1. Didie ke Abraham okowụt ke imenen̄ede inịm ke Jehovah idikpehe ukwan̄ikpe? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

“NTE Ebiereikpe ofụri ererimbot idinamke se inende?” (Gen. 18:25) Abraham okobụp Abasi mbụme emi, ndien emi okowụt ke enye enen̄ede enịm ke Jehovah eyekpe edinen ikpe ọnọ Sodom ye Gomorrah. Abraham ama enịm ke Jehovah ‘idisoboke nti owo ye ndiọi owo’ sia oro ekpedi ata ukwan̄ikpe. Enye ama enen̄ede ọfiọk ke Jehovah ikemeke ndinam utọ n̄kpọ oro. Kop se Jehovah eketịn̄de aban̄a idemesie mi ke n̄kpọ nte isua 400 ama ekebe: “Akwa Itiat, utom esie ọfọn ama, koro kpukpru usụn̄ esie ẹnende. Abasi akpanikọ, emi mîkpehe ukwan̄ikpe; Enye edi eti ye edinen.”​—Deut. 31:19; 32:4.

2. Ntak emi idọhọde ke Jehovah ikemeke ndikpe ukwan̄ikpe?

² Nso ikanam Abraham enịm ke Jehovah esinam se inende kpukpru ini? Sia idụhe owo emi ọfọnde onyụn̄ enende nte Jehovah. Ẹsiwak ndisiak ikọ Hebrew emi ẹkabarede “unenikpe” ye “edinen ido” ọtọkiet ke N̄wed Abasi Usem Hebrew. Ikọ mbiba emi ẹkpere ndiwọrọ ukem n̄kpọ. Ntre, se Jehovah  ebierede esinen kpukpru ini sia idụhe owo emi enende nte enye. Bible ọdọhọ ke “enye amama edinen ido ye unenikpe.”​—Ps. 33:5.

3. Siak usụn̄ kiet emi ẹkpede ukwan̄ikpe ke ererimbot emi.

³ Esinem mbon emi ẹmade Jehovah ndidiọn̄ọ ke enye esinam se inende kpukpru ini, sia ufịk ye ukwan̄ikpe idịghe ekpri ke ererimbot emi. Ke uwụtn̄kpọ, ẹsimụm ndusụk mbon emi mîduehe ẹkekọbi. Ndusụk mmọ ẹsisịne ke ufọk-n̄kpọkọbi ke ata ediwak isua mbemiso ẹdade n̄kpọ emi ẹsikamade ẹdiọn̄ọ DNA owo ẹkụt ke mmọ ikeduehe. Utọ ukwan̄ikpe ye ufịk oro ẹsinam uwem odorode owo onyụn̄ ayat owo esịt. Edi enyene utọ ufịk emi ekemede ndinen̄ede nsọn̄ ikọt Jehovah ndiyọ.

4. Nso ikeme ndinam ọdọn̄ owo ndikpọn̄ esop?

⁴ Ikọt Abasi ẹdiọn̄ọ ke mbon ererimbot emi ẹyefịk mmimọ. Edi ekeme ndidọn̄ nnyịn ndikpọn̄ esop edieke etiede nte ẹfịk nnyịn m̀mê ke nte ẹnamde n̄kpọ ke esịt esop ifọnke. Nso ke afo edinam edieke ekerede ke ẹfịk fi ke esop mîdịghe ke eyenete edue fi? Ndi ayayak oro anam fi ọkpọn̄ Jehovah?

5. Ntak emi idem mîkpakpaha nnyịn ke ini ẹnamde nnyịn se mîfọnke m̀mê ke ini ikụtde ke nte ẹnamde n̄kpọ ke esịt esop ifọnke?

⁵ Sia nnyịn mîfọnke ima isinyụn̄ inamde ndudue, imọdiọn̄ọ ke ẹyenam nnyịn se mîfọnke ke esịt esop, ke nnyịn n̄ko imekeme ndinam mbon en̄wen se mîfọnke. (1 John 1:8) Kpa ye oro mîdịghe kpukpru ini ke emi esitịbe, isikpaha ikọt Jehovah idem ke ini ẹnamde mmọ se mîfọnke, oro isinyụn̄ inamke mmọ ẹkpọn̄ Jehovah. Oro anam Jehovah ọnọ nnyịn nti item ke Ikọ esie man nnyịn ikûkpọn̄ enye idem ke ini eyenete anamde nnyịn se mîfọnke.​—Ps. 55:​12-14.

