1, 2. (a) Kumbi ndi vinthu vambula urunji nivi vo vinguchitikiya Naboti? (b) Kumbi ndi mijalidu yiŵi niyi yo tikambisanengi munkhani iyi?

ŴANAŴANIYANI chakuchitika ichi. Munthu munyaki amumba mulandu ukulu waboza. Ivi vaguŵiska ŵanthu a mu banja laki kweniso mabwezi ngaki chifukwa chakuti ŵanthu aheni apereka ukaboni waboza wo wachitisa kuti munthu uyu wabayiki. Ŵanthu wo atanja urunji vitiŵaŵaŵa ukongwa po awona munthu mwenuyu limoza ndi ŵana ŵaki abayika. Iyi ndi nthanu ŵaka cha kweni vikuchitika nadi. Ivi ndivu vinguchitikiya muteŵeti wakugomezeka waku Yehova zina laki Naboti, yo wangujaku pa nyengu yo Fumu Ahabu ya Yisraele yalamuliyanga.—1 Ŵakar. 21:11-13; 2 Ŵakar. 9:26.

² Munkhani iyi, tikambisanengi vo vinguchitikiya Naboti pe cha kweni tikambisanengi so vo ŵara akugomezeka a mumpingu wa munyengu ya akutumika angunangisa pakuyeruzga. Po tikambisanengi vakuwoniyapu venivi, tisambirengi kuti kujiyuyuwa nkhwakukhumbika ukongwa kuti tiwonengi vinthu nge mo Yehova wativiwone pa nkhani ya urunji. Tisambirengi so mo kugowoke anyidu kungalongore kuti tiwona  vinthu nge mo Yehova wativiwone asani mumpingu muchitika vinthu vambula urunji.

3, 4. Kumbi Naboti wenga munthu wa mtundu wuli, nanga ntchifukwa wuli wangukana kugulisa munda waki kwa Fumu Ahabu?

³ Naboti wenga wakugomezeka kwaku Yehova pa nyengu yo Ayisraele anandi alondonga Fumu yiheni Ahabu ndi muwolu waki muheni, Fumukazi Yezebelu. Ŵanthu yaŵa asopanga Bala. Yiwu amutumbikanga cha Yehova ndipuso fundu zaki. Chinanga kuti venga viyo, Naboti wawonanga kuti ubwezi waki ndi Yehova wenga wakuzirwa kuluska umoyu waki.

⁴ Ŵerengani 1 Ŵakaronga 21:1-3. Pa nyengu yo Ahabu wakhumbanga kugula munda waku Naboti pamwenga kumupasa munda unyaki wamampha m’malu mwa munda waki, Naboti wangukana. Chifukwa wuli? Iyu wangukonkhosa mwaulemu kuti: “Ntchakuzomerezeka cha kwaku Yehova kuti ndikupasi chihara cho ndikulonde kwa apapi ŵangu.” Naboti wangukana chifukwa chakuti dangu lo Yehova wangupasa mtundu wa Ayisraele, lakanizanga kugulisa chihara cha fuku la apapi ŵawu. (Ŵal. 25:23; Maŵ. 36:7) Kukamba uneneska, Naboti wawonanga vinthu nge mo Yehova wativiwone.

5. Kumbi Yezebelu wanguchitanji kuti Naboti wabayiki?

⁵ Chifukwa chakuti Naboti wangukana kupereka munda waki, vinguchitisa kuti Fumu Ahabu ndi muwolu waki, achiti vinthu viheni ukongwa. Yezebelu wangukambiya ŵanthu kuti amupusikiyi Naboti kuti murumu waki wato munda vo vinguchitisa kuti Naboti ndi ŵana ŵaki abayiki. Kumbi Yehova wanguchita wuli ndi vinthu vambula urunji venivi?

6, 7. Kumbi Yehova wangulongo wuli kuti watanja urunji, nanga venivi vinguŵapembuzga wuli abali aku Naboti ndi mabwezi ngaki?

⁶ Yehova wangutumiza Eliya mwaliŵi kuti wakakumani ndi Ahabu. Eliya wati wafika wangukambiya Ahabu kuti wenga ndi mulandu wakubaya munthu kweniso wakuba. Kumbi Yehova wangumuyeruzga wuli? Ahabu, muwolu waki ndi ŵana ŵaki atingi akumanengi ndi vo Naboti ndi ŵana ŵaki angukumana navu.—1 Ŵakar. 21:17-25.

⁷ Ŵanthu a mu banja laku Naboti ndi mabwezi ngaki ŵenga ndi chitima chifukwa cha vinthu viheni vo Ahabu wanguchita. Mwambula kukayika, yiwu angupembuzgika chifukwa chakuziŵa kuti Yehova waziŵanga vinthu vambula urunji vo vinguchitika ndipu wanguvilongo pakweru. Chinanga kuti venga viyo, vinthu vinyaki vo vinguchitika pavuli paki, vatingi vilongongi asani ŵenga akujiyuyuwa ndipuso agomezanga Yehova.

