1, 2. (a) A mezyo ci yano aina yamwi na ya nkazi yakakomaana nayo? (b) A mauzyo ci yano tunguzya?

UMWINA Lije walanzile ukuti: “Lino inkondo yacikaya yatandike umu Burundi, ulupwa lwitu lwali pamwi. Twalolanga kuno antu yakuutuka ala ni mfuti zikulila. Avyazi yane alino na swe yana 11 twatandike ukusimula ala itusenda vintu vinono sile. Yamwi umu lupwa lwitu yasusile yafika uku nkambi ya mbutusi uku Malawi, ulwendo lwa makilomita ukuluta pali 1,600. Swe yasyala twasalangine sile.”

² Umu nsi yonsi, imbutusi izyutuka ukufuma ukumwao pa mulandu ni nkondo nanti ukucuziwa ndakai zyacila pali 65 milyoni—icipendo icakulisya ukucila vino cali mpiti. * Apa yantu yaa paya na ya Nte Yakwe Yeova aingi. Aingi yafwilwa ya lupwa yao alino nu kuponzya vikwatwa vino yakweti. Uzye intazi ci na zyuze zino yamwi yapitamo? Uzye tungazwa uli aina yaa na ya nkazi ukuti ‘yaombela Yeova nu luzango’ asi mulandu ni ntazi? (Masa. 100:2) Uzye tungasimikila uli ilandwe lisuma uku mbutusi zitali zimanye Yeova?

3. Uzye Yesu na asambi yakwe aingi izile yaya uli imbutusi?

³ Lino umungeli wakwe Yeova wacelwile Yosefu ukuti Umwene Helodi walondanga ukukoma Yesu, Yesu na avyazi yakwe izile yaya imbutusi umu Eguputo. Yatwalilile ukwikala kuuku kwene ukufikila lino Helodi wafwile. (Mate. 2:13, 14, 19-21) Lino papisile imyaka ingi, asambi yakwe Yesu “yasalangana mu miputule yonsi ya mu Yudeya nu mu Samaliya” pa mulandu nu kuzunyiwa. (Mili. 8:1) Yesu wamanyile ukuti alondezi yakwe aingi yaali nu kupatikiziwa ukupuuka ukufuma ukumwao. Walanzile ati: “Lino antu amu musumba umwi yamucuzya, utukilini ku musumba uze uli pipi na kuko.” (Mate. 10:23) Citangupala ukupuuka ukufuma kuno umuntu akaikala.

4, 5. Uzye intazi ci izyaliko lino imbutusi (a) zyapuukanga? (b) zikalanga umu nkambi?

⁴ Limwi ukwikala umu nkambi zya mbutusi nanti pa kupuuka, imbutusi zingaya umu uzanzo. Gad, umuto wakwe ya Lije walanzile ukuti: “Twapisile pa milungu iingi, ala tukulola ivitumbi vya yantu lino tukupita. Nali ni myaka 12. Navimvile sana maulu icakuti nanenyile ya lupwa ukuti yansye sile. Ya tata yanyemwile, yatalondanga ukuti yansye kuno ivipondo vinganzanza. Ivintu vyatutalilanga sana cila wanda, twapepanga lyonsi kuli Yeova nu kumutaila, insita zimwi twalyanga sile myembe.”— Filipi 4:12, 13.

⁵ Mukuya kwa nsita aingi umu lupwa lwakwe ya Lije yatandike ukwikala umu nkambi zya mbutusi zyakwe ya United Nations pa myaka iingi. Yataacingililwe umu nkambi zizyo. Ya Lije ndakai lyene u mwangalizi wa ciputulwa, nupya yalanzile yati: “Antu aingi yataakweti vya kuomba. Ikaliile sile ulwambo, ukukoleka, ukuteya ivyangalo vya kusitika, ukwiya, nupya yacitanga ivintu ivipe.” Pa kusenka uku vintu vipe, ya Nte aali umu nkambi yalondekwanga ukuombesya umu milimo ya cilongano. (Ayeb. 6:11, 12; 10:24, 25) Pakuti yatwalilile ukuomba ningo, yaomvyanga ningo insita, pano aingi yaombanga upainiya. Icalenzile ukuti yatwalilile ukuomba ningo, iusyanga vino cali uku ina Izlaeli lino yali umu lwanga, pa nsita imwi yali nu kuta ukwikala umu nkambi.—2 Kol. 4:18.

