asa ekere ke imọ ye Ben-hadad imekeme ndikan Edidem Baasha?

³ Ẹyak itọn̄ọ ye Asa inyụn̄ ise nte Ikọ Abasi ekemede ndinyene odudu ke uwem nnyịn. Asa ama enen̄ede eberi edem ke  Jehovah ke ini mbonekọn̄ Ethiopia miliọn kiet ẹkedide ndin̄wana ye Judah. Edi, enye ikeberike edem aba ye Jehovah ke ini Baasha, edidem Israel, ọkọtọn̄ọde ndibọp Ramah, obio emi ekekperede Judah, mbak mme owo ẹdiwọrọ m̀mê ẹdidụk ẹtiene Asa. (2 Chron. 16:​1-3) Asa ekeberi edem ke idemesie, ntak edi oro enye ọkọnọde Edidem Ben-hadad, emi akakarade Syria, ubọkedem man akan̄wana ye Edidem Baasha. Ndi Asa ama okụt unen? Bible ọdọhọ ete: “Ke ndondo oro Baasha okopde n̄kpọ emi, enye ọsọsọp etre ndibọp Ramah onyụn̄ etre utom esie.” (2 Chron. 16:⁠5) Ntre, nsonso oro, ekeme ndidi Asa ama ekere ke nnennen n̄kpọ ke imọ ikanam oro.

⁴ Edi, Jehovah akada didie se Asa akanamde oro? Jehovah ama ọdọn̄ prọfet Hanani akasua ọnọ Asa ke ntak emi enye mîkeberike edem ke Jehovah. (Kot 2 Chronicle 16:​7-9.) Profet Hanani ama ọdọhọ Asa ete: “Ọtọn̄ọde ke emi ẹyeda ekọn̄ ẹtiene fi.” Baasha ama afiak edem ọkpọn̄ Asa, edi ẹma ẹda ekọn̄ ẹtiene Asa ye ikọt esie ke ofụri ini emi enye akakarade.

⁵ Nte ikekpepde urua oko, Abasi ama okụt ke Asa akanam n̄kpọ imọ ke ofụri esịt. (1 Ndi. 15:14) Kpa ye oro Asa akanamde n̄kpọ Abasi ke ofụri esịt, enye ama ọbọ ufen ke ntak emi enye mîkebiereke n̄kpọ ọfọn. Ntak emi Asa ekekerede ke imọ ye Ben-hadad imekeme ndikan Edidem Baasha, utu ke ndiberi edem ke Jehovah? Okûdi Asa ekekere ke ndinọ Edidem Ben-hadad ubọkedem akan̄wana ye Edidem Baasha eyekpe imọ akan ndiberi edem ke Jehovah? Okûkam edi owo ọkọnọ enye idiọk item emi?

6. Nso ke ikeme ndikpep nto ndudue Asa? Nọ uwụtn̄kpọ.

⁶ Nso ke ikeme ndikpep nto ndudue Asa? Imesisọp ibịne Jehovah ke ini inyenede mfịna emi etiede nte okpon akan nnyịn; edi, ndi imesinam emi ke ini inyenede n̄kpri mfịna? Ndi isida ifiọk ibuot nnyịn idomo ndikọk mfịna nnyịn? Mîdịghe, ndi imesidụn̄ọde Ikọ Abasi man ifiọk nte ikpọkọkde mfịna nnyịn? Edieke idụn̄ọrede Ikọ Abasi, oro owụt ke ibuọt idem ye Jehovah. Yak idọhọ ke mbonubon mbufo ẹsifịna fi ke ntak emi odụkde mbono esop m̀mê ke ntak emi akade mbono. Ndi eyeben̄e Jehovah an̄wam fi ọfiọk nte ekpesede aban̄a mfịna emi? Mîdịghe yak idọhọ ke ẹsio fi ke utom, ndien enen̄ede ọsọn̄ fi ndinyene utom en̄wen. Ke ini okụtde utom en̄wen, ndi oyosụk ọdọhọ obufa eteutom fo ke imọ iyesidụk mbono esop kpukpru urua? Inamke n̄kpọ m̀mê nso mfịna ke inyene, ọfọn inam ikọ andiwet psalm emi: “Kpat usụn̄ fo nọ Jehovah, nyụn̄ beri edem ke enye, ndien enye eyese aban̄a fi.”​—⁠Ps. 37:⁠5.

