1, 2. (a) I makambakano’ka amo alwa na batutu ne bakaka? (b) Ne i malengeje bipangujo’ka?

TUTU LIJE unena’mba, “pashilwile divita dya basivile mu Burundi, kyetu kisaka kyadi ku kitango. Twamwene bantu bapitakana lubilo, papo masashi avuma. Bambutwile bami ne batwe bana 11 twanyemene’tu enka na tubintu tutyetye ne byotwadi tuvwele kete. Bamo mu kyetu kisaka banyemēne mu nkambi ya balefije mu Malawi, baenda lwendo lwa makilometele 1 600 ne kupita. Batwe bashele twekusankenye.”

² Pano pa ntanda ponso, padi balefije midiyo 65 ne kupita bashile bīkalo byabo mwanda wa mavita nansha kupangwapangwa. Kino i kibalwa kikande bininge kupita myaka kunyuma. * (Tala kunshi kwa dyani.) Mu bano balefije mudi ne Batumoni ba Yehova tununu ne tununu. Bavule i bajimije baswe babo ne bintu byonso byobadi nabyo. Le i makambakano’ka makwabo obatanwa nao? I muswelo’ka otubwanya kukwasha batutu ne bakaka bengidile Yehova ne kulama nsangaji yabo pobatanwa na bino byamalwa? (Ñimbo ya Mitōto 100:2) Ne i muswelo’ka muyampe wa kusapwila balefije ba kubulwa kuyuka Yehova?

3. Lelo Yesu ne bandi bana ba bwanga bavule bāikele namani bu balefije?

³ Yesu ne bambutwile bandi bānyemēne mu Edipito bu balefije, mwikeulu wa Yehova paādyumwine Yosefa amba Mulopwe Heloda usaka kwipaya Yesu. Bāshikete’mo kufika’nka ne byāfwile Heloda. (Mateo 2:13, 14, 19-21) Myaka mivule pa kupita’po, bana ba bwanga ba Yesu “bapalakenine koku ne koku ku mitamba ya Yudea ne Samadia” pa mwanda wa kupangwapangwa. (Bilongwa 8:1) Yesu wādi uyukile amba balondi bandi bavule bakashiya bīkalo byabo. Wānenene amba: “Shi abemupangapanga mu kibundi kimo, nyemenai mu kikwabo.” (Mateo 10:23) Kushiya’tu kīkalo pa mwanda o-onso, kekupēlangapo.

4, 5. Le i makambakano’ka amo atanwanga na balefije (a) pobanyema? (b) pobashikete mu nkambi?

⁴ Panyema balefije nansha pobashikete mu nkambi, batanwanga na makambakano palapala. Gad, nkasandya Lije unena’mba, “Twaendele lwendo lwa mayenga, tupita imbidi mivule ya bantu bafwe. Ami papo na myaka 12. Maulu pa kundyula, nasapwila ba mu kyetu kisaka’mba nshiyei. Tata—byakadipo usaka kunshiya ku bantomboki—waunselele. Difuku ne difuku twadi tulomba Yehova ne kumukulupila, kyaba kimo twadi tudya’tu enka myembe yadi kufula kwa dishinda.”—Fidipai 4:12, 13.

⁵ Bantu bavule ba mu kisaka kya ba Lije bashikete myaka mivule mu nkambi ya balefije ya Bumo bwa Mizo. Inoko ne mu nkambi mwine mwadi byaka. Lije, pano ke mutadi wa kipindi, ushintulula’mba, “Bantu bavule kebadipo na kaji. Badi kebebaba, batoma malwa, bakaya makayo a kwidya lupeto, beba, ne kulonga busekese.” Pa kwikinga ku luno lupusa lubi, Batumoni badi bafwaninwe kuvudilwa bya kulonga mu kipwilo. (Bahebelu 6:11, 12; 10:24, 25) Badi bengidija kitatyi kyabo na tunangu amba bashale bemanije mu bubine, kadi bavule baingile bupania. Badi bavuluka nyeke’mba kudi kitatyi kyotukatamba mu nkambi ya balefije enka na mwatambile bene Isalela mu ntanda mutuputupu. Kino kyebakweshe bekale na mumweno muyampe.—2 Kodinda 4:18.

6, 7. (a) Le “buswe bwa Leza” bwitutononanga tumone banabetu namani? (b) Leta kimfwa.

⁶ “Buswe bwa Leza” bwitutononanga tusanswe banabetu, nakampata boba badi mu makambakano. (Tanga 1 Yoano 3:17, 18.) Kimfwa, bene Kidishitu ba mu myaka katwa kabajinji ba mu Yudea pobādi basakilwa bidibwa, kipwilo kyākwete’ko mpangiko ya kwibakwasha. (Bilongwa 11:28, 29) Ba mutumibwa Polo ne Petelo bākankamikile bene Kidishitu bekale na kizaji. (Loma 12:13; 1 Petelo 4:9) Byākankamikilwe bene Kidishitu kulombola kanye ku banabetu batambile kungi, nanshi netu tufwaninwe kulombola kanye ku banabetu badi mu kyaka nansha bapangwapangwa pa mwanda wa lwitabijo lwabo! * (Tala kunshi kwa dyani)—Tanga Nkindi 3:27.

⁷ Mu myaka ya panopano, Batumoni ba Yehova tununu ne tununu bashile bīkalo byabo kutunduka kwa Ikrene pa mwanda wa divita ne kupangwapangwa. I kya bulanda, bavule bene baipailwe. Inoko banabetu bavule banyemene, batundailwe ku mobo a batutu ne bakaka mu bipindi bivule bya mu Ikrene ne mu Rusi. Mu ano matanda onso abidi, banabetu kebeelelepo mu myanda ya politike, nansha kwikala “ba ino ntanda,” inoko baendelele kusapula na bupyasakane “myanda miyampe ya owa mwanda.”—Yoano 15:19; Bilongwa 8:4.

8, 9. (a) I makambakano’ka abwanya kutanwa nao balefije badi mu ntanda ya bweni? (b) Mwanda waka tufwaninwe kwibakwasha na kitūkijetyima?

⁸ Balefije bamo banyemenanga mu kipindi  kikwabo kya mu yabo ntanda. Inoko bakwabo nabo banyemenanga mu ntanda ya bweni mokebebidilepo. I bine, ba lupusa babwanya kukwata’ko mpangiko ya kupa balefije bidibwa, bivwalwa ne mwa kwikala, nansha nankyo batanwanga’nka na makambakano. Kimfwa, bidibwa bibwanya kwishila na byobadi badya kwabo. Balefije bamo batambile mu matanda mudi kyanga, babwanya kukomenwa mwa kuvwadila mu kitatyi kya mashika. Bakwabo basakilwa dibajinji kwifunda mwa kwingidijija bingidilwa bya bulungu.

⁹ Maludiki amo akwatanga’ko mpangiko ya kukwasha balefije bamone mwa kushikatyila mu ntanda ya bweni. Inoko balefije banenwanga kwikwatakanya abo bene kupwa’tu kwa myeji mityetye. Kino kibwanya kwikala kikomo. Langa bidi buvule bwa bintu byobafwaninwe kwifunda kya pamo: ludimi lweni, bibidiji bipya, ne mbila mipya ya mwa kupotela mikanda, bitanshi, kufunda masomo ne mwa kulemunwina bana! Le ubulwe’po kukwasha na kitūkijetyima ne na bulēme batutu ne bakaka badi na makambakano pamo bwa ano?—Fidipai 2:3, 4.

10. I muswelo’ka otubwanya kukomeja lwitabijo lwa balefije pobakifikafika? (Tala kifwatulo ku ngalwilo.)

¹⁰ Kyaba kimo ba lupusa bapelejanga banabetu balefije kukapwila. Maludiki amo azakajanga banabetu na kwibalombola’mba basa kuleka kwibakwasha. Babwanya kwibanena’mba basa kwibapanga mu ntanda shi bapele twaji twibakalakanya kwenda ku kupwila. Pa mwanda wa moyo ne bufudile, bamo baitabije tuno twaji. O mwanda nanshi i biyampe kwimona bukidibukidi na banabetu balefije enka pobakifikafika’pa. Bafwaninwe kwiivwana’mba twibatele mutyima. Kwibata mutyima ne kwibakwasha mu miswelo mipotoloke kubwanya kukomeja lwitabijo lwabo.—Nkindi 12:25; 17:17.

11. (a) I bika bisakilwanga balefije dibajinji? (b) I muswelo’ka ubwanya balefije kulombola mutyima wa kufwija’ko?

¹¹ Dibajinji, tubwanya padi kupa banabetu bidibwa, bivwalwa nansha bintu bikwabo bibasakilwa. * (Tala kunshi kwa dyani.) Enka ne tubyabuntu tutyetutye, kimfwa kupa tutu kalafwanda, bibwanya kwibakwasha. Na bubine, balefije kebasakilwapo kwikala enka na mutyima wa kusaka kukwashibwa kete, ino basakilwa kulombola mutyima wa kufwija’ko pa bibalongela bakwabo. Kino kikasangaja banabetu bebakwasha. Inoko, i biyampe balefije besasakete abo bene mwa kusokwela bisakibwa byabo. Kulonga uno muswelo kukebakwasha balame bulēmantu bwabo ne kwikala mu kipwano kiyampe na banababo. (2 Tesalonika 3:7-10) Nansha nankyo, tufwaninwe’nka kukwasha balefije.

12, 13. (a) I muswelo’ka otubwanya kukwasha balefije? (b) Leta kimfwa.

¹² Ketusakilwapo kwikala’nka na lupeto luvule pa kukwasha balefije. Basakilwa nakampata kitatyi kyetu ne kwibasanswa. Kimfwa, ubwanya kwibalombola mwa kwingidijija byendwa nabyo bya bantu bonso nansha mwa kupotela bidibwa biyampe, abyo’ko bya bei mityetye. Kadi ubwanya kwibakwasha mwa kusokwela mashini a kusona nao bisandi nansha mashini a kuketa nao lunkoto (peluze) amba beengidije mwa kusokwela’ko kalupeto. Kya mvubu nakampata, ubwanya kwibakwasha bemone bu babadilwa mu kipwilo kipya. Pobibwanika, wibafutyile dishinda pa kwenda kukupwila. Ubwanya ne kwibalombola muswelo muyampe wa kusapwila bantu ba mu mwaba, kadi ubwanya’nka ne kusapula nabo pamo.

 ¹³ Bankasampe baná balefije pobafikile mu kipwilo kimo, bakulumpe palapala bebakweshe mu miswelo mipotoloke. Bebafundije mwa kwendejeja motoka, mwa kulembela ku mashini ne mwa kusokwela kaji. Kadi bebakweshe mwa kutandikila mpangiko amba batūle mwingilo wa Yehova pa kifuko kibajinji. (Ngalatea 6:10) Na pano kala, bonso baná baikala ke bapania. Kupityila ku bukwashi bwa bakulumpe ne bukomo bobalongele abo bene bwa kwitungila bitungo mu mwingilo wa Yehova, beendeje bu bene Kidishitu ne kuleka kwiela mu ino ntanda ya Satana.

14. (a) I matompo’ka afwaninwe kukomena balefije? (b) Leta kimfwa.

¹⁴ Pamo bwa bene Kidishitu bonso, balefije bafwaninwe kukomena matompo ne kuningilwa mwanda wa kutūla bintu bya ku ngitu pa kifuko kibajinji kupita’ko kipwano kyabo na Yehova. * (Tala kunshi kwa dyani.) Lije, utelelwe ku ngalwilo, ne bamwanabo bana-balume ne bana-bakaji bavulukanga bufundiji bwa kamweno butala lwitabijo bwebafundije tata wabo pobadi banyema. Banenene’mba: “Umo ne umo, wadi usumbula bintu bimobimo byampikwa mvubu mu byotwadi tuselele. Ku mfulo, tata watekuna sakoshi mwakubulwa kintu kanena umungamunga’mba: ‘Mumwene? Bino ye byonso byomusakilwa!’”—Tanga 1 Temote 6:8.

15, 16. (a) I muswelo’ka otubwanya kukomeja lwitabijo lwa banabetu? (b) I muswelo’ka otubwanya kwibakwasha mu malango?

¹⁵ Balefije basakilwa bintu bivule kupita’nka ne bidibwa ne bivwala. Basakilwa kukwashibwa mu malango ne kwibakankamika kupityila ku Bible. (Mateo 4:4) Bakulumpe babwanya kukwasha’ko na kulomba mabuku a mu ludimi lwa balefije ne kwibakwasha betane na banabetu besamba ludimi lwabo. Kino i kya mvubu mwanda balefije bashiyanga bintu byonso byobadi bebidile. Bashiyanga kisaka kyabo, kibundi kyabo ne kipwilo. Bafwaninwe kwimwena buswe bwa Yehova ne kanye mu banababo bene Kidishitu. Shi bebasūle, nabya balefije babwanya kukalomba bukwashi ku bantu kebengidilapo Yehova bobatambile nabo mu ntanda imo. (1 Kodinda 15:33) Shi twibalengeja bemone amba badi mu kipwilo kyabo, nabya twingilanga pamo na Yehova mwanda wa kulama “bēni.”—Ñimbo ya Mitōto 146:9.

 ¹⁶ Yesu ne kisaka kyabo kebādipo babwanya kujokela kwabo pādi pakibikele bantu bādi bebapangapanga. Mo monka ne balefije nabo dyalelo babwanya kukomenwa kujokela kwabo. Inoko bakwabo, bapelanga kujokela kwabo. Lije unena’mba bambutwile bavule badi bamona pobalāla na ba mu kyabo kisaka ku bukomo ne pobebepaya mu yabo ntanda, kebasakengapo kujokela’mo na babo bana. Pa kukwasha banabetu, tufwaninwe kwikala na mutyima wa kulangila bakwetu, “na kisanso kya bu bana na bana, na mutyima wa lusalusa, ne na kwityepeja.” (1 Petelo 3:8) Kupangwapangwa i kulengeje balefije bamo bakomenwe kwikala pamo na bakwabo, kadi babwanya kwivwana bumvu bwa kwīsambila pa masusu abo, nakampata shi padi babo bana. Wiipangule amba, ‘Shi ami ye wadi ususuka uno muswelo, le nkasaka bantu bamone namani?’—Mateo 7:12.

17. Le busapudi bwetu buletelanga balefije nsangaji namani?

¹⁷ Balefije bavule dyalelo batambanga mu matanda mukankajibwe mwingilo wetu. Pa mwanda wa bupyasakane bwa Batumoni, balefije tununu ne tununu i bevwane musunsa wabo mubajinji “mwanda wa Bulopwe.” (Mateo 13:19, 23) Bantu bavule badi “balēmenenwe” pano basengibwanga ne kutana nsangaji ku kupwila kwetu kadi banenanga’mba: “Bine Leza udi umbukata mwenu.”—Mateo 11:28-30; 1 Kodinda 14:25.

18, 19. I muswelo’ka otubwanya kwikala na tunangu potusapwila balefije?

¹⁸ Tufwaninwe kwikala na tunangu kadi “bakosoke” potusapwila balefije. (Mateo 10:16; Nkindi 22:3) Teja na kitūkijetyima pesamba balefije, ino kokesamba nabo myanda ya politike. Tufwaninwe kulonda bulombodi botupebwa na bilo ya musambo ne na ba lupusa ba mu kibundi mwanda wa kuleka kutūla bakwetu mu kyaka nansha ke batwe bene. Balefije byobatambile mu bipwilo ne mu bibidiji bishileshile, o mwanda tufwaninwe kwibiyuka ne kulēmeka mwiivwanino ne milangwe yabo. Kimfwa, bantu batambile mu matanda amo badi na mumweno mwishile pa muvwadilo wa bana-bakaji. O mwanda nanshi potwibasapwila, i biyampe kuvwala mu muswelo keubwanyapo kwibakukaja.

¹⁹ Tusakanga kukwasha bantu basusuka, enka ne boba kebengidilapo Yehova. Shi tulonga namino, nabya twiulanga kimfwa kiyampe kya mwine Samadia wa mu kyelekejo kya Yesu. (Luka 10:33-37) Muswelo muyampe wa kukwasha bantu i wa kwibafundija myanda miyampe. Mukulumpe umo kemukwashe balefije bavule wanenene amba i biyampe kwibasapwila kumeso kwa kitatyi amba twi Batumoni ba Yehova. Tufwaninwe kwibalengeja bamone amba tudi’ko nakampata mwanda wa kwibakwasha bevwanije lukulupilo lwa kutendelwa ludi mu Bible, pa kyaba kya kwibakwasha’nka na bintu bya ku ngitu kete.

20, 21. (a) Le i byabuyabuya’ka bikalupuka’ko shi tulombola buswe bwa binebine ku balefije? (b) I bika byotukefunda mu kishinte kilonda’ko?

²⁰ Potulombola buswe bwa binebine ku “bēni,” kulupukanga bipa biyampe. Kaka umo mwine Kidishitu unena amba, kyandi kisaka kyanyemene mu Eritré mwanda wa kupangwapangwa. Batyibulwile mu dilungu mu bula bwa mafuku mwānda na bandi bana baná. Mfulo mfulō, pa kupwa kwenda lwendo lupungija, bafika mu Sudan. Uno kaka unena’mba “Kwine’kwa banabetu badi betumona pamo bwa babutule, betupa bidibwa, bivwalwa, mwa kulāla ne kwitufutyila dishinda. Lelo kudi bantu bakwabo batundailanga beni kwabo pa mwanda’tu wa Leza umo obatōta? Mhm, i enka Batumoni ba Yehova kete!”—Tanga Yoano 13:35.

²¹ Le tunene namani pa bana bavule baviluka na babo bambutwile? Mu kishinte kilonda’ko, tukefunda’mo muswelo otubwanya kukwasha bino bisaka bingidile Yehova na nsangaji.