1, 2. (a) Nso afanikọn̄ isịm nditọete nnyịn? (b) Nso mbụme ke idibọrọ?

BRỌDA Lije ọkọdọhọ ete: “Ikosụk idụk mbono circuit ke ini ekọn̄ akasiahade ke Burundi. Ima ikop ẹtopde ikan̄, inyụn̄ ikụt mme owo ẹfehede ntịme ntịme. Ami, ete ye eka mi, ye nditọeka mi duop ima ifehe. N̄kpọ ifan̄ kpọt ke ikemen ifehe. Ndusụk mbonubon nnyịn ẹkefehe ẹka itienna mbon itọkekọn̄ ke Malawi, emi okoyomde usụn̄ n̄kpọ nte kilomita 1,600. Nnyịn mbon eken ikedi enyene afan̄ awaha odụk.”

² Ke ofụri ererimbot, se ibede owo miliọn 65 ẹfehe ẹkpọn̄ obio mmọ ke ntak ekọn̄ m̀mê ukọbọ. Akanam ibat emi iwakke ntem. * Ata ediwak Mme Ntiense Jehovah ẹsịne ke otu emi. Ediwak mbon mmọ ẹkpan̄a, ata ediwak inyene mmọ onyụn̄ atak. Nso mfịna en̄wen ke ndusụk mmọ ẹnyene? Didie ke ikeme ndin̄wam mmọ “ẹnam n̄kpọ Jehovah ye idatesịt,” kpa ye kpukpru afanikọn̄ oro ẹsịmde mmọ? (Ps. 100:2) Didie ke ikeme ndikwọrọ ikọ nnọ mbon oro mîdịghe Mme Ntiense Jehovah ke otu mmọ?

3. Nso ikanam Jesus ye ediwak mbet esie ẹfehe ẹkpọn̄ obio mmọ?

³ Angel Jehovah ama ọdọhọ Joseph ke Edidem Herod aduak ndiwot Jesus, ntre Joseph ye n̄wan esie ẹma ẹmen Jesus ẹfehe ẹka Egypt. Mmọ ẹma ẹdu do tutu Herod akpa. (Matt. 2:13, 14, 19-21) Ke ata ediwak isua ama ekebe, ukọbọ ama anam mme mbet Jesus “ẹsuana ke ofụri ikpehe Judea ye Samaria.” (Utom 8:1) Jesus ama ọfọfiọk ke ẹyenam ediwak mbet imọ ẹfehe ẹkpọn̄ obio mmọ. Enye ọkọdọhọ ete: “Ke ini mmọ ẹkọbọde mbufo ke obio kiet, ẹfehe ẹka obio efen.” (Matt. 10:23) Isimemke owo ndifehe n̄kpọn̄ obio emana esie.

4, 5. Nso afanikọn̄ ke mbon oro ẹfehede ẹkpọn̄ obio mmọ ẹsisobo ke (a) usụn̄? (b) itienna mbon itọkekọn̄?

⁴ Mbon oro ẹfehede ẹkpọn̄ obio mmọ ẹkeme ndisobo ediwak afanikọn̄ ke usụn̄ m̀mê ke itienna mbon itọkekọn̄. Gad, ekpri eyeneka Lije, ọdọhọ ete: “Ima isan̄a ediwak urua, inyụn̄ ikụt ediwak okpo owo ke usụn̄. N̄kedi isua 12 ini oro. Ikpat ama ofụt mi tutu ndọhọ mbonubon nnyịn ẹbe ẹkpọn̄ mi. Edi ete mi ikamaha ndibe n̄kpọn̄ mi; enye ama emen mi mbak mbonekọn̄ oro ẹken̄wanade ye ukara ididiwot mi. Nnyịn ikesifịnake idem iban̄a n̄kpọn̄, edi ima isibọn̄ akam inyụn̄ ibuọt idem ye Jehovah. Ndusụk ini ikesitet man̄ko ke mbenusụn̄ idia.”​—Phil. 4:12, 13.