8. Kumbi Ahabu wanguchita wuli wati wavwa uthenga wacheruzgu wakutuliya kwaku Yehova, nanga ntchinthu wuli chinguchitika?

⁸ Ahabu wati wavwa za cheruzgu cho Yehova watingi wamuzisiyengi, “iyu wanguparuwa vakuvwara vaki ndipu wanguvwara chigudulu, wangufunga ndi kugona pachigudulu, ndipu wayendanga mwambula kukondwa.” Ivi vilongo kuti Ahabu wangujiyuyuwa. Ntchinthu wuli chinguchitika pavuli paki? Yehova wangutumiza so Eliya kuti wakakambi uthenga unyaki wa cheruzgu. Pa nyengu iyi, wanguchimukambiya kuti Yehova wazisengi cha cheruzgu munyengu yo Ahabu wenga ndi umoyu chifukwa wangujiyuyuwa pamasu paku Chiuta. (1 Ŵakar. 21:27-29) Yehova yo “watesa mitima,” wangumulongo lisungu Ahabu.—Nthanthi 17:3.

9. Kumbi kujiyuyuwa kwatingi kuŵavikiliyengi wuli ŵanthu a mu banja laku Naboti kweniso mabwezi ngaki?

⁹ Kumbi vo Yehova wangusankha kuchitiya Ahabu, vinguŵakwaska wuli wo aziŵanga vinthu viheni vo Ahabu wanguchita? Chifukwa chakuti Yehova wanguleka kuzisa cheruzgu, vitenere kuti vinguyesa chivwanu cha ŵanthu a mu banja laku Naboti ndi mabwezi ngaki. Asani ndimu venge, kujiyuyuwa kwatingi kuŵavikiliyengi ndipuso  kuŵawovya kuti alutirizi kuja akugomezeka pakusopa Yehova. Yiwu atingi ajengi so ndi chigomezu kuti Chiuta wawu wangatondeka cha kuchita vinthu mwaurunji. (Ŵerengani Marangu 32:3, 4.) Naboti, ŵana ŵaki ndi mabanja ngawu, Yehova wazakuŵachitiya vinthu mwaurunji pa nyengu yo wazamuyusa ŵanthu arunji. (Jobu 14:14, 15; Yoh. 5:28, 29) Kusazgiyapu yapa, munthu wakujiyuyuwa wakumbuka kuti, “Chiuta wauneneska wazamuyeruzga ntchitu yeyosi, kusazgiyapu chinthu chechosi chakubisika, kuti wawoni asani njamampha pamwenga njiheni.” (Wak. 12:14) Kukamba uneneska, asani Yehova wapereka cheruzgu, waŵanaŵaniya fundu zo isi tileka kuziziŵa. Ndichu chifukwa chaki, kujiyuyuwa kuvikiliya ŵanthu ambula kunanga kuti alutirizi kugomeza Yehova.

10, 11. (a) Kumbi mpha vakuchitika nivi po chivwanu chidu chingayeseka? (b) Kumbi kujiyuyuwa kungatiwovya mu nthowa nizi?

¹⁰ Kumbi mungachita wuli asani ŵara asankha vinthu vo imwi muleka kuvivwisa pamwenga muleka kukoliyana navu? Mwakuyeruzgiyapu, mungachita wuli asani imwi pamwenga munyinu yo mutanjana nayu amulekesa uteŵeti? Nanga mungachita wuli asani munthu yo mukutorana nayu, mwana winu pamwenga mubwezi winu wasezgeka ndipu mukoliyana cha ndi vo ŵara asankha? Kumbi mungachita wuli asani muwona nge kuti ŵara akunanga kulongo lisungu  munthu yo wakubuda? Vinthu ivi, vingatiyesa kuti tilongo asani tigomeza Yehova ndipuso gulu laki. Kumbi kujiyuyuwa kungakuwovyani wuli asani vinthu venivi vakuchitikiyani? Ŵanaŵaniyani nthowa ziŵi izi.