7, 8. Nso ndudue ke Jehoshaphat akanam, ndien nso ikedi utịp? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

⁷ Ẹyak ineme idahaemi iban̄a Jehoshaphat, eyen Edidem Asa. Enye ama enyene nti edu onyụn̄ anam ediwak nti n̄kpọ, ke ntak emi enye ọkọbuọtde idem ye Abasi. Edi enyene mme ini emi enye n̄ko mîkebiereke n̄kpọ ọfọn. Ke uwụtn̄kpọ, enye ama anam eyen esie eren ọdọ eyen idiọk Edidem Ahab, emi akakarade obio ubọn̄ esien Israel duop. Adianade do, enye ama etiene Ahab aka ndin̄wana ye Syria kpa ye oro prọfet Micaiah ọkọdọhọde enye okûka. Nsịn̄ akayak ẹkpekewot enye ke ekọn̄ oro. Edi enye ama ọbọhọ efehe ọnyọn̄ Jerusalem. (2 Chron. 18:​1-32) Ekem, prọfet Jehu ama edibụp enye ete: “Ndi mme idiọkowo ke ẹkpenọ un̄wam, ndi mbon emi ẹsuade Jehovah ke afo okponyụn̄ ama?”​—⁠Kot 2 Chronicle 19:​1-3.

 ⁸ Ndi Jehoshaphat ama ekpep n̄kpọ oto se iketịbede oro? Kpa ye oro enye akakade iso esịn idem oyom ndinem Jehovah esịt, etie nte enye ikekpepke n̄kpọ ito se iketịbede oro, ikonyụn̄ idọn̄ke utọn̄ ke se Jehu eketịn̄de. Jehoshaphat ama afiak anam ufan ye idiọk edidem oro mîkamaha Jehovah. Edidem oro ekedi Ahaziah eyen Ahab. Mmọ mbiba ẹma ẹbọp mme nsụn̄ikan̄ man ẹda ẹnam mbụbehe, edi mme nsụn̄ikan̄ oro ẹma ẹwụre, mmọ ikonyụn̄ ikemeke ndida mme nsụn̄ikan̄ oro nnam se mmọ ẹkeduakde.​—⁠2 Chron. 20:​35-37.

9. Didie ke idiọk nsan̄a ekeme ndisịn nnyịn ke afanikọn̄?

⁹ Akpana mbụk Jehoshaphat anam nnyịn idụn̄ọde nte isidude uwem. Jehoshaphat ekedi eti edidem. Enye ama anam se inende onyụn̄ “[oyom] Jehovah ke ofụri esịt esie.” (2 Chron. 22:⁠9) Kpa ye oro, idiọk nsan̄a ama anam enye anam se mîkpanamke. Omokụt do ndien ntak emi Mme N̄ke 13:20 ọdọhọde ke “owo eke asan̄ade ye mbon ọniọn̄ eyenyene ọniọn̄, edi ọyọdiọk ye owo eke odụkde nsan̄a ye mme ndisịme.” Emi owụt ke akpana inen̄ede ikpeme nte inamde n̄kpọ ye mbon an̄wa emi ikpepde Ikọ Abasi. Jehoshaphat ndikodụk ndụk ye Ahab ama ekpere ndida enye ibuot. Kpasụk ntre, ndidụk ndụk ye mbon oro mînamke n̄kpọ Jehovah eyesịn nnyịn ke afanikọn̄.

10. (a) Didie ke mbụk Jehoshaphat ekeme ndin̄wam nnyịn ke ini iyomde ndidọ ndọ? (b) Nso ke mîkpanaha ifre?

