1, 2. (a) Inki bampasi bampangi na beto ya nkaka ke kutanaka ti yo? (b) Inki bangiufula beto lenda kudiyula?

MPANGI-BAKALA Lije ke tuba nde: “Ntangu bikanda ya Burundi nwanaka mvita, dibuta na beto vandaka na lukutakanu ya nziunga. Beto monaka bantu ke tina mpi ke tula milolo. Bibuti ti beto bana 11 tinaka sambu na kugulusa luzingu na beto, beto bakaka kaka bilele na beto. Bampangi na mono ya nkaka tinaka na bakilometre kuluta 1600 sambu na kubumbana na Malawi, beto bankaka kwendaka na bisika ya nkaka.”

² Na ntoto ya mvimba, bantu kuluta bamilio 65 me kwendaka na bansi ya nkaka sambu na kutina bitumba to bampasi. Ntalu yai ke monisa nde bubu yai na bansi mingi, banzenza kele mingi kuluta. * Mingi na kati ya bantu yai kele Bambangi ya Yehowa. Bantu yina bo vandaka kuzola me fwaka mpi bo me vidisaka bima na bo mingi. Inki bampasi ya nkaka bo ke kutanaka ti yo? Inki mutindu beto lenda sadisa bampangi yai na kulanda kusadila Yehowa na kiese? (Nkunga 100:2) Inki kele  mutindu ya mbote ya kulonga banzenza yina me zaba ve Yehowa?

3. Sambu na nki Yezu mpi balongoki ya nkaka kwendaka na bansi ya nzenza?

³ Yezu ti bibuti na yandi kwendaka na Ezipte ntangu wanzio ya Yehowa songaka Yozefi nde ntotila Erode ke sosa kufwa Yezu. Bo zingaka kuna tii ntangu Erode fwaka. (Matayo 2:13, 14, 19-21) Bamvula mingi na nima, balongoki ya Yezu tinaka mbangika, bo “panzanaka na baprovense ya Yudea ti ya Samaria.” (Bisalu 8:1) Yezu zabaka nde balongoki na yandi mingi ta tina babwala na bo. Yandi tubaka nde: “Kana bo monisa beno mpasi na mbanza mosi, beno tina na mbanza ya nkaka.” (Matayo 10:23) Kuzinga na insi ya nzenza ke vandaka pete ve.

4, 5. Inki bigonsa banzenza ke kutanaka ti yo ntangu bo (a) ke kwendaka na bansi ya nkaka? (b) ke zinga na bisika yina bo ke tulaka bantu yina me tina bigonsa?

⁴ Bantu yina ke kwendaka kusosa lutaninu na bansi ya nkaka ke kutanaka ti bampasi mingi. Gad, leke ya Lije ke tuba nde: “Beto tambulaka bamposo mingi, beto vandaka kumona bamvumbi. Mono vandaka ti bamvula 12, makulu na mono vimbaka, yo yina mono songaka bantu ya dibuta na beto nde beno kwenda. Papa monaka nde basoda ta bika kukanga mono, yo yina yandi tulaka mono na mukongo. Konso kilumbu beto vandaka kusamba mpi kutudila Yehowa ntima. Bantangu ya nkaka beto vandaka kudia kaka mangulu yina beto vandaka kulokuta na nzila.”—Bafilipi 4:12, 13.

⁵ Bampangi ya Lije mingi zingaka bamvula mingi na bisika yina Nations Unies ke tulaka bantu yina me tina bigonsa. Kuna, mambu ya mbi vandaka kusalama mingi. Lije yina kele nkengi ya nziunga bubu yai, ke tuba nde: “Bantu mingi vandaka ve ti kisalu. Yo yina, bo vandaka kutonga bantu, kulawuka malafu, kubula bansaka ya mbongo, kuyiba mpi kusala bizumba.” Sambu na kuditanina, yo lombaka nde Bambangi ya Yehowa kudipesa mingi na mambu ya kimpeve. (Baebreo 6:11, 12; 10:24, 25) Bo vandaka kusadila ntangu na bo mbote sambu bo vanda ngolo na kimpeve, nkutu bampangi mingi kumaka bapasudi-nzila. Bo zabaka nde nsuka-nsuka bo ta katuka na bisika yina ya mpasi, mutindu bantu ya Izraele katukaka na ntoto ya zelo na zelo. Yo sadisaka bo na kuvanda ti mabanza ya mbote.—2 Bakorinto 4:18.

6, 7. (a) “Zola ya Nzambi” ke pusaka beto na kusadila bampangi mambu ya nki mutindu? (b) Pesa mbandu.

⁶ “Zola ya Nzambi” ke pusaka beto na kutudila bampangi dikebi, mingi-mingi bayina ke kutanaka ti bampasi. (Tanga 1 Yoane 3:17, 18.) Mu mbandu, na mvu-nkama ya ntete ntangu nzala ya ngolo kotaka na Yudea, mabundu sadisaka Bakristu ya Yudea. (Bisalu 11:28, 29) Ntumwa Polo ti Piere siamisaka Bakristu na kuyamba bampangi. (Baroma 12:13; 1 Piere 4:9) Biblia ke lomba Bakristu na kumonisila banzenza zola; yo kele pwelele nde beto fwete monisa mpi zola na bampangi yina ke kutana ti bampasi to bayina ke niokwama sambu na lukwikilu na bo.—Tanga Bingana 3:27. *

⁷ Na mvula ya me luta, Bambangi ya Yehowa mingi na esti ya Ukraine tinaka bitumba mpi mbangika. Diambu ya mawa kele nde bo fwaka bankaka. Bampangi mingi na babwala ya nkaka ya Ukraine mpi ya Russie yambaka bo mbote. Sambu bampangi ya bansi yai zole “kele ve bantu ya nsi-ntoto,” bo kotaka ve na bitumba yina, kansi bo landaka kusamuna “nsangu ya mbote” na kikesa yonso.—Yoane 15:19; Bisalu 8:4.

8, 9. (a) Inki bampasi bantu ke kutanaka ti yo na bansi ya nzenza? (b) Sambu na nki yo kele mbote na kusadisa bo?

⁸ Bantu ya nkaka ke tinaka mpi ke kwendaka na  babwala ya nkaka ya insi na bo. Bankaka ke kwendaka na bansi ya nzenza. Na bansi ya nkaka, bo ke pesaka bantu yina me kwenda kubumbana na bansi na bo madia, bilele mpi bisika ya kulala. Ata na bansi ya mutindu yina, banzenza ke kutanaka ti bampasi. Mu mbandu, bo lenda pesa bo madia yina bo vandaka ve kudia na insi na bo; bankaka ke kukaka ve madidi ya ngolo na bansi yina bo me kwenda. Bankaka me sadilaka ntete ve bapareyi yina bantu ke sadila na kisika yina bo me kwenda.

⁹ Na bansi ya nkaka, bo ke longaka banzenza sambu bo yikana ti luzingu na bansi yina ya nzenza. Bantu mingi ke zolaka nde na nima ya ntangu fioti banzenza kukuma kulungisa bo mosi bampusa na bo. Yo ke vandaka pete ve. Yibuka mambu mingi yina banzenza fwete longuka na mbala mosi: ndinga ya mpa, mutindu ya mpa ya kuzinga, mpi bansiku ya insi, mu mbandu mutindu ya kufuta mpaku, kukotisa bana nzo-nkanda mpi kulonga bana! Keti nge ta vanda ntima-nda mpi ta sadisa bampangi yina ke kutana ti bampasi ya mutindu yai?—Bafilipi 2:3, 4.

10. Inki mutindu beto lenda kumisa ngolo lukwikilu ya bampangi yina me kwisa na insi na beto? (Tala kifwanisu ya luyantiku ya disolo.)

¹⁰ Na bisika ya nkaka, bantu yina me yambaka bampangi yina me kwendaka kusosa lutaninu ke buyisaka bo na kukwenda na balukutakanu. Bankaka vandaka ntete kusadisa bampangi na beto kansi bo me yambulaka. Bankaka ke pesaka bampangi bisalu yina ke kanga bo nzila ya kukwenda na balukutakanu. Bo ke songaka bampangi nde bo ta kula bo kana bo buya bisalu yina. Bampangi ya nkaka waka boma sambu bo vandaka ve ti muntu ya kusadisa bo, yo yina bo ndimaka bisalu yina. Yo ke monisa nde beto fwete sadisa nswalu bampangi ntangu bo me kuma na insi na beto. Bo kele ti mfunu ya lusadisu na beto. Zola mpi lusadisu ya mutindu yai lenda kumisa lukwikilu na bo ngolo.—Bingana 12:25; 17:17.

11. (a) Inki mutindu beto lenda sadisa bampangi yina me kwisa na insi na beto? (b) Inki mutindu banzenza lenda monisa ntonda na mambu yina bampangi ke sadila bo?