⁵ Ediwak mbonubon Lije ẹma ẹdu ediwak isua ke itienna mbon itọkekọn̄ oro Esop Edidiana Mme Idụt ẹnyenede. Kpa ye oro, mmọ ikosụk ibọhọke afanikọn̄. Lije emi edide esenyịn circuit idahaemi ọdọhọ ete: “Ediwak owo ikenyeneke utom. Mmọ ẹma ẹsitie ẹtịn̄ se mîkpetịn̄ke, ẹn̄wọn̄ mmịn, ẹbre mbre mfọniso, ẹyịp inọ, ẹnyụn̄ ẹdu oburọbụt uwem.” Akana Mme Ntiense do ẹsịn idem ẹnam n̄kpọ Abasi mbak mmọ iditiene idu utọ uwem oro. (Heb. 6:11, 12; 10:24, 25) Mmọ ẹma ẹda ini mmọ ẹnam mme n̄kpọ oro ẹken̄wamde mmọ ẹsọn̄ idem ke esop; ediwak mmọ ẹma ẹkam ẹsiak usụn̄. Mmọ iketiehe iseme idem, sia mmọ ẹma ẹfiọk ke mmimọ ididụhe ke itienna emi ke nsinsi ukem nte nditọ Israel mîkasan̄ake ke wilderness ke nsinsi.​—2 Cor. 4:18.

6, 7. (a) Nso ke ‘ima oro Abasi’ amade nnyịn esinam nnyịn inam inọ nditọete nnyịn? (b) Nọ uwụtn̄kpọ.

⁶ ‘Ima oro Abasi’ amade nnyịn esinam nnyịn ima kiet eken, akpan akpan ke ini afanikọn̄. (Kot 1 John 3:17, 18.) Ke ini akan̄ akanamde nditọete oro ẹkedude ke Judea ke eyo mme apostle ẹkûnyene udia, esop ẹma ẹtịp n̄kpọ man ẹn̄wam mmọ. (Utom 11:28, 29) Paul ye Peter ẹma ẹdọhọ nditọete ẹsima ndikama kiet eken esen. (Rome 12:13; 1 Pet. 4:9) Edieke Ikọ Abasi ọdọhọde nnyịn isikama kiet eken esen, ndi nnyịn ikpetịmke-tịm inam ntre ye nditọete nnyịn oro afanikọn̄ esịmde m̀mê oro ẹkọbọde?​—Kot Mme N̄ke 3:27. *

⁷ Ke ndondo emi, ata ediwak Mme Ntiense Jehovah ẹma ẹfehe ẹkpọn̄ edem usiahautịn Ukraine ke ntak ekọn̄ ye ukọbọ. Ẹma ẹwot ndusụk mmọ. Edi nditọete ke ebiet en̄wen ke Ukraine ẹma ẹda ediwak mmọ ẹsịn ke ufọk, ata ediwak mbon eken ẹkedụn̄ ye nditọete ke Russia. Edi sia mmọ ‘mîdịghe ubak ererimbot,’ mmọ isịnke idem ke mbubehe ukara ke idụt mbiba emi, edi ẹkam ẹsịn idem ẹkwọrọ “eti mbụk.”​—John 15:19; Utom 8:4.

8, 9. (a) Nso idi ndusụk n̄kpọ emi ẹsifịnade mbon oro ẹfehede ẹka idụt en̄wen? (b) Ntak emi ọfọnde inyene ime in̄wam mmọ?

⁸ Ndusụk owo ẹsifehe ẹkpọn̄ obio mmọ ẹka ebiet en̄wen ke idụt mmọ, edi ata ediwak owo ẹsifehe ẹka idụt emi akanam mmọ mîkaha akpa. Ukara ẹkeme ndinọ mmọ udia, ọfọn̄, ye itieidụn̄, edi ekeme ndidi udia emi mmọ ẹsimade ndidia idụhe do. Ekeme ndisọn̄ mbon oro ẹtode idụt emi eyo ofiopde ndidụn̄ ke idụt emi ebịtde etieti m̀mê ndifiọk nte ẹkamade ndusụk n̄kpọ ndụn̄ufọk eyomfịn ẹnam n̄kpọ.

⁹ Ndusụk ukara ẹsin̄wam mbon oro ẹfehede ẹdi idụt mmọ ẹmehe ye nte ẹsinamde n̄kpọ do. Edi ke ufan̄ ọfiọn̄ ifan̄, ukara ẹkeme ndisana mmọ nyak ẹse ẹban̄a idemmọ. Emi isimemke, sia ana mmọ ẹkpep usem ye ibet idụt oro, utọ nte ibet aban̄ade edikpe tax, okụk ikan̄ ye mmọn̄, edika ufọkn̄wed, edika n̄kpọ ke ini, ye nte ẹkpetụnọde nditọwọn̄. Ndi afo emekeme ndinyene ime n̄n̄wam utọ nditọete emi ukpono ukpono?​—Phil. 2:3, 4.