6, 7. Nso ikọwọrọ eyenete kiet, ndien nso ikan̄wam enye okûkpọn̄ Jehovah?

⁶ Kop se iketịbede inọ Brọda Willi Diehl. Ke 1931, enye ama ọtọn̄ọ ndinam utom Bethel ke Bern, ke Switzerland. Ke 1946, enye ama etiene odụk ọyọhọ otu itiaita ke Ufọkn̄wed Gilead ke New York, ke U.S.A. Ẹma ẹmek enye esenyịn circuit ke Switzerland ke enye ama okokụre ufọkn̄wed oro. Enye ama ewet ke mbụk eyouwem esie ete: “Ke May 1949, mma ntọt ibuot itieutom ke Bern nte ke ami mmodiomi ndidọ [n̄wan].” Nso ke ẹkebọrọ enye? Ẹkedọhọ enye ke “ifetutom efen idụhe ke mîbọhọke usiakusụn̄ ofụri-ini.” Brọda Diehl ọkọdọhọ ete ke owo ikayakke inọ utịn̄ikọ aba. Ediwak owo ikesikọmke mmimọ aba, edi ẹkeda mmimọ nte mbon mbịnmfep.

⁷ Brọda Diehl akanam didie utọ n̄kpọ oro? Enye ọkọdọhọ ke mmimọ ima idiọn̄ọ ke N̄wed Abasi ikpanke owo ndidọ ndọ. Ntre ke ima isịn n̄kpọ emi ke akam inyụn̄ ibuọt idem ye Jehovah. Nte ini akakade, ẹma ẹnam ẹnen̄ede an̄wan̄a kpukpru owo ke Jehovah isuaha owo ndidọ ndọ. Ntre ẹma ẹyak Brọda Diehl afiak anam mme n̄kpọ emi enye ekesinamde ke esop. Sia enye mîkọkpọn̄ke Jehovah, Jehovah ama ọdiọn̄ enye. * Ọkpọfọn owo kiet kiet obụp idemesie ete: ‘Ndi n̄kpaka iso nsọn̄ọ nda ye Jehovah edieke ẹkpenamde mi utọ n̄kpọ oro? Ndi n̄kpenyene ime ntie mbet Jehovah, mîdịghe, ndi n̄kpodomo ndisio usiene?’​—N̄ke 11:2; kot Micah 7:7.

8. Nso ikeme ndinam nnyịn idue ikere ke ẹfịk nnyịn m̀mê eyenete en̄wen ke esop?

 ⁸ Afo emekeme ndidue n̄kere ke ẹfịk fi m̀mê eyenete en̄wen ke esop ke ini edide utọ n̄kpọ oro itịbeke. Ntak emi idọhọde ntre? Sia nnyịn ifọnke ima, onyụn̄ ekeme ndidi nnyịn idiọn̄ọke kpukpru se iketịbede. M̀mê imọdiọn̄ọ kpukpru se iketịbede m̀mê nnyịn idiọn̄ọke, edieke ibọn̄de akam inọ Jehovah idọhọ enye an̄wam nnyịn, inyụn̄ isọn̄ọde ida ye enye, nnyịn idiyatke “esịt ye Jehovah.”​—Kot Mme N̄ke 19:3.