¹¹ Nthowa yakwamba, kujiyuyuwa kungatiwovya kuzomereza kuti tiziŵa vosi cha vakukwaskana ndi nkhani yo. Kaya nkhani yo titiyiziŵa ukongwa tikhumbika kuziŵa kuti ndi Yehova pe yo waziŵa vo ve mu mtima wakuyeruzgiya wa munthu. (1 Sam. 16:7) Kuziŵa fundu yambula kususkika yeniyi, kungatiwovya kuja akujiyuyuwa, kuziŵa vo tingatondeka kufiska ndipuso kusintha mo tawoniyanga nkhani yo. Nthowa yachiŵi, kujiyuyuwa kungatiwovya kuti tivwiyengi ndipuso tizikirengi po tilindiza kuti Yehova wanozgi vinthu vo vachitika nadi mwambula urunji. Venivi viyanana ndi vo munthu munyaki wazeru wakukamba kuti: “Vinthu viŵayendiyengi umampha ŵanthu wo atopa Chiuta wauneneska . . . , kweni vimuyendiyengi umampha cha munthu yo wachita vinthu viheni kweniso wajengi mazuŵa nganandi cha.” (Wak. 8:12, 13) Kujiyuyuwa kungatiwovya kuti vinthu vitiyende umampha.—Ŵerengani 1 Petro 5:5.

12. Kumbi tikambisanengi nkhani wuli, nanga ntchifukwa wuli?

¹² Akhristu a munyengu ya akutumika a mutawuni ya Antioke ya ku Siriya, angukumana ndi nkhani yo yinguchitisa kuti alongo asani ŵenga akujiyuyuwa pamwenga akunozgeka kugowoke anyawu. Tiyeni tikambisani nkhani yeniyi ndipu tiwoni mo yingatiwovye kuziŵa vo tingachita pa nkhani yakugowoka. Yitiwovyengi so kuziŵa mo kugowoke kukoliyana ndi mo Yehova wawone vinthu pa nkhani ya urunji.

13, 14. Kumbi ndi maudindu nanga ngo wakutumika Petro wenga nangu, ndipu wangulongo wuli kuti wenga wambula mantha?

¹³ Wakutumika Petro wenga mura yo waziŵikanga ukongwa mumpingu wachikhristu. Iyu wenga mubwezi waku Yesu ndipu wangupasika maudindu ngakukhumbika ukongwa. (Mat. 16:19) Mwakuyeruzgiyapu, mu chaka cha 36 C.E., Petro wenga ndi mwaŵi wakupharazgiya Kornelio ndi a mu banja laki. Vo vinguchitika venga vapade chifukwa Kornelio wenga Myuda cha ndipu wenga wambula kudumulika. Kornelio ndi ŵanthu a mu banja laki ŵati alonde mzimu wakupaturika, Petro wangukamba kuti: “Ndiyani wangakaniza maji kuti ŵanthu yaŵa wo alonde mzimu wakupaturika nge isi, aleki kubatizika?”—Mac. 10:47.

¹⁴ Mu chaka cha 49 C.E., akutumika ndi ŵara ku Yerusalemu, angukumana kuti akambisani asani nkhwakwenere kuti ŵanthu a mtundu unyaki wo ayamba chikhristu adumulikengi. Pa nkhumanu iyi, Petro wangukamba mwambula kopa ndipu wangukumbusa abali kuti vyaka vinandi vo vingujumpha, Akhristu ambula kudumulika wo ŵenga Ayuda cha angulonde mzimu wakupaturika. Chifukwa chakuti Petro wengapu pa nyengu iyi, vinguwovya wupu wakulongozga wa mu nyengu ya akutumika kusankha vakuchita. (Mac. 15:6-11, 13, 14, 28, 29) Ayuda ndi Akhristu a mitundu yinyaki anguwonga Petro chifukwa wangukonkhosa mwambula mantha fundu yeniyi. Venga vambula kusuzga kugomeza munthu mwenuyu yo wenga pa ubwezi wakukho ndi Yehova.—Ŵah. 13:7.

15. Ntchinthu wuli cho Petro wangunangisa po wenga mutawuni ya Antioke ya ku Siriya? (Wonani chithuzi cho che papeji 23.)

¹⁵ Pati pajumpha nyengu yimanavi kutuliya po nkhumanu yo yinguchitikiya mu 49 C.E., Petro wanguluta mutawuni ya Antioke ya ku Siriya. We kwenuku wachitanga vinthu limoza ndi abali wo ŵenga Ayuda cha. Tikayika cha kuti anguyanduwa ndi vo Petro waziŵanga kweniso vo wangukumana navu. Ŵanaŵaniyani mo abali a kwenuku anguzizwiya kweniso kuguŵa Petro wati waleka mwamabuchibuchi kurya nawu limoza. Ayuda anyaki mumpingu wenuwu angulandizgika ndi  vo Petro wanguchita. Chinanga ndi Barnaba nayuso wangulandizgika. Petro wenga mura mumpingu ndipuso wenga pa ubwezi wakukho ndi Yehova. Nanga ntchinthu wuli chinguchitisa kuti wachiti vinthu mwambula kwenere viyo, vo vatingi vichitisengi kuti mpingu ugaŵikani? Fundu yakukhumbika ukongwa njakuti, kumbi tingasambiranji pa nkhani yeniyi, vo vingatiwovya asani taguŵa ndi vo mura wakamba pamwenga wachita?

