1, 2. (a) Ki matata mañi ebakopana ni ona mizwale ni likaizeli baluna babañwi? (b) Muinelo wo utahisa lipuzo mañi?

MUZWALE yabizwa Lije utalusa kuli: “Nako yekuzuha ndwa mwa naha ya Burundi, lubasi lwaluna neluli kwa mukopano wa mupotoloho. Nelubona batu babamata, ni babakunupa. Bashemi baka ni luna bana kaufela ba 11 lwabaleha ni lika zelikani feela. Babañwi ku ba lubasi lwaluna bayo punya mwa munganda wa babalehi mwa Malawi, ili musipili oeza likilomita zefitelela 1,600. Kaufelaa luna neluhasani.”

² Mwa lifasi kaufela, palo ya batu bababalehile kusiya mandu abona kabakala ndwa kamba nyandiso seifitelela 65,000,000, ili yona palo yetuna hahulu ka kufitisisa haisali. * Mwahalaa palo yeo, kunani Lipaki za Jehova babañata-ñata. Babañata bashwezwi ki balatiwa babona ni kulatehelwa ki buñata bwa maluwo abona. Ki afi matata amañwi ebakopani ni ona babañwi? Lukona kutusa cwañi mizwale ni likaizeli ba, ‘kusebeleza Jehova ka tabo’ kusina taba ni matata ebatalimana ni ona? (Samu 100:2) Mi lukona kukutaza cwañi hande taba yende kwa babalehi babasika ziba kale Jehova?

3. Nekutile cwañi kuli Jesu ni balutiwa bahae babañata babe babalehi?

³ Lingeloi la Jehova hane lilemusize Josefa kuli Mulena Heroda ulela kubulaya Jesu, bashemi ba Jesu babalehela kwa Egepita ni mwanaa bona. Nebazwezipili kuina kwateñi kufitela Heroda hasaashwile. (Mat. 2:13, 14, 19-21) Hamulaho wa lilimo zeñata kuzwa fo, balutiwa ba Jesu ba kwa makalelo “bahasanyezwa mwa libaka kamukana za Judea ni Samaria” kabakala nyandiso. (Lik. 8:1) Jesu naabonezi cimo kuli buñata bwa balateleli bahae nebaka tunuha fa mandu abona. Naabulezi kuli: “Haba minyandisa mwa muleneñi omuñwi, musabele ku omuñwi.” (Mat. 10:23) Kubaleha ka libaka lifi kamba lifi haki nto yebunolo hañata.

4, 5. Ki likozi mañi zebakona kuipumana ku zona babalehi (a) ka nako yebabaleha? (b) ka nako yebapila mwa munganda wa babalehi?

⁴ Babalehi bakana bakopana ni kozi ka nako yebabaleha kamba ka nako yebapila mwa munganda wa babalehi. Banyani ba bo Lije bababizwa bo Gad babulela kuli: “Nelutandile lisunda inze luzamaya, inze lufumana litupu za batu zeñata-ñata. Neninani lilimo ze 12. Mahutu aka naaluluhile hahulu kuli mane nataluseza ba lubasi lwahesu kuli baye banisiye. Bo ndate nebasa lati kunisiya kuli nito fumanwa ki masole ba bakwenuheli, kacwalo banishimba. Zazi ni zazi nelukopana ni matata, mi nelulapelanga ku Jehova ni kumusepa, mi ka linako zeñwi nelucanga feela limango zeneli kwa likota zemelile kwatuko ni nzila.”—Mafil. 4:12, 13.