9. Nso ke idineme ke ibuotikọ emi ye enye oro etienede?

⁹ Ẹyak ineme mbụk Bible ita emi ẹwụtde nte ẹkefịkde m̀mê ẹkenamde n̄kpọ ye mme owo nte mîfọnke. Ke ibuotikọ enye emi, iyom ndineme mban̄a se nditọete Joseph ẹkenamde enye. Joseph ekedi eyen eyeyen Abraham. Ke ibuotikọ oro etienede, iyeneme nte Jehovah akanamde n̄kpọ ye Edidem Ahab emi akakarade Israel. Iyonyụn̄ ineme se apostle Peter akanamde ke Antioch ke Syria. Ke ini inemede mme mbụk emi, yom n̄kpọ emi ekemede ndin̄wam fi aka iso ọsọn̄ọ ada ye Jehovah, akpan akpan ke ini afo ekerede ke ẹfịk fi m̀mê ke ẹnam n̄kpọ ye afo nte mîfọnke.

10, 11. (a) Tịn̄ se ikọwọrọde Joseph. (b) Nso ke Joseph ekenyene ufan̄ ndinam ke ini enye okodude ke ufọk-n̄kpọkọbi?

¹⁰ Joseph ama ọsọn̄ọ ada anam n̄kpọ Jehovah. Edi mme owo ẹma ẹfịk m̀mê ẹnam n̄kpọ ye enye ke idiọk usun̄. Edi se nditọete esie ẹkenamde enye ọkọdiọk akan. Ke ini Joseph ekekperede ndisịm isua 20, nditọete esie ẹma ẹmụm enye ẹnyam nte ofụn. Ẹma ẹmen enye ẹka Egypt. (Gen. 37:​23-28; 42:21) Ke enye ama okodu do ebịghi ekpri, ẹma ẹdori enye ikọ ẹte ke enye okoyom ndidan̄ n̄wan owo ke n̄kanubọk. Ẹma ẹmen enye ẹkekọbi, owo inọhọ enye ufan̄ etịn̄ ikọ an̄yan̄a idem. (Gen. 39:​17-20) Enye ama ọbọ ufen nte ofụn ye nte owo n̄kpọkọbi ke isua 13. Nso ke ikeme ndikpep nto se ikọwọrọde Joseph edieke eyenete ke esop anamde nnyịn se mîfọnke?

¹¹ Joseph ama etịn̄ se ikọwọrọde enye ọnọ owo n̄kpọkọbi en̄wen. Owo n̄kpọkọbi oro ekesidi akama cup edidem. Enye ama adaba ndap okoneyo usen kiet, ndien Jehovah ama anam Joseph ekeme ndisiak se ndap owo n̄kpọkọbi oro ọwọrọde. Joseph ama ọdọhọ enye ke ẹyesio enye ẹnyụn̄ ẹnam enye afiak akanam utom esie ke ufọkubọn̄ Pharaoh. Ke Joseph ama akasiak se ndap akani akama cup edidem ọwọrọde, enye ama ada ufan̄ oro etịn̄ mfịna esie ọnọ enye. Imekeme ndikpep ediwak n̄kpọ nto se Joseph eketịn̄de ọnọ owo oro ye se enye mîketịn̄ke.​—Gen. 40:​5-13.

12, 13. (a) Didie ke se Joseph eketịn̄de ye akama cup Pharaoh okowụt ke ama enen̄ede ọdọn̄ enye ndiwọrọ ke ufọk-n̄kpọkọbi? (b) Nso ke Joseph mîketịn̄ke inọ akama cup Pharaoh?

¹² Kot Genesis 40:​14, 15. N̄kọ omokụt ke Joseph ọdọhọ ke itien̄wed emi ke ‘ẹkemụm imọ ke ukat.’ Ikọ Hebrew emi ẹkabarade nte ‘ndimụm ke ukat’ ọwọrọ ke “ẹkeyeyịp” enye. Se ẹkenamde Joseph ama ọdiọk etieti. Emi ekedi ata idiọk ufịk. Joseph ama etịn̄ ọnọ akani akama cup Pharaoh oro ke inyeneke se imọ ikeduede. Ntre enye ama ọdọhọ yak enye etịn̄ eti n̄kpọ aban̄a imọ ọnọ Pharaoh. Ntak-a? Joseph ọkọdọhọ ke iyom ‘ẹsio imọ ke ufọk-n̄kpọkọbi.’