16. Kumbi Petro wanguwovyeka wuli, ndipu tingafumba mafumbu nanga?

¹⁶ Ŵerengani Ŵagalatia 2:11-14. Petro wanguwila muchiŵana chakopa ŵanthu. (Nthanthi 29:25) Chinanga kuti pakwamba waziŵanga mo Yehova wawoniyanga ŵanthu ambula kudumulika, Petro wawopanga vo atingi akambengi Ayuda wo angutuwa mumpingu wa ku Yerusalemu. Wakutumika Paulo yo wengapu pa nkhumanu yo yinguchitika ku Yerusalemu mu 49 C.E., wangususka vo Petro wanguchita ku Antioke ndipu wangukamba pakweru vinthu vachinyengu vo wanguchita. (Mac. 15:12; Ŵag. 2:13) Kumbi Akhristu wo ŵenga Ayuda cha, wo angukwaskika ndi vinthu vambula urunji vo Petro wanguchita, anguchita wuli? Kumbi anguguŵa? Kumbi Petro watingi walondekengi maudindu chifukwa cha vo wangunangisa?

17. Kumbi Petro wanguyanduwa wuli Yehova wati wamugowoke?

¹⁷ Vakuwoneke limu kuti Petro wanguzomera mwakujiyuyuwa ulongozgi wo Paulo wangumupasa. Malemba ngakamba cha kuti wangulondeka maudindu. Pavuli paki, Petro wangukambirika kuti walembi makalata ngaŵi ngo nganguzija chigaŵa cha Bayibolu. Mukalata yaki yachiŵi, iyu wangukamba Paulo kuti “mubali widu wakwanjiwa.” (2 Pet. 3:15) Chinanga kuti vo Petro wanguchita vinguŵaguŵisa ukongwa ŵanthu wo ŵenga Ayuda cha, Yesu yo ndi mutu wa mpingu, wangulutiriza kumugwirisiya ntchitu. (Ŵaef. 1:22) Abali ndi azichi mumpingu wenuwu, ŵenga ndi mwaŵi wakuyezga Yesu ndi Yehova mwakugowoke Petro. Tigomeza kuti pengavi yo wanguguŵa chifukwa cha vinthu vo iyu wangunangisa.

18. Mpha vakuchitika nivi po tingalongo kuti tiwona vinthu nge mo Yehova wativiwone pa nkhani ya urunji?

¹⁸ Nge mo venge munyengu ya akutumika, ŵara mumpingu wa Chikhristu mazuŵa nganu, nawu mbakubuda chifukwa “tosi tinangisa nyengu zinandi.” (Yak. 3:2) Tingaŵa kuti tiziŵa kali fundu yeniyi kweni vingaŵa vakusuzga ukongwa asani mubali ndiyu watinangiya. Asani venivi vakuchitikiyani, kumbi muwonengi vinthu nge mo Yehova wativiwone pa nkhani ya urunji? Mwakuyeruzgiyapu, mungachita wuli asani mura wakamba vinthu vo vilongo kuti we ndi jalidu la sankhu? Kumbi mungaguŵa asani mura wakamba vinthu mwambula kuŵanaŵaniya ndipu vo wakamba vakukwiyisani pamwenga vakuŵaŵani? M’malu mwakukamba ŵaka liŵi kuti mubali yo watenere cha kuja mura, kumbi muzikirengi ndi kulindiza Yesu yo ndi mutu wa mpingu? Kumbi muŵanaŵaniyengi ŵaka vinthu vo wanangisa pamwenga muŵanaŵaniyengi vyaka vinandi vo mubali yo wateŵete Yehova mwakugomezeka? Kumbi mukondwengi asani mubali yo wakunangiyani walutiriza kuteŵete nge mura pamwenga walonde maudindu nganyaki? Asani mumugowokiyengi ndi mtima wosi, mulongongi kuti muwona vinthu nge mo Yehova wativiwone pa nkhani ya urunji.—Ŵerengani Mateyu 6:14, 15.

19. Kumbi titenere kuyesesa kuchitanji?

¹⁹ Ŵanthu wo atanja urunji, alindiza zuŵa lo Yehova wazamutuzgapu vinthu vosi vambula urunji vo Satana ndi charu chaki achitiya ŵanthu. (Yes. 65:17) Po tilindiza venivi, tosi titenere kuyesesa kuwona vinthu nge mo Yehova wativiwone pa nkhani yakuchita vinthu mwaurunji. Tingachita venivi asani tiziŵa vo titondeka kufiska kweniso tigowoke ŵanthu wo atinangiya.