10. Didie ke ikeme ndin̄wam mbon oro ẹfehede ẹdi idụt nnyịn ẹka iso ẹsọn̄ idem ke esop? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

¹⁰ Ndusụk ini, ukara ẹsinam enen̄ede ọsọn̄ nditọete nnyịn emi ẹdude ke itienna mbon itọkekọn̄ ndidụk mbono esop. Ndusụk itieutom ukara ẹsikam ẹdọhọ ke edieke nditọete nnyịn ẹsịnde ndinam utom oro mîyakke mmọ ẹdụk mbono esop, ke mmimọ idin̄wamke mmọ aba, idinyụn̄ iyakke mmọ ẹdụn̄ ke obio mmimọ aba. Ndịk esinam ndusụk nditọete nnyịn ẹnam se ukara ẹdọhọde sia mmọ ẹkerede ke mmimọ ikemeke ndinyan̄a. Ntem, ọfọn isọsọp iyom nditọete nnyịn ikụt ke ndondo oro mmọ ẹbehede. Ọfọn inam mmọ ẹkụt ke imekere iban̄a mmọ. Edieke inamde ntem, emi ayanam mmọ ẹsọn̄ idem ke esop.​—N̄ke 12:25; 17:17.

11. (a) Nso ke mbon oro ẹfehede ẹkpọn̄ obio mmọ ẹsiyom ke nsonso oro? (b) Nso ke mmọ ẹkpenam ke ini ẹnọde mmọ n̄kpọ?

¹¹ Ke nsonso oro, ekeme ndiyom inọ nditọete nnyịn emi udia, ọfọn̄, m̀mê akpan n̄kpọ eken oro mmọ ẹyomde. * Mmọ ẹyenen̄ede ẹma se inọde mmọ, ọkpọkọm ekpri didie. Edi ọfọn mmọ ẹyụhọ ye se ẹnọde mmọ ẹnyụn̄ ẹkọm nditọete oro ẹnọde mmọ n̄kpọ. Emi ayanam nditọete oro ẹnọde mmọ n̄kpọ ẹkop inemesịt. Ọfọn n̄ko mmọ ẹdomo ndise mban̄a idemmọ mbak mmọ ididi mbiomo inọ mbon en̄wen, emi oyonyụn̄ anam ẹkpono mmọ. (2 Thess. 3:7-10) Edi ọfọn inam se ededi oro ikemede man in̄wam mmọ.

12, 13. (a) Didie ikeme ndin̄wam nditọete oro ẹfehede ẹdi obio nnyịn? (b) Nọ uwụtn̄kpọ.

¹² Iyomke inyene ediwak okụk mbemiso ikemede ndin̄wam nditọete oro ẹfehede ẹdi obio nnyịn. Se mmọ ẹnen̄erede ẹyom edi nnyịn ndisisio ini ndu ye mmọ nnyụn̄ n̄wụt ke imekere iban̄a mmọ. Ke uwụtn̄kpọ, imekeme ndiwụt mmọ ebiet emi ẹkpedade ẹdụk moto, ebiet emi ẹkpedepde eti udia emi ememde urua, m̀mê ebiet emi ẹkemede ndidep n̄kpọutom, utọ nte masịn ukịm ọfọn̄ m̀mê masịn ukọkn̄kpọ, man mmọ ẹkpekeme ndida n̄n̄wana okụk. Ata akpan n̄kpọ emi afo ekemede ndinam edi ndin̄wam mmọ ẹnen̄ede ẹmehe ye nditọete ke obufa esop mmọ. Emekeme ndimen mmọ ke moto fo n̄ka mbono esop. Emekeme n̄ko nditịn̄ nnọ mmọ nte mbufo  ẹsikwọrọde ikọ ke efakutom mbufo. Sisan̄a ye mmọ kwọrọ ikọ.

¹³ Ke ini n̄kpri n̄kparawa inan̄ ẹkedide esop kiet, nsio nsio mbiowo ẹma ẹkpep mmọ ndiwat moto, nditaip leta, nte ẹsiwetde n̄wed ẹyom utom ye se mmọ ẹkpenamde man ẹnyene ini ẹsịn idem ẹnam n̄kpọ Abasi. (Gal. 6:10) Ikebịghike, kpukpru mmọ ẹma ẹtọn̄ọ ndisiak usụn̄. Un̄wam oro mbiowo ẹken̄wamde mmọ, ye mmọ ndikesịn idem nnam n̄kpọ Abasi ama an̄wam mmọ ẹsọn̄ idem ke esop inyụn̄ iyakke idiọk ererimbot Satan emi emen mmọ emen.