¹³ Ndi emekere ke Joseph okonyụn̄ etịn̄ ikọ emi enyọn̄ enyọn̄ nte n̄kpọ  eke ẹdọhọde ke inen̄ekede idọn̄ enye ndiwọrọ ke ufọk-n̄kpọkọbi oro? Idịghe ntre. Ama enen̄ede ọdọn̄ enye ndiwọrọ ke ufọk-n̄kpọkọbi. Enye ama ọdiọn̄ọ ke ufịk emi ẹfịkde imọ idịghe ekpri. Ntak edi oro enye eketịn̄de mfịna esie ọnọ akama cup Pharaoh oro, sia enye ama ọdiọn̄ọ ke enye ekeme ndin̄wam imọ. Edi, fiọk ete ke idụhe n̄kpọ ndomokiet ke N̄wed Abasi emi owụtde ke Joseph ama etịn̄ ọnọ owo ndomokiet ke nditọete imọ ẹkemụm imọ ẹnyam; enye ikakam itịn̄ke inọ Pharaoh. Ke ini nditọete esie ẹkedide Egypt yak mmọ ẹnam emem, Pharaoh ama adara mmọ onyụn̄ ọdọhọ mmọ ẹdụn̄ ke Egypt ẹnyụn̄ ẹdia “nti n̄kpọ ke ofụri isọn̄ Egypt.”​—Gen. 45:​16-20.

14. Nso idin̄wam nnyịn ikûtịn̄ ndiọi ikọ ekpededi ẹnam nnyịn se mîfọnke ke esịt esop?

¹⁴ Edieke eyenete ekerede ke ẹnam imọ se mîfọnke, akpana enye enen̄ede ekpeme mbak enye idisan̄a itịn̄ n̄kpọ oro inọ owo eke enye okokụt. Edi idiọkke nditịn̄ utọ n̄kpọ emi nnọ mbiowo man ẹn̄wam nnyịn, inyụn̄ idiọkke nditịn̄ nnọ mmọ edieke eyenete anamde nnyịn akwa idiọkn̄kpọ. (Lev. 5:1) Edi edieke se eyenete anamde nnyịn mîdịghe akwa idiọkn̄kpọ, imekeme ndinam emem ye enye owo ndomokiet idiọn̄ọke, mbiowo inyụn̄ idiọn̄ọke. (Kot Matthew 5:​23, 24; 18:15.) Ọfọn inam se Bible ọdọhọde ke ini utọ n̄kpọ ntem etịbede man idu ke emem ye nditọete nnyịn. Ndusụk ini, imekeme ndidi ndikụt ke eyenete ikakam inamke nnyịn se mîfọnke. Ke ima ikedifiọk emi, esịt eyenem nnyịn sia nnyịn iketịn̄ke idiọkn̄kpọ iban̄a eyenete emi nnyịn ikekerede ke anam nnyịn se mîfọnke. Ti ke nditịn̄ ndiọi ikọ edikam inanam mfịna okpon, ekpededi ẹma ẹnam nnyịn se mîfọnke m̀mê owo ikanamke. Edieke isọn̄ọde ida ye Jehovah ye nditọete nnyịn, nnyịn idinamke utọ ndudue oro. David emi eketienede ewet psalm ọkọdọhọ ke  “owo eke asan̄ade nte ọfọnde ama . . . idọkke edidọk ke edeme esie, inamke nsan̄a esie baba idiọk kiet, inyụn̄ itịn̄ke ikọ esuene idian owo emi enye etịmde emehe.”​—Ps. 15:​2, 3; Jas. 3:5.

15. Nso ufọn ke Joseph akadia ke ntak emi enye ọkọsọn̄ọde ada ye Jehovah?

¹⁵ Enyene ata akpan n̄kpọ emi ikpepde ito Joseph. Enye ama enen̄ede ekpere Jehovah. Ke ofụri isua 13 emi Joseph ọkọbọde ufen, enye ama owụt ke imọdiọn̄ọ nte Jehovah esinamde n̄kpọ. (Gen. 45:​5-8) Akananam enye ikọdọhọke ke Jehovah anam imọ ibọ ufen. Kpa ye emi enye mîkefreke ufen emi enye ọkọbọde, oro ikanamke enye ayat esịt. Ata akpan n̄kpọ en̄wen edi, enye ikayakke se mbon en̄wen ẹkenamde enye anam enye ọkpọn̄ Jehovah. Sia Joseph ọkọsọn̄ọde ada ye Jehovah, enye ama okụt nte Jehovah akanyan̄ade enye osio ke ufịk oro ẹkefịkde enye, onyụn̄ ọdiọn̄de enye ye ubon esie.