6, 7. (a) Uzye ‘ukutemwa Leza’ kukalenga uli ukuti Aina Klistu yaazwa Aina Klistu yauze aakulondekwa uwazwilizyo? (b) Landini pali cimwi icacitiike.

⁶ ‘Ukutemwa Leza’ kukatulenga ukuti twalanga ukutemwa uku yantu yauze, sana sana ivintu ndi vyatala. (Welengini 1 Yoane 3:17, 18.) Lino uku Yudeya kwaponyile inzala, Aina Klistu akutandikilako, amu cilongano yapekinye ukuti yazwilizye aina. (Mili. 11:28, 29) Atumwa yaili, kulikuti Paulo na Petulo nayo yakomelizye Aina Klistu ukuti yapokelelana. (Loma 12:13; 1 Pet. 4:9) Ndi cakuti Aina Klistu yalinzile ukupokelela aina akutandala sile, fwandi yalinzile ukucilapo nu kupokelela aina aali umu uzanzo nanti aakuzunyiwa pa mulandu nu utailo wao!—Welengini Mapinda 3:27. *

⁷ Pataalengile, ya Nte Yakwe Yeova aingi—aonsi, anaci, na ana—yapuusile inkondo nu kuzunyiwa uku ufumondaka wa mpanga ya Ukraine. Icifile icakuti yamwi yakomilwe. Lelo yamwi yayasenzile uku ina aku ncende zyuze umu Ukraine, nupya yauze aingi yayasunzile kuli ya Nte yauze umu Russia. Umu mpanga zyonsi zyoili, ya Nte yatwalilile ukukanayika umu vikanza vya mitekele, pa mulandu nu kukanaya ‘amuno nsi,’ nupya yatwalilile ukuya acincile umu mulimo wa “kukosola ilandwe lisuma.”—Yoa. 15:19; Mili. 8:4.

8, 9. (a) Iintazi ci zino imbutusi izikafuma uku mpanga zyuze zingakwata? (b) U mulandu ci uno cazipila ukuya ateekele pa kwazwa imbutusi?

⁸ Nanti icakuti yamwi yakapuukila uku ncende  yuze umu mpanga yao kwene, aingi yakapuukila uku mpanga zyuze kuno ivintu vyapusana sana nu ku mpanga yao. Uteeko ungayapeelako ivyakulya, ivyakuzwala, nu mwakwikala, nomba limwi ivyakulya vino yaelezya vitanga vizanwe. Imbutusi izyafuma uku mpanga izyakaya limwi zingaya uku mpanga ukwazuuka sana nupya limwi zitanga zimanye ni mizwalile ya ku mpanga iyo. Lyene kwaya antu yamwi aakafuma uku mizi, limwi yatanga yamanye imiomvezye ya viombelo vya mu ng’anda ivyayako ndakai.

⁹ Amauteeko yamwi yapekanya ukuti yasambilizya imbutusi ivyakucita pa kuyelezya zuwa ivikacitika kuno yapuukila. Nomba, ilingi pakapita sile imyezi inono nupya imbutusi zikalondekwa ukutandika ukuisakamala. Ivintu vikatala sana pa kuelezya ivya kuisakamala uku mpanga yuze. Elenganyini vino cikatala lino umwi akwezya ukusambilila ululimi lwa ku mpanga yuze nupya pa nsita iliyonga kwene ala akwezya ukumanya amasunde ya ku mpanga iyo alino ni micitile ya vintu, ukusunga insita, ivya kulipila imisonko, ukulipila inkongole, ukwingila isukulu, nu kusalapula ana! Uzye mungezya ukwazwa aina na ya nkazi aakakwata intazi zya musango uu umu mucinzi ala mwati muteeka nu mwenzo?—Filipi 2:3, 4.

10. Uzye tungakomya uli utailo wa mbutusi izikaiza umu mpanga itu? (Lolini cikope cakutandikilako.)

¹⁰ Cuze icakuti, amu uteeko insita zimwi yakalenga ukuti catalila aina imbutusi ukuzanwa umu kulongana. Utuungwe tumwi tukatiinya aina ukuti tumata ukuyazwilizya nanti ukuyazinga ndi yakana ukwingila incito iingalenga ukuti yataazanwa umu kulongana. Pa mulandu wa ntete alino nu kuulizya ivikalondekwa, aