1, 2. (a) Baikara kangaanga ake a kaaitarai tarira tabeman? (b) Baikara titiraki aika rio?

E TAKU te tari te mwaane ae Lije: “A ira te runga kaain ara utu ngke e a waaki te buaka i marenaia aomata i Burundi. Ti noriia aomata aika biriaitua ni kakatii. Ti birinako n rawei maiura ngai ma tariu ao mwaaneu aika 10 n ikotaki ma ara karo, ma ara bwai aika tii tabeua. Tabeman kaain au utu a roko i Malawi n te tabo are a kawakinaki iai naake a birinako mai abaia, ae te mwananga ae riaon 1,000 te maire (1,600 te kiromita). Ma ti maenako ngaira ake nikirana.”

² E a raka ngkai i aon 65,000,000 ni kabutaa te aonnaba mwaitiia ake a birinako mai abaia ibukin te buaka ao te bwainikirinaki. Aei bon te kabanea ni mwaiti. * Iai nga ma nga Ana Tia Kakoaua Iehova i buakoia. A bati aika a tia ni bua maiuia raoia aika tangiraki, ao angiin aia bwai. Baikara riki kangaanga ake a kaaitarai tabeman? Ti na kangaa ni buokiia taari aikai ni ‘beku iroun Iehova ma te kakatonga’ n aki ongei aia kangaanga? (TaiAre. 100:2) Ao ti na  kangaa n uarongorongo n te aro ae uaana nakoia naake a birinako mai abaia, ake a tuai ni kinaa Iehova?

3. A kangaa n riki Iesu ma taan rimwina aika bati bwa taani birinako mai abaia?

³ Ngke e tia ni kauringa Ioteba ana anera Iehova, bwa e kan tiringa Iesu te Uea ae Erote, e a riki Iesu are te merimeri ma ana karo bwa taani birinako mai abaia ao a maeka i Aikubita. A tiku ikanne ni karokoa maten Erote. (Mat. 2:​13, 14, 19-21) Tatabebwi te ririki imwina, a ‘maenako nakon aonon Iutaia ma Tamaria’ taan rimwin Iesu rimoa ibukin te bwainikirinaki. (Mwa. 8:1) E a kaman ataia Iesu ae a na kairoroaki taan rimwina aika bati bwa a na kitani mwengaia. E taku: “Ngkana a bwainikiriningkami n te kaawa teuana, ao birinako nakon are teuana.” (Mat. 10:23) E aki bebete te birinako nakon te tabo teuana n aki ongeia bwa tera bukina.

4, 5. Baikara baika karuanikai ake a kaaitarai naake a kitan abaia (a) n aia tai ni birinako? (b) ni maekaia n te tabo are katauraoaki?

⁴ A kona n ruanikai maiuia naake a birinako mai abaia, n aia tai ni birinako ke ni maekaia n te tabo are a kawakinaki iai. E ururing ni kangai Gad ae karimwin Lije: “Ti rianna i nanoni wiki aika bati, ao ti nori rabwataia maate. Bon 12 au ririki. A a rangi n tibutaua waeu ngaia are I a tuangia kaain au utu bwa a nang kitanai. E aki kani katukai tamau bwa N na reke irouia taani kamangao, ngaia are e a uouotai. Ti karekea maiura ibukin te bong teuana ma teuana ao ti tataro nakon Iehova ma n onimakinna, ao n tabetai ti a kang naba uaan mwangkoo aika riki i rarikin te kawai.”​—IBir. 4:​12, 13.

⁵ A tiku i nanon ririki aika bati angia kaain ana utu Lije n te tabo are katauraoia Aia Botaki te Botannaomata. Ma a bon aki mano iai. E taku Lije ae ai te mataniwi n te aono ngkai: “Akea aia mwakuri ni kareketianti angia aomata. A wiwinnanti, a mamanging, a takaakaro n te mwane, a iraa, ao a kakaraoi mwakuri aika kammaira.” Ibukin totokoani kariri aikai, a riai taani Kakoaua ake a maeka ikanne ni katabetabeia n ana waaki te ekaretia. (Ebera 6:​11, 12; 10:​24, 25) A riai ni kabonganai raoi aia tai ibukini kateimatoaani marurungin aia onimaki, ao a bati ake a bwaiania. A kateimatoa te iango ae riai n ururingan ae tikuia ni maeka n te tabo aei titeboo ma mwanangaia ae abwabwaki tibun Iteraera n te rereua, ae e na bon roko n tokina.​—2Kor. 4:18.