16. Ntak emi ikpakam inen̄erede ikpere Jehovah edieke ẹnamde nnyịn se mîfọnke ke esịt esop?

¹⁶ Ana nnyịn n̄ko iwụt ke enen̄ede enem nnyịn ndidi ufan Jehovah, ikûnyụn̄ uyak n̄kpọ ndomokiet anam nnyịn ikpọn̄ enye. Nnyịn ikpedehedei iyak se nditọete nnyịn ẹnamde nnyịn anam nnyịn ikpọn̄ edima Abasi emi ikponode. (Rome 8:​38, 39) Utu ke oro, edieke eyenete anamde nnyịn se mîfọnke, ẹyak inam n̄kpọ nte Joseph, inen̄ede ikpere Jehovah, isinyụn̄ ise n̄kpọ nte Jehovah esede. Ke ima ikanam kpukpru se Bible ọdọhọde, ọyọfọn iyak n̄kpọ emi isịn Jehovah ke ubọk inyụn̄ inịm ke enye eyenen̄ede kpukpru n̄kpọ ini ama ekem.

17. Didie ke ikeme ndiwụt ke imenịm ke “Ebiereikpe ofụri ererimbot” ayanam se inende?

¹⁷ Adan̄a nte isụk idude ke idiọk ererimbot emi, ọfọn idiọn̄ọ ke ẹkeme ndifịk m̀mê ẹnam n̄kpọ ye nnyịn ke idiọk usụn̄. Ndusụk ini afo emekeme ndikere ke eyenete anam fi m̀mê owo emi afo ọdiọn̄ọde n̄kpọ oro mîfọnke. Kpa ye oro utọ n̄kpọ emi mîsiwakke nditịbe, edieke etịbede, kûyak emi anam fi ọkpọn̄ Jehovah. (Ps. 119:165) Utu ke oro, ka iso sọn̄ọ da ye Jehovah, bọn̄ akam dọhọ enye an̄wam fi, nyụn̄ buọt idem ye enye. Ti ke sia nnyịn mîfọnke ima, ke ekeme ndidi udiọn̄ọke kpukpru se iketịbede, mîdịghe se iketịbede oro ikenen̄ekede in̄wan̄a fi. Ukem nte Joseph, inaha itịn̄ idiọk ikọ sia imọdiọn̄ọ ke utọ ikọ oro ayanam mfịna oro etetịm okpon. Ndien utu ke ndikosio usiene, ẹyak inen̄ede ibiere ndisọn̄ọ nda ye Jehovah nnyụn̄ nnyene ime mbet enye enen̄ede n̄kpọ. Edieke inamde emi, Jehovah ayama onyụn̄ ọdiọn̄ nnyịn ukem nte enye akamade onyụn̄ ọdiọn̄de Joseph. Imenen̄ede inịm ke Jehovah emi edide “Ebiereikpe ofụri ererimbot,” iditreke-tre ndinam se inende kpukpru ini, “koro kpukpru usụn̄ esie ẹnende.”​—Gen. 18:25; Deut. 32:4.

18. Nso ke idineme ke ibuotikọ oro etienede?

¹⁸ Nte ima iketetịn, ke ibuotikọ emi idikpepde urua en̄wen, iyeneme mbụk Bible iba emi ẹwụtde nte ẹkefịkde m̀mê ẹkenamde n̄kpọ ye ikọt Abasi nte mîfọnke. Mbụk iba emi ẹyenam nnyịn ikụt nte nsụhọdeidem ye ndinyịme ndifen nnọ owo ẹkemede ndin̄wam nnyịn inam se inende ukem nte Jehovah.