14. (a) Nso ke ana nditọete oro ẹfehede ẹkpọn̄ obio mmọ ẹkpeme? (b) Nọ uwụtn̄kpọ.

¹⁴ Ana kpukpru ikọt Abasi, esịnede mbon oro ẹfehede ẹkpọn̄ obio mmọ, ẹkpeme mbak mmọ idikpọn̄ n̄kpọ Abasi ikoyom okụk. * Lije ye nditọeka esie ifreke se ete mmọ ekekpepde mmọ aban̄a ndibuọt idem ye Jehovah ke ini mmọ ẹkefehede ẹkpọn̄ obio mmọ. Mmọ ẹdọhọ ẹte: “Enye ama otomo kpukpru n̄kpọ oro nnyịn mîkenen̄ekede iyom ọduọn̄ọ. Ekem, enye ama emen ukpọk ekpat oro owụt nnyịn, atuak inua imam, onyụn̄ ọdọhọ ete: ‘N̄kukụre se mbufo ẹyomde edi emi!’ ”​—Kot 1 Timothy 6:8.

15, 16. (a) Didie ke ikpan̄wam mbon oro ẹfehede ẹkpọn̄ obio mmọ ẹka iso ẹnam n̄kpọ Abasi? (b) Didie ke ikeme ndidọn̄ mmọ esịt?

¹⁵ Idịghe udia ye ọfọn̄ kpọt ke nditọete oro ẹfehede ẹkpọn̄ obio mmọ ẹsiyom. Esiyom idọn̄ mmọ esịt inyụn̄ in̄wam mmọ ẹka iso ẹnam n̄kpọ Abasi. (Matt. 4:4) Mbiowo ẹkeme ndin̄wam mmọ ẹnyene n̄wed ke usem mmọ ẹnyụn̄ ẹsobo ye nditọete emi ẹsemde usem mmọ. Ediwak mmọ ẹma ẹfehe ẹkpọn̄ ubon, obio, ye esop mmọ. Ntre, ana inam mmọ ẹkụt ke imama inyụn̄ ikere iban̄a mmọ ukem nte Jehovah. Mîdịghe ntre, mmọ ẹkeme ndidian idem ye iman mmọ m̀mê mbon idụt mmọ emi mîdịghe Mme Ntiense Jehovah. (1 Cor. 15:33) Edieke inamde mmọ ẹkop inem esop nnyịn, ọwọrọ imetiene Jehovah ‘ikpeme isenowo.’​—Ps. 146:9.

¹⁶ Ete ye eka Jesus ikekemeke ndimen Jesus mfiak nnyọn̄ obio emana mmọ adan̄a nte Herod okosụk odude uwem. Ekeme n̄ko ndisọn̄ mbon oro ẹfehede ẹkpọn̄ obio  mmọ ndifiak nnyọn̄ do adan̄a nte mbon oro ẹkọbọde mmọ ẹsụk ẹdude uwem. Lije ọdọhọ ete: “Mme ete ye eka oro ẹkekụtde nte ẹdan̄de mbon mmọ ke n̄kanubọk ẹnyụn̄ ẹwotde mmọ idimaha ndimen nditọ mmọ mfiak nnyọn̄ utọ ebiet oro.” Ọfọn ‘inyene ima nditọete, itua owo mbọm, inyụn̄ isụhọde idem’ man ikeme ndin̄wam mbon oro utọ n̄kpọ emi ọwọrọde. (1 Pet. 3:8) Ukọbọ anam ndusụk mmọ ẹkûdian idem ye mme owo, onyụn̄ ekeme ndinam mmọ bụt nditịn̄ se iwọrọde mmọ, akpan akpan ke iso nditọ mmọ. Ọfọn ibụp idem nnyịn ite: ‘N̄kpama ẹnam n̄kpọ didie ye ami edieke utọ n̄kpọ oro ọkpọwọrọde mi?’​—Matt. 7:12.