6, 7. (a) E kangaa “tangiran te Atua” ni kairiia Kristian bwa a na buokiia taari aika kainnano? (b) Taekina te katoto.

⁶ Ti kairaki n “tangiran te Atua” bwa ti na itangitangiri, moarara riki n tain te kangaanga. (Wareka 1 Ioane 3:​17, 18.) Ngke e nang roko te rongo irouia Kristian ake a maeka i Iutaia n te moan tienture, ao kaain te ekaretia a bairea aroni buokaia. (Mwa. 11:​28, 29) A kaumakiia naba Kristian te abotoro Bauro ao Betero bwa a na iakoakoi. (IRom 12:13; 1Bet. 4:9) Ngkana a riai ni butimwaeiia taari aika mwamwananga Kristian, ai batira riki riaia ni butimwaeiia raoia n te onimaki aika ruanikai maiuia ke a bwainikirinaki ibukin aia onimaki!​—Wareka Taeka N Rabakau 3:27. *

⁷ N taai aika tibwa nako, a riai nga ma nga Ana Tia Kakoaua Iehova aika mwaane, aine, ao ataei, ni birinako man te buaka ao te bwainikirinaki i Ukraine mainiku. E kananokawaki bwa a tiringaki tabeman. Ma angia a butimwaeaki irouia tariia n te onimaki n taabo tabeua i Ukraine, ao a bati naba aika maeka irouia tariia n te onimaki i Rutia. A teimatoa n tei i nuka ni kaineti ma waaki n tautaeka n  aaba aika uoua aikai n “aki arona aroia kaain te aonnaba,” ao a teimatoa n ingainga n “tataekina te rongorongo ae raoiroi ae ana taeka te Atua.”​—Ioa. 15:19; Mwa. 8:4.

8, 9. (a) Baikara kangaanga ake a kona ni kaaitarai n te aba ae boou naake a birinako mai abaia? (b) E aera bwa a kainnanoa ara ibuobuoki ma te taotaonakinnano?

⁸ E ngae ngke iai aika kitani mwengaia ao a mena bon i nanon abaia, ma a bati aika roko n te aba ae boou ae a aki taneiai iai. A kona taian tautaeka ni karekei amwarake, kunnikai, ao taabo ni maeka, ma ai akea ake bon oini kanaia. Naake a roko man aaba aika kabuebue, a a tibwa boo ma te mwaitorotoro ao a bae n aki atai aroia ni kunnikainia ibukin te mwaitoro. Naake a roko mai buki, a kona ni babanga aroia ni kabonganai bwain te auti aika maiu man te iti.

⁹ Iai babaire man taian tautaeka tabeua ibukini buokaia aomata aikai n rabakau aroia n aia tabo aika boou. Ma i nanon tabeua te namwakaina, a kantaningaaki bwa a nang tei i aoni waeia. E kona n rangi ni karawawata te bitaki. Iangoa aron reiakinan te taetae ae boou ao irakin tuua ma kaetieti aika boou ibukin te katei, te roroko n te tai, kabwakaan te taekiti, boon te iti ao tabeua riki, kaean te reirei, ao aroni kaetakia ataei, ae a riai ni karaoaki n teuana te tai! Ko kona ni buokiia taari ake a rinanon aei ma te taotaonakinnano ao te karinerine?​—IBir. 2:​3, 4.

10. Ti na kangaa ni kakorakorai aia onimaki naake a birinako mai abaia n te tai are a roko iai? (Nora te taamnei ni moan te kaongora aei.)

¹⁰ N tabetai, e a kona ni kangaanga irouia naake a birinako mai abaia bwa a na reitaki ma te ekaretia, man aroia naake iai mwaakaia ni kairiri. A kona tabeua rabwata ake a ibuobuoki, ni kakamaakuia taari aikai bwa e na toki te buoka nakoia ke a na kanakoaki man aia auti are katauraoaki, ngkana a aki butimwaea te mwakuri ni kareketianti are a kona iai n aki iririi bobotaki. Ibukini maakuia ao kainnanoia taari tabeman, a a kariaia konaakia ni kariri aikai. Ngaia are ti bon riai ni kawariia tarira ake a birinako mai abaia, n te tai ae waekoa imwin rokoia. A kainnanoa ataakin ae ti tabeakinia. E kona ni kakorakoraaki aia onimaki n ara atataiaomata ao ara ibuobuoki.​—TaeRab. 12:25; 17:17.

11. (a) Tera ae a kainnanoia moa naake a birinako mai abaia? (b) A na kangaa ni kaotiota te kakaitau?