⁵ Buñata bwa batu ba mwa lubasi lwa bo Lije nebapilile lilimo zeñata mwa minganda ya babalehi ya ba Katengo ka Silikani sa Linaha za Lifasi (United Nations). Kono nebasa pili mwa buiketo mwa minganda yeo. Bo Lije, base bali muokameli wa mupotoloho ka nako ya cwale, babulela kuli: “Buñata bwa batu nebasina misebezi. Kacwalo, neli feela ba lusebo, kunwa macwala, kueza likwinano za masheleñi, busholi, mi nebanani muzamao omaswe.” Kuli bahanyeze likukuezo zemaswe, Lipaki za Jehova bane bali mwa minganda yeo nebatokwa kupateha hahulu mwa misebezi ya puteho. (Maheb. 6:11, 12; 10:24, 25) Mi kuli bazwelepili kuba babatiile kwa moya, nebaitusisize hande nako yabona, mi babañata nebaezize bupaina. Nebazwezipili kuba ni mubonelo omunde ka kuhupula kuli, sina musipili wa Maisilaele wa mwa lihalaupa hane ufitile kwa mafelelezo aona, kuba kwabona mwa munganda nekuka fela.—2 Makor. 4:18.

6, 7. (a) “Lilato la Mulimu” lisusueza cwañi Bakreste kutusa mizwale baba mwa butokwi? (b) Mufe mutala.

⁶ “Lilato la Mulimu” lilususueza kubonisana lilato, sihulu ka nako ya miinelo yetaata. (Mubale 1 Joani 3:17, 18.) Bakreste ba mwa Judea hane batuha batalimana ni lukupwe mwa linako za baapositola, liputeho neliezize litukiso za kubatusa. (Lik. 11:28, 29) Hape, muapositola Paulusi ni muapositola Pitrosi nebasusuelize Bakreste kuba ni moya wa kulata kuamuhela babañwi. (Maro. 12:13; 1 Pit. 4:9) Kacwalo, haiba Bakreste baswanela kuamuhela mizwale babali baenyi, uzibe baswanela kubonisa hahulu kamuhelo kwa Bakreste ka bona ili bao bupilo bwabona buinzi mwa lubeta kamba babanyandiswa kabakala tumelo yabona!—Mubale Liproverbia 3:27. *

⁷ Cwanoñu fa, Lipaki za Jehova babañata-ñata bane bapila kwa upa wa naha ya Ukraine—ili baana, basali, ni banana—nebanani kubaleha, kusaba mufilifili ni nyandiso zeneli mwa naha yeo. Ka bumai, babañwi ku bona nebabulailwe. Kono buñata bwabona nebaamuhezwi mwa mandu a mizwale babona ba Sikreste bane bapila mwa libaka zeñwi za Ukraine, mi babañwi babañata nebaamuhezwi ki Lipaki za Jehova ka bona ba mwa Russia. Mizwale babaile mwa linaha zepeli zeo, bazwelapili kusaikenya mwa litaba za bupolitiki, kabakala kuli ‘haki ba lifasi,’ mi bazwelapili ‘kushaela taba yende ya linzwi’ ka tukufalelo.—Joa. 15:19; Lik. 8:4.

8, 9. (a) Ki matata mañi ebakona kukopana ni ona babalehi babaizo ipumana mwa linaha lisili? (b) Ki kabakalañi halutokwa kubatusa ka pilu-telele?

⁸ Nihaike kuli batu babañwi babalehanga mwa libaka zabona ni kuyo pila mwa libaka zeñwi ze mwa naha yabona, babañwi babañata bayo ipumananga mwa libaka zebasa zibi nihanyinyani mwa linaha lisili. Mwa linaha zeo, ba muuso bakana bafa lituso zecwale ka lico, liapalo, ni makundamo, kono mwendi batu bao habana kufumana lico zebatwaelani ni zona. Babalehi babazwa mwa linaha zecisa bakona kuyo ipumana lwapili mwa sibaka sesibata hahulu mi bakana basazibi hande mwakuapalela kuli baisileleze kwa silami. Mi haiba bazwa kwa libaka za matakanyani, bakana basazibi mwakuitusiseza lisebeliso za mwa ndu za mwa miteñi ye.

⁹ Mwa linaha zeñwi ba muuso banani litukiso za kutusa babalehi kutwaela miinelo yeminca yebali ku yona. Nihakulicwalo, hañata hamulaho wa likweli lisikai, babalehi balibelelwanga kuli bakale kuiponela. Cinceho yeo ikona kubaziyeza hahulu. Munahane feela mokuinezi kuituta lika zeñata zeshutana-shutana ka nako yeswana, zecwale ka kuituta puo yenca, kutwaela milao yeminca, kuituta sizo sa mwa sibaka seo, kuituta mwakubulukela nako, kulifa mitelo, kulifela lisinyehelo zamina, kuituta ka za molikenelwa likolo, ni kuituta mwakukalimelela bana! Kana mwakona kubonisa pilu-telele ni likute hamunze mutusa mizwale ni likaizeli babakopana ni matata acwalo?—Mafil. 2:3, 4.

10. Lukona kutiisa cwañi tumelo ya mizwale baluna babali babalehi babataha mwa naha yaluna? (Mubone siswaniso sesi fa likepe 3.)

¹⁰ Hape, ka linako zeñwi ba muuso batahisize kuli mizwale baluna babali babalehi bafumane taata kuziba kobakona kufumana puteho. Likopano zeñwi za muuso lilikile kubemba mizwale baluna kuli likatuhela kubatusa kamba kuli halina kubalumeleza kuina mwa naha yeo haiba bahana kueza misebezi yeka bapaleliswa kufumanehanga kwa mikopano ya Sikreste. Bakeñisa sabo ni kuikutwa kuziyeleha, mizwale babañwi balumezi kueza misebezi yeo. Kacwalo, luswanela kukopana kapili-pili ni mizwale baluna babali babalehi basafita feela mwa naha yaluna. Baswanela kuikutwa kuli lwabaisa pilu. Sishemo selu babonisa ni tuso yelu bafa zakona kutiisa tumelo yabona.—Liprov. 12:25; 17:17.

11. (a) Babalehi batokwangañi pili? (b) Babalehi bakona kubonisa cwañi buitumelo?

¹¹ Pili mwendi lukatokwa kutusa mizwale baluna kufumana lico, liapalo, kamba lika zeñwi zebatokwa. * Nihaiba lituso zekona kubonahala kuba zenyinyani zecwale ka kufa muzwale tai, likona kubatusa hahulu. Mi babalehi hababonisa buitumelo, kusina kuikupela lika, bakatusa mizwale baba baamuhezi kuba ni tabo habanze babatusa. Ki niti kuli babalehi bakona kuikutwa kutokwa tuso haiba bazwelapili kupila ka lika za kufiwa, mi mizwale baba bafa lika bakona kuikutwa kuimezwa ili nto yekona kusinya swalisano ya babalehi bao ni mizwale baba batusa. (2 Mates. 3:7-10) Nihakulicwalo, babalehi batokwa kutusiwa.

12, 13. (a) Lukona kutusa cwañi mizwale babali babalehi kufumana lika zebatokwa? (b) Mufe mutala.

¹² Kutusa babalehi hakutokwi masheleñi amañata hahulu, kono zetokwahala sihulu ki nako yaluna ni kubabonisa kuli lwaiyakatwa bona. Mwendi lwakona kubaezeza lika zebunolo zecwale ka kubatusa kuziba mwakufumanela tanansipoti, mwakulekela lico zende ili zesatuli, mwakufumanela lisebeliso zebatokwa mwa misebezi yemiñwi, kamba mwakuitutela misebezi ya mazoho yekona kubatusa kufumana masheleñi ebatokwa. Mi sa butokwa nikufita, mubatuse kuswalisana hande ni puteho yabona yenca. Haiba kukonahala,  mwakona kubashimbanga mwa mota yamina hamuya kwa mikopano ya Sikreste. Hape mubatuse kuziba mobakona kuatumelela batu habakutaza taba yende ya Mubuso mwa kalulo yamina ya simu. Muyange ni mizwale ni likaizeli bamina babali babalehi hamuya mwa sebelezo ya mwa simu.