¹⁰ Nso ke ikeme ndikpep nto mbụk Jehoshaphat? Eyenete ekeme nditọn̄ọ ndiyom ima ye owo ererimbot, sia enye ekere ke imọ ikwe eyenete emi ikpọdọde ke esop Abasi. Mîdịghe, mbonubon emi mîdịghe Mme Ntiense ẹkeme ndifịna eyenete ọsọp ọdọ ndọ mbak ini edibe. Adianade do, ekeme nditie ndusụk owo nte eketiede eyenete an̄wan kiet emi ọkọdọhọde ete: “Idụhe owo emi mîyomke ẹma imọ inyụn̄ idụhe owo emi amade ndidu ikpọn̄. Nte Abasi okobotde nnyịn edi oro.” Nso ke ikpanam edieke utọ n̄kpọ emi ọwọrọde nnyịn? Nditie n̄kere se ikọwọrọde Jehoshaphat ekeme ndin̄wam nnyịn. Enye ama esiyom Abasi ada enye usụn̄ ke  kpukpru se enye anamde. (2 Chron. 18:​4-6) Edi nso iketịbe ke ini Jehoshaphat ọkọtọn̄ọde ndidụk ndụk ye Ahab emi mîkamaha Jehovah? Akpakana Jehoshaphat eti ke enyịn Jehovah esisan̄a akanade oyom mbon emi ẹnamde n̄kpọ esie ke ofụri esịt. Mfịn n̄ko, enyịn Jehovah ke osụk “[asasan̄a] akanade ofụri isọn̄, man enye owụt odudu esie ke ufọn” nnyịn. (2 Chron. 16:⁠9) Ntem, ikpanaha ifre ke Jehovah ama nnyịn onyụn̄ ọfiọk se ifịnade nnyịn. Ndi afo emenen̄ede enịm ke Abasi ọyọnọ fi ebe m̀mê n̄wan oro edifọnde ye afo? Enye ọyọnọ fi ke edikem ini esie.

11, 12. (a) Didie ke Hezekiah akanam ẹfiọk se isịnede enye ke esịt? (b) Ntak emi Jehovah mîkayatke esịt aba ye Hezekiah?

¹¹ Mbụk Hezekiah ọmọn̄ ekpep nnyịn ke ọfọn isidụn̄ọde se isịnede nnyịn ke esịt. Isan̄ kiet, Jehovah emi esidụn̄ọrede esịt ama anam ẹfiọk se isịnede Hezekiah ke esịt. (Kot 2 Chronicle 32:31.) Ke ini Hezekiah ọkọdọn̄ọde etieti, Abasi ama ọnọ enye idiọn̄ọ; idiọn̄ọ oro ekedi ndinam mbukpọn̄ afiak edem. Idiọn̄ọ emi akanam Hezekiah ọfiọk ke idem ọmọn̄ ọsọn̄ imọ. Etie nte mbọn̄ Babylon ẹma ẹdọn̄ mme owo ẹkebụp Hezekiah n̄kpọ ẹban̄a idiọn̄ọ oro. (2 Ndi. 20:​8-13; 2 Chron. 32:24) Jehovah ‘ama ọkpọn̄ Hezekiah’ man ẹkụt se isịnede enye ke esịt. Hezekiah ama owụt mbon Babylon oro ẹkedọn̄de ẹbịne enye “kpukpru se idude ke ufọk ubon n̄kpọuto esie.” Ndisịme n̄kpọ oro Hezekiah akanamde mi ama anam ẹkụt “kpukpru se isịnede enye ke esịt.”

¹² Bible itịn̄ke se ikanamde Hezekiah eseri iseri m̀mê atan̄ idem. Ndi enye akatan̄ idem ke ntak emi enye akakande mbon Assyria, ke ntak emi Abasi ọkọkọkde enye udọn̄ọ ke utịbe utịbe usụn̄, m̀mê ke ntak emi enye ekenyenede “inyene ye ubọn̄ ke ata akamba udomo”? Inamke n̄kpọ m̀mê nso ikanam enye atan̄ idem, ntan̄idem ikayakke enye owụt “esịtekọm ke usiene mfọn oro ẹkefọnde enye.” Mbọm Hezekiah! Kpa ye oro Hezekiah ekekpede Abasi ubọk ete ke imọ ima inam n̄kpọ esie ke ofụri esịt, enyene ini emi enye akanamde se mînemke Abasi esịt. Edi nte ini akakade, ‘Hezekiah ama osụhọde idem,’ Jehovah ikonyụn̄ iyatke esịt aba ye enye ye mbon Judah.​—⁠2 Chron. 32:​25-27; Ps. 138:⁠6.

13, 14. (a) Didie ke Jehovah ekeme ‘ndikpọn̄ nnyịn’ man ese se isịnede nnyịn ke esịt? (b) Nso ke ikpanam ke ini mme owo ẹtorode nnyịn ke se ikanamde?

¹³ Nso ufọn ke idibọ ke ini ikotde inyụn̄ itiede ikere mbụk Hezekiah? Ti ke Hezekiah ọkọtọn̄ọ nditan̄ idem ke Jehovah ama akan̄wam enye akan mbonekọn̄ Assyria, ye ke Jehovah ama ọkọkọk enye udọn̄ọ. Ke ini inamde n̄kpọ emi anamde mme owo ẹtoro nnyịn, Jehovah ekeme ‘ndikpọn̄ nnyịn’ man ese se isịnede nnyịn ke esịt. Ke uwụtn̄kpọ, yak idọhọ ke utịn̄ikọ fo enem nditọete tutu mmọ ẹnen̄ede ẹkwak ubọk. Nso ke afo edinam ke ini mmọ ẹdide ẹdikọm fi?

¹⁴ Ke ini mme owo ẹkọmde fi, ọkpọfọn eti ikọ Jesus emi: “Ke ini mbufo ẹnamde kpukpru se ẹnọde mbufo ẹnam, ẹdọhọ ẹte, ‘Nnyịn idi ifịn eke mînyeneke ufọn. Nnyịn inam se ikpanamde.’” (Luke 17:10) Mbụk Hezekiah ekeme n̄ko ndin̄wam fi. Ti ke ntan̄idem ikayakke Hezekiah ‘owụt esịtekọm ke usiene mfọn oro ẹkefọnde enye.’ Ntre, edieke afo etiede ekere nte Jehovah akan̄wamde fi, udûtan̄ke idem ke ini mme owo ẹkọmde fi, koro Jehovah asasua edu emi. Emi oyonyụn̄ an̄wam fi ọkọm Jehovah, sia enye enyene Bible, enye okonyụn̄ ọnọ fi edisana spirit emi akan̄wamde fi.

15, 16. Nso ikanam Josiah akpa?

¹⁵ Nso ke nnyịn ikeme ndikpep nto se ikọwọrọde eti Edidem Josiah? Ẹyak ise se ikanamde ẹkan enye ke ekọn̄ ẹnyụn̄ ẹwot enye. (Kot 2 Chronicle 35:​20-22.) Josiah ama “ọwọrọ aka ndibiọn̄ọ” Edidem Necho emi akakarade Egypt, kpa ye oro edidem oro ọkọdọhọde enye ke imọ idịghe ndin̄wana ye enye. Bible ọdọhọ ke se Necho eketịn̄de ‘okoto Abasi.’ Ntak ndien emi Josiah akakade ndin̄wana ye Necho? Bible itịn̄ke.

¹⁶ Josiah akpakanam didie ọfiọk m̀mê se Necho eketịn̄de okoto Jehovah? Akpakana enye obụp Jeremiah emi ekedide prọfet Jehovah. (2 Chron. 35:​23, 25) Bible idọhọke ke enye ama obụp. N̄ko, Necho akaka Carchemish ndin̄wana ekọn̄ “ye ufọk efen,” ikedịghe ndin̄wana ekọn̄ ye Jerusalem. Adianade do, ekọn̄ oro ikenyeneke n̄kpọ ndomokiet ndinam ye enyịn̄ Jehovah, sia Necho ikosụn̄ike Jehovah m̀mê ikọt esie. Ntem, se Josiah ekebierede ndinam emi ikọfọnke. Nso ke emi ekpep nnyịn? Ke ini inyenede mfịna, ọkpọfọn itie ikere se Jehovah oyomde nnyịn inam mbemiso ibierede se idinamde.