¹¹ Ntangu bampangi me kuma na insi na beto, yo kele mbote na kupesa bo madia, bilele mpi bima ya nkaka ya mfunu. * Beto lenda kabila bo bima ata ya fioti-fioti mu mbandu kravate, bo ta sepela mingi. Kansi, yo kele mbote ve nde banzenza kulomba-lomba, bo fwete monisa ntonda na mambu yina bampangi ke sadila bo. Yo ke pesaka bampangi yina ke sadisa bo kiese. Yo kele mbote nde na nima ya ntangu, banzenza kusala bikesa sambu na kulungisa bampusa na bo, bo mosi. Kana bo sala mpidina, bantu ta zitisa bo mpi bo ta tanina kinduku ya mbote ti bampangi. (2 Batesalonika 3: 7-10) Ata mpidina, banzenza ta vanda kaka ti mfunu ya lusadisu na beto.

12, 13. (a) Inki mutindu beto lenda sadisa banzenza? (b) Pesa mbandu.

¹² Sambu na kusadisa banzenza, yo ke lombaka kaka ve kuvanda ti mbongo mingi. Mpusa ya ngolo ya banzenza kele nde beto monisila bo zola mpi beto lutisa ntangu ti bo. Mu mbandu, nge lenda tendudila bo mambu ya nkaka ya bwala na beno, kisika ya kusumba bima ya mbote na ntalu fioti, mpi kisalu yina bo lenda sala sambu na kuzwa mbongo. Kima ya kuluta mfunu kele kusadisa bo na kuzaba mbote-mbote dibundu na bo ya mpa. Nge lenda nata bo na balukutakanu, kutendudila bo mutindu ya mbote ya kulonga bantu ya kisika yina. Nge lenda samuna mpi ti bo.

¹³ Ntangu batoko iya ya banzenza kumaka na dibundu mosi, bankuluntu sadisaka bo. Bo  longaka bo kupusa kamio, kusadila ordinatere mpi mutindu ya kusonika mukanda ya kusosa kisalu. Bo songaka bo mpi mutindu ya kuvanda ti manaka ya mbote sambu kisalu ya Yehowa kubaka kisika ya ntete na luzingu na bo. (Bagalatia 6:10) Ntangu fioti na nima, batoko yina kumaka bapasudi-nzila. Bo sadilaka bandongisila ya bankuluntu mpi bo kumaka kusala kisalu ya Yehowa ti kikesa, yo sadisaka bo na kuyela na kimpeve mpi na kudikotisa ve na mambu ya nsi-ntoto ya Satana.

14. (a) Inki banzenza fwete tula na kisika ya ntete? (b) Pesa mbandu.

¹⁴ Bonso Bakristu yonso, banzenza fwete tula kinduku na bo ti Yehowa na kisika ya ntete kansi bima ya kinsuni ve. * Lije, yina beto tubilaka na luyantiku, ti bampangi na yandi ke yibukaka malongi ya lukwikilu yina papa na bo longaka bo ntangu bo vandaka kutina. Bo ke tuba nde: “Papa losaka bima ya nkaka yina beto nataka. Nsuka-nsuka, saki bikalaka ya mpamba. Yandi sekaka mpi tubaka nde: ‘Beno tala, yai kele bima yina kele mfunu kibeni sambu na beno!’”—Tanga 1 Timoteo 6:8.

15, 16. (a) Inki mutindu beto lenda kumisa lukwikilu ya banzenza ngolo? (b) Inki mutindu beto lenda pesa banzenza kikesa?

¹⁵ Katula madia ti bilele, banzenza ke vandaka na mfunu nde bantu kutubila bo mambu ya mbote mpi kuzabisa bo mambu ya Biblia yina ta pesa bo kikesa. (Matayo 4:4) Bankuluntu lenda sosila bo mikanda na ndinga na bo mpi kusonga bo bampangi yina ke tubaka ndinga na bo. Lusadisu ya mutindu yai kele mfunu mingi sambu na bansi ya nzenza, bampangi mingi ke vandaka diaka ve ti bima mingi yina bo vandaka kusadila na insi na bo. Bo ke yibukaka mabuta na bo, babwala na bo mpi mabundu na bo, yo yina bo ke vandaka na mfunu nde bampangi kumonisila bo zola mpi ntima-mbote bonso Yehowa. Kana bampangi kusala ve mpidina, banzenza lenda kwenda kusosa lusadisu na bantu yina katukaka ti bo insi mosi, bayina kele ve bansadi ya Yehowa. (1 Bakorinto 15:33) Kana bampangi na dibundu ke monisila banzenza ntima-mbote, pana bo ke sala kumosi ti Yehowa sambu na kutanina “banzenza.”—Nkunga 146:9.