¹³ Mizwale babane babasa nonoboka, babali babalehi hane bapunyize mwa puteho yeñwi, baana-bahulu neba balutile mwakuzamaiseza mota, mwakutaipela, mwakuñolela litaba za ka butu zekona kutusa mutu kufumana musebezi, ni mwakutomahanyeza hande nako yabona kuli basebeleze Jehova ka kutala. (Magal. 6:10) Hasamulahonyana wa fo, mizwale babane bao kaufelaa bona baba mapaina. Tuso yene bafilwe yeo, ni buikatazo bone baezize bwa kundongwama likonkwani za kwa moya, neli batusize kutiya ni kusayembululwa ki lifasi la Satani.

14. (a) Ki miliko mañi yebatokwa kutiyela mizwale babali babalehi? (b) Mufe mutala.

¹⁴ Sina mobaezeza Bakreste kaufela, mizwale babali babalehi ni bona batokwa kutiyela miliko ni likukuezo zekona kutahisa kuli balobe milao ya Jehova ka mulelo wa kubata feela kufumana lika za kwa mubili. * Bo Lije, bababulezwi kwa makalelo a taba ye, hamoho ni bahulwani ni banyani babona, basahupula lituto zene balutilwe ki bo ndataa bona ka nako yene babaleha, zebonisa butokwa bwa kuba ni tumelo. Bo Lije babulela kuli: “Bo ndate nebakalisize kuyumba lika zesi za butokwa hahulu zene lushimbile, silisiñwi ka silisiñwi. Kwa mafelelezo, balubonisa mukotana one usina sesiñwi, mi bamenya ni kubulela kuli: ‘Mwabona! Lika zeneli mo nesi za butokwa hahulu!’”—Mubale 1 Timotea 6:8.

15, 16. Lukona kutusa cwañi babalehi (a) kutiisa silikani sabona ni Jehova? (b) kuikutwa kuomba-ombiwa?

¹⁵ Kwandaa tuso ya kwa mubili, babalehi batokwa hahulu lika zeka batusa kutiisa silikani sabona ni Jehova ni zeka baomba-omba. (Mat. 4:4) Baana-bahulu bakona kutusa babalehi ka kubafumanela lihatiso za mwa puo yabona ni kubatusa kuziba mizwale bababulela puo yabona. Babalehi babañata basiile mabasi abona, libaka zabona ni liputeho zabona zene balata hahulu. Baswanela kuboniswa lilato ni sishemo sa Jehova ki mizwale babona ba Sikreste. Hakusi cwalo, mizwale bao bakana bakalisa kuswalisana ni bahabo bona babasi balumeli kamba batu babañwi babazwa mwa naha yahabo bona kabakala kuli banani lizo zeswana mi baipumani mwa miinelo yeswana ni yabona.  (1 Makor. 15:33) Haiba lubatusa kuikutwa kuli baamuhezwi mwa puteho, lukaba ni tohonolo ya kuswalisana ni Jehova ‘mwakusileleza bazwahule.’—Samu 146:9.

¹⁶ Sina mone kubezi ku Jesu ni lubasi lwahae, hanaasali mwanana, babalehi mwendi habakoni kukutela kwa linaha zahabo bona haiba batu bane babanyandisa basabusa. Hape, sina mobataluseza bo Lije, “bashemi babañata bane baiponezi ba mwa lubasi lwabona habaswaliwa likalala ni kubulaiwa basaba kukutela habo bona ni bana babona, kuyo pila mwa sibaka mone kuezahalezi likezo zemaswe zeo.” Kuli batuse batu babatalimani ni miinelo yecwalo, mizwale babapila mwa linaha mokutile babalehi baswanela ‘kubautwela butuku, kubalata ka kuba mizwale, kuba ni mukekecima, ni buikokobezo.’ (1 Pit. 3:8) Kabakala kunyandiswa, babalehi babañwi baikutwa buinosi, mi mane bakana baikutwa maswabi kutalusa za manyando abona, sihulu habali ni bana babona. Muipuze kuli, ‘Kambe ki na yali mwa muinelo obali ku ona, nenika tabela kuli batu banieze cwañi?’—Mat. 7:12.