¹¹ N te moantai, tao ti riai ni karekei kanaia tarira ake a birinako mai abaia, kunnikaia, ke baike a kainnanoi riki tabeua. * A kona n rangi n rotaki ni baika uarereke ake ti karaoi, n aron anganakin te tari te mwaane ana neketai. Ngkana a kaotiota te kakaitau naakai ao a aki kabinekaau, e na karekea kukureia naake a anganga bwaai nakoia. Ni koauana, te katan n taai nako n aia tituaraoi tabemwaang, e kona ni kamemeerea karineaia naakai, ao n urua aia iraorao ma taari. (2Tet. 3:​7-10) Ma a boni kainnanoa te ibuobuoki ae riai.

12, 13. (a) Ti na kangaa n anga te ibuobuoki ae riai nakoia naake a birinako mai abaia? (b) Taekina te katoto.

¹² E kainnanoaki ara tai ao ara mwamwannano ibukini buokaia naake a birinako mai abaia, ao tiaki te mwane ae bati. Ti kona ni buokiia ni baika bebete ni kaineti ma baao ni mwamwananga, aroni kabooan amwarake aika manena ao a aki bobuaka, ke aroni karekeani bwaai ni mwakuri n aron te mitiin n itutu ke ni korouteute ibukin te kareketianti. Ae kakawaki riki, ko kona ni buokiia bwa a  na boo i buako n aia ekaretia ae boou. Ngkana e angaraoi, katokaia n am kaa nakoni bobotaki. Kabwarabwaraa naba nakoia aroia ni kawariia aomata n am aono n tain te uarongorongo. Airi ma ngaiia n uarongorongo.

¹³ Ngke a roko n te ekaretia teuana aman rooro n rikirake ake a birinako mai abaia, ao unimwaane aika kakaokoro a reireinia ni kabutikaa, n taibi, ao ni korei rongorongoia ibukin aia kareke mwakuri, ao aroia naba ni bairei aia tai bwa a na kabatiaa aia beku ibukin Iehova. (IKar. 6:10) Imwina riki, a a bwaiania ni kaaman. A buokaki ni kairaia anne, n ikotaki ma aia kakorakora ni karokoia n tiaia n te onimaki, bwa a na rikirake ao n aki reketaati n ana waaki Tatan.

14. (a) Tera te kariri are a riai n rawa nako iai naake a birinako mai abaia? (b) Taekina te katoto.

¹⁴ N aroia Kristian ni kabane, a riai naba naake a birinako mai abaia n rawa nakon te kataaki ao te kariri ae e na urua aia iraorao ma Iehova, ibukini karekeani bwaikoraki. * A uringa ana reirei tamaia ibukin te onimaki n aia tai n birinako Lije ma tarina ao mwaanena, are taekinaki mai moa riki. “E tewenakoi baike akea bongaia ake ti uouotii, teuana imwin teuana. N tokina, e a taua te baeki ae akea kanoana ao e wingare ma n taku: ‘Kam noria? Bon tii aei ae kam kainnanoia!’ ”​—Wareka 1 Timoteo 6:8.

15, 16. Ti na kangaa ni buokiia naake a birinako mai abaia n aia (a) onimaki? (b) namakin?

¹⁵ A kainnanoa riki buokaia n aia onimaki ao aia namakin naake a birinako mai abaia, nakoni buokaia ni bwaikoraki. (Mat. 4:4) A kona unimwaane ni buokiia ni karekei booki n aia taetae, ao ni karekei angaia n reitaki ma taari aika rabakau aia taetae. A bati ake a karaurenakoaki ma aia utu aika rangi ni kaan ma ngaiia, aia tabo, ao aia ekaretia. A kainnanoa namakinan ana tangira Iehova ao ana mwamwannano i buakoia raoia n te onimaki. Bwa ngkana a aki, a kona n iraorao ma aia koraki aika tiaki kaain te onimaki ke kaain abaia, ake a ataa aia katei ao aroni maiuia. (1Kor. 15:33) Ngkana ti karekea irouia namakinan ae a butimwaeaki raoi n te ekaretia, e a reke iai ara tai n uataboa aron Iehova ni “kamanoia akana maeka n iruwa.”​—TaiAre. 146:9.