¹⁶ Ntangu ntotila yina vandaka kusosa kufwa Yezu vandaka kaka kuyala, Yezu ti bibuti na yandi vutukaka ntete ve na bwala na bo. Mutindu mosi  mpi mambu ya nkaka lenda sala nde banzenza kuvutuka ve na bansi na bo. Bankaka ke sepelaka diaka ve kuvutuka na bansi na bo. Lije ke tuba nde bibuti mingi ke sepelaka ve kuvutuka ti bana na bansi na bo sambu bo monaka mutindu bantu ya insi na bo vandaka kufwa bantu ya mabuta na bo mpi kuvukisa nitu ti bo na kingolo-ngolo. Sambu na kusadisa bampangi, beto fwete ‘kuditula na kisika na bo, kumonisila bo zola ya kimpangi, mawa ya nene,’ mpi beto fwete kudikulumusa. (1 Piere 3:8) Banzenza ya nkaka me niokwamaka mingi, yo yina bo ke zolaka ve kuta kinduku ti bantu mpi ke waka nsoni na kutubila bampasi na bo, mingi-mingi kana bo kele ti bana na bo. Kudiyula nde: ‘Kana yo vandaka mono, inki mambu mono ta zola nde bampangi kusadila mono?’—Matayo 7:12.

17. Inki mutindu kisalu ya kusamuna ke pesaka banzenza kikesa?

¹⁷ Bubu yai, banzenza mingi me katukaka na bansi yina bo me buyisaka kisalu na beto. Na bansi yina bo ke kwendaka, bo lenda zwa dibaku ya kuwa ‘nsangu ya Kimfumu’ na mbala ya ntete. (Matayo 13:19, 23) Bantu mingi yina ke “nata kilo ya mingi” disongidila ke niokwama, me bakaka kikesa na balukutakanu na beto mpi bo ke tubaka nde: “Ya kieleka, Nzambi kele na kati na beno.”—Matayo 11:28-30; 1 Bakorinto 14:25.

18, 19. Sambu na nki beto fwete vanda mayele ntangu beto ke longa banzenza?

¹⁸ Beto fwete vanda “mayele” ntangu beto ke longa banzenza. (Matayo 10:16; Bingana 22:3) Beto fwete widikila bo mingi mpi ntangu beto ke solula, beto fwete tubila ve mambu ya politiki. Beto fwete sadila bandongisila ya Betele mpi bansiku ya insi sambu na kutula ve luzingu na beto to ya bantu ya nkaka na kigonsa. Banzenza yonso ve ke kwikilaka mambu ya mutindu mosi mpi mutindu na bo ya kuzinga me swaswana, kuzaba mambu yai ta sadisa beto na kuzitisa bangindu na bo. Mu mbandu, bantu ya bansi mingi ke tulaka dikebi mingi na mutindu bankento fwete lwata. Yo yina ntangu beto ke longa bo, beto fwete lwata mbote sambu na kubudisa bo ve dibaku.

¹⁹ Beto ke sadisaka bantu yina ke niokwama, ata bayina kele ve bansadi ya Yehowa. Kana beto ke sala mpidina, pana beto ke landa mbandu ya Musamaria yina Yezu tubilaka. (Luka 10:33-37) Mutindu ya mbote ya kusadisa banzenza kele kulonga bo nsangu ya mbote. Nkuluntu mosi ya me sadisaka banzenza mingi ke tuba nde, na ntwala ya kuyantika masolo, yo kele mbote na kusonga bo nde beto kele Bambangi ya Yehowa, beto me kwisa ntete-ntete kuzabisa beno kivuvu ya mbote yina Biblia ke tubila kansi ve kupesa beno bima ya kinsuni.

20, 21. (a) Inki mambote beto ta baka kana beto ke monisila banzenza zola ya kieleka? (b) Inki beto ta longuka na disolo yina ke landa?

²⁰ Kana beto ke monisila “banzenza” zola ya kieleka, beto ta baka mambote. Ntangu bakala ya mpangi Alganesh fwaka, Alganesh ti bana na yandi sambanu katukaka na insi Érythrée sambu na mbangika. Bo tambulaka bilumbu nana na ntoto ya zelo na zelo. Bo lembaka mingi mpi nsuka-nsuka bo kumaka na Soudan. Yandi ke tuba nde: “Bampangi yambaka beto bonso bantu ya mabuta na bo, bo pesaka beto madia, bilele, kisika ya kulala mpi mbongo ya transpore. Keti kele ti mabundu yina ke yambaka banzenza na banzo na bo kaka sambu bo ke sambilaka Nzambi mosi? Kaka Bambangi ya Yehowa!”—Tanga Yoane 13:35.

²¹ Inki beto lenda sala sambu na kusadisa bana yina kele ti bibuti na bo na bansi ya nzenza? Disolo yina ke landa ta monisa mutindu beto yonso lenda sadisa mabuta yai na kusadila Yehowa na kiese.