17. Kukutaza kwa babalehi kubatusa cwañi?

¹⁷ Babalehi babañata kacenu bazwa mwa linaha mo musebezi waluna wa kukutaza uhanisizwe. Bakeñisa tukufalelo ya Lipaki za Jehova babapila mwa linaha zeamuhela babalehi, babalehi babañata-ñata basweli kuutwa “linzwi la Mubuso” lwapili mwa bupilo bwabona. (Mat. 13:19, 23) Batu babañata “babaimezwi” bakatuluswanga kwa moya habali kwa mikopano yaluna mi kapili balemuhanga kuli: ‘Kaniti Mulimu uteñi mwahalaa luna.’—Mat. 11:28-30; 1 Makor. 14:25.

18, 19. Lukona kubonisa cwañi butali halukutaza kwa babalehi?

¹⁸ Mizwale ni likaizeli babakutaza kwa babalehi batokwa kuba ni “maseme” ni ‘butali.’ (Mat. 10:16; Liprov. 22:3) Lubateeleze ka pilu-telele haba lutaluseza lika zeebabilaeza, kono lusike lwaambola ni bona litaba za lipolitiki. Mulatelele litaelo zemufiwa ki ofisi ya mutai ni ba muuso; musike mwabeya bupilo bwamina kamba bwa babañwi mwa lubeta. Mulemuhe litaba zeama bulapeli kamba sizo sa babalehi zebasa tabeli hahulu kuambola ka za teñi mi mukuteke maikuto abona. Ka mutala, batu babazwa kwa linaha zeñwi banani mibonelo yemiñwi ka za mobaswanela kuapalela basali. Kacwalo, halukutaza kwa babalehi, luapale ka nzila yesike yabasitatalisa.

¹⁹ Lubata kulikanyisa Musamaria yasishemo wa mwa swanisezo ya Jesu, ka kutusa batu babanyandile, kukopanyeleza cwalo ni babasi Lipaki za Jehova. (Luka 10:33-37) Nzila yende hahulu yelukona kueza cwalo ka yona ki ka kukutaza taba yende ku bona. Muuna-muhulu yomuñwi yasatusize babalehi babañata ubulela kuli: “Ki kwa butokwa kutalusa isali kwa makalelo kuli lu Lipaki za Jehova mi musebezi waluna omutuna ki kutusa batu kuziba za Jehova isiñi kubatusa kwa mubili. Halusa ezi cwalo, babañwi ku bona bakana baswalisana ni luna ka libaka feela la kuli babata kufumana tuso yeñwi ku luna.”

20, 21. (a) Ki bunde bufi bobukona kuzwa mwakubonisa lilato la Sikreste kwa babalehi? (b) Lukanyakisisañi mwa taba yetatama?

²⁰ Kubonisa lilato la Sikreste kwa “bazwahule” kukona kutahisa zende. Muunaa hae hasaashwile, kaizeli wa libizo la Alganesh naabalehile mwa Eritrea hamoho ni bana bahae babanyinyani ba 6, kabakala nyandiso yeneli mwateñi. Hase bazamaile musipili okatalisa wa mazazi a 8 mwa lihalaupa, bapunya mwa Sudan. Batalusa kuli: “Mizwale ba mwa naha yeo neba luungile sina bahabo bona luli, ka kulufa lico, liapalo, malobalo, ni tanansipoti. Hakuna basili babakona kuamuhela bazwahule mwa mandu abona ka libaka feela la kuli balapela Mulimu yaswana. Ki Lipaki za Jehova feela babakona kueza cwalo!”—Mubale Joani 13:35.

²¹ Kucwañi ka za banana babañata babatahanga ni bashemi babona, ibe kuli ki babalehi kamba ki babatile kuzwa mwa naha isili? Mwa taba yetatama, lukanyakisisa ka mo kaufelaa luna lukona kutuseza batu bao kusebeleza Jehova ka tabo.