17. Esitie mbon oro ẹfehede ẹkpọn̄ obio mmọ didie ke idem ke ini ikwọrọde ikọ inọ mmọ?

¹⁷ Ediwak mbon oro ẹfehede ẹkpọn̄ obio mmọ ẹto idụt oro owo mîyakke nnyịn ikwọrọ ikọ nte akpanade ikwọrọ. Edi nditọete ke mme idụt emi mmọ ẹfehede ẹka ẹsisịn ifịk ẹkwọrọ eti mbụk “obio ubọn̄” ẹnọ mmọ. (Matt. 13:19, 23) Ediwak mbon emi ẹnen̄erede ẹfụhọ ẹsikop ndọn̄esịt ke ini ẹdụkde mbono esop nnyịn, emi esinam mmọ ẹdọhọ ẹte: “Ke akpanikọ Abasi odu ke otu mbufo.”​—Matt. 11:28-30; 1 Cor. 14:25.

18, 19. Didie ke ikpowụt ke imenyene mbufiọk ke ini ikwọrọde ikọ inọ mbon oro ẹfehede ẹdi idụt nnyịn?

¹⁸ Ọfọn inyene “mbufiọk” ke ini ikwọrọde ikọ inọ mmọ. (Matt. 10:16; N̄ke 22:3) Ọfọn isikpan̄ utọn̄ n̄ko ke ini mmọ ẹtịn̄de se ifịnade mmọ, edi ifọnke ineme n̄kpọ iban̄a mbubehe ukara ye mmọ. Tiene ndausụn̄ oro n̄kọk itieutom ye ukara ẹnọde, kûnyụn̄ unam n̄kpọ oro edisịnde fi m̀mê mbon en̄wen ke mfịna. Domo ndifiọk ido ukpono oro mmọ ẹkesikade ye nte ẹsinamde n̄kpọ ke edem mmọ, mbak udûnam m̀mê udûtịn̄ n̄kpọ emi ediyatde mmọ esịt. Ke uwụtn̄kpọ, ke ndusụk idụt, mme owo ẹsima iban ẹsịne ọfọn̄ ọfọn. Ntre ọfọn ikpeme nte isịnede n̄kpọ ke ini ikade ndikwọrọ ikọ nnọ mmọ.

¹⁹ Ọfọn in̄wam mbon oro afanikọn̄ esịmde ọkpọkọm mmọ idịghe nditọete nnyịn, kpa nte eti owo Samaria ke mbụk Jesus akanamde. (Luke 10:33-37) Ndikwọrọ ikọ nnọ mmọ edi mfọnn̄kan usụn̄ oro ikemede ndin̄wam mmọ. Ebiowo kiet emi an̄wamde ediwak mbon oro ẹfehede ẹkpọn̄ obio mmọ ọdọhọ ke “ọfọn isọsọp inam mmọ ẹfiọk ke nnyịn idi Mme Ntiense Jehovah, ke inyụn̄ idi ndikwọrọ ikọ nnọ mmọ idịghe ndinọ mmọ n̄kpọ. Mîdịghe ntre, ndusụk mmọ ẹkeme ndidian idem ye nnyịn ẹkere ke imọn̄ inọ mmọ n̄kpọ.”

20, 21. (a) Ntak emi ọfọnde ima nditọete oro ẹfehede ẹdi idụt nnyịn? (b) Nso ke idineme ke ibuotikọ oro etienede?

²⁰ Edieke in̄wamde “isenowo” ke ntak emi imade mmọ, emi eyenen̄ede enyene ufọn. Sista kiet ama emen n̄kpri nditọ esie inan̄ efehe ọwọrọ ke Eritrea ke ntak ukọbọ. Idem ama emem mmọ etieti ke mmọ ẹma ẹkesan̄a usen itiaita ẹbe desat ẹdisịm Sudan. Enye ọkọdọhọ ete: “Nditọete do ẹkeda nnyịn nte ata nditọeka mmọ. Mmọ ẹma ẹnọ nnyịn udia, ọfọn̄, itieidụn̄, ye okụk ukpeusụn̄. Anie ekpemen mbon ido ukpono mmọ oro akanam enye mîdiọn̄ọke esịn ke ufọk? Mme Ntiense Jehovah kpọt ẹkeme ndinam emi!”​—Kot John 13:35.

²¹ Didie ke ikeme ndin̄wam nditọ oro ẹtienede ete ye eka mmọ ẹwọrọ ẹdi obio nnyịn? Ke ibuotikọ oro etienede, iyeneme nte kpukpru nnyịn ikpan̄wamde mmọ ẹnam n̄kpọ Jehovah ye idatesịt.