¹⁶ E oki Iesu ma ana utu, ma naake a birinako  mai abaia a kona n aki okiri abaia ibukina bwa a teimatoa n tautaeka taani karawawataia. Irarikin anne, e taku Lije: “A bati kaaro ake a noriia kaain aia utu ni karaoaki mwakuri n tautau nakoia ao n tiringaki, ao a aikoa konaa moan ae a na kaokiia natiia nakon te tabo are a riki iai baikai.” Ibukini buokaia naake a rinanon te rawawata aei, a riai taari ake e kawaraki abaia irouia naaka a birinako aikai, ni kaota te “atataiaomata, te itangitangiri n tari, te nanoanga, ao te nanorinano.” (1Bet. 3:8) Ibukin te bwainikirinaki, a a tia tabeman n teiararoa mairouia aomata, ao a kona ni maamaa n kaotii rawawataia, moarara riki i mataia natiia. Titirakiniko ni kangai, ‘Ngke arona bwa ngai, tera ae I tangiria bwa e na karaoaki nakoiu?’​—Mat. 7:12.

17. A kangaa ni kabebeteaki naake a birinako mai abaia n ara uarongorongo?

¹⁷ A bati i buakoia naake a birinako mai abaia aika roko man aaba ake e katabuakaki iai ara uarongorongo. Ti kaitauia taani Kakoaua aika ingainga n aaba ake a kawaraki irouia naake a birinako mai abaia, bwa nga ma nga ake a a tibwa ongora “taekan te Tautaeka n Uea.” (Mat. 13:​19, 23) A bati aika “rawawata” ake a kabebeteaki n ara bobotaki ao a waekoa ni kakoauaa aei: “E boni mena te Atua i buakomi.”​—Mat. 11:​28-30; 1Kor. 14:25.

18, 19. Ti na kangaa ni kaota te wanawana ngkana ti uarongorongo nakoia naake a birinako mai abaia?

¹⁸ A riai naake a uarongorongo nakoia naake a birinako mai abaia ni ‘karaurau raoi n tarataraiia’ ao ni bwaina te “ataibwai.” (Mat. 10:16; TaeRab. 22:3) Kakauongo raoi ni baike a raraomaeakin, ma tai maroroakin ana waaki te tautaeka. Kakairi ni kaetieti man te aobiti n tararua ao n tuan te tabo anne, ao tai kariaia bwa ko na ruanikai ke tabeman riki. Atai ao karinei katein aia Aro naake a birinako mai abaia n ikotaki ma katei ake a kamatauninga irouia. N te katoto, a rangi ni matoatoa tabeman man aaba tabeua ibukini kunnikaia aine ae riai. Ngaia are ngkana ko uarongorongo nakoia, kunnikaiko n te aro ae aki kamatauninga.

¹⁹ N aron te rao are te I-Tamaria are n ana kaikonaki Iesu, ti kani buokiia aomata aika rawawata ao ake tiaki naba taani Kakoaua. (Ruka 10:​33-37) Te anga ae moan te tamaroa iai bon taekinan te rongorongo ae raoiroi nakoia. E taku te unimwaane ae e a tia ni buokiia aeka n aomata aikai aika bati: “E kakawaki kaotaaia ngkekei naba bwa bon Ana Tia Kakoaua Iehova ngaira, ao oin tabera buokaia n te onimaki, ao tiaki bwaikoraki. Bwa ngkana ti aki kaotaia, a kona tabeman n reitaki ma ngaira tii ibukini karekean aroia.”

20, 21. (a) Tera uaani kaotiotan te tangira ni Kristian nakoia naake a birinako mai abaia? (b) Tera ae ti na noria n te kaongora ae imwina?

²⁰ Kaotan te tangira ni Kristian nakoia “akana maeka n iruwa” e karekei uaa aika raraoi. Ngke e mate buun te tari te aine ae Alganesh, e a birinako man te bwainikirinaki i Eritrea ma natina onoman aika uarereke. Imwin te mwananga ae kakua i nanoni wanibong rinanon te rereua, a a roko i Sudan. E taku neiei: “A akoira taari ikanne n aroia aia koraki ni kaan, a karekea kanara, kunnikaira, nnera, ao kantokara. Antai riki aika kona ni butimwaeiia aomata aika aki kinaia nakon aia auti, tii ibukin ae titeboo Atuaia? Bon tii Ana Tia Kakoaua Iehova!”​—Wareka Ioane 13:35.

²¹ Ao tera aroia ataei aika bati ake a roko ma aia karo aika birinako mai abaia, ke a mwaing nakon te aba teuana? N te kaongora ae imwina, ti na nora iai arora ni kona ni bane ni buokiia, bwa a na beku iroun Iehova ma te kukurei.