17. Nso ke ikpanam ke ini inyenede mfịna mbak idinam ukem ndudue emi Josiah akanamde?

¹⁷ Ke ini inyenede mfịna, ọyọfọn idụn̄ọde Ikọ Abasi man ifiọk nte ikpọkọkde mfịna oro. Ndusụk ini, imekeme ndineme n̄kpọ emi ye mbiowo. Ekeme ndidi ima itie ikere nte ikemede ndikọk mfịna emi inyụn̄ idụn̄ọde n̄wed esop Abasi. Kpa ye oro, odu mme itie N̄wed Abasi en̄wen emi ebiowo ekemede ndineme ye nnyịn, emi ẹkemede ndin̄wam nnyịn ifiọk nte ikpọkọkde mfịna emi. Ke uwụtn̄kpọ, eyenete an̄wan ọfiọk ke ana imọ ikwọrọ eti mbụk. (Utom 4:20) Yak idọhọ ke enyene usen emi enye aduakde ndika ukwọrọikọ, edi ebe esie emi mîdịghe Ntiense Jehovah ọdọhọ ke ebịghi mmimọ iketie kiet ineme nneme, ke ikpama ndisan̄a ye enye n̄kadia uwem usen oro. Eyenete an̄wan oro ekeme nditi mme itie N̄wed Abasi, utọ nte enye emi ọdọhọde ikop uyo Abasi, inyụn̄ inam mme owo ẹdi mbet. (Matt. 28:​19, 20; Utom 5:29) Edi ikpanaha enye efre n̄ko ke Bible ọdọhọ iban ẹsụk ibuot ẹnọ mme ebe mmọ ẹnyụn̄ ẹnyene eti ibuot. (Eph. 5:​22-24; Phil. 4:⁠5) Ndi se ebe esie etịn̄de ọwọrọ yak enye okûsuka ukwọrọikọ aba, m̀mê ete mbon oro akam oyom enye abiat usen kiet oro kpọt ye imọ? Edieke inyenede eti ibuot, iyanam n̄kpọ emi enemde Abasi esịt, inyụn̄ ibiere n̄kpọ emi edinamde emem odu ke ufọk nnyịn.

18. Nso ufọn ke afo ekeme ndibọ edieke etiede ekere mbụk ndidem Judah inan̄ emi?

¹⁸ Sia nnyịn mîfọnke ima, ndusụk ini, nnyịn n̄ko imekeme ndinam ukem ndudue oro ndidem Judah inan̄ oro ẹkenamde. Nnyịn imekeme (1) ndiberi edem ke owo m̀mê ke idem nnyịn, (2) idụk idiọk nsan̄a, (3) iseri iseri mîdịghe itan̄ idem, (4) itiehe ikere se Jehovah oyomde nnyịn inam mbemiso ibierede n̄kpọ. Kpa ye oro, Jehovah esikụt nti n̄kpọ oro nnyịn inamde kpa nte enye okokụtde eke ndidem inan̄ oro. Jehovah okụt n̄ko ke nnyịn imenen̄ede ima enye inyụn̄ idomo ndinam n̄kpọ esie ke ofụri esịt. Ntem, enye anam ẹwet mme n̄kpọ oro ẹketịbede ke eyo Bible man ẹda ẹdụri nnyịn utọn̄, onyụn̄ an̄wam nnyịn ikûnam ikpọ ndudue. Ẹyak nnyịn isitie ikere mme mbụk Bible emi inyụn̄ ikọm Jehovah emi akanamde ẹwet mmọ ẹnọ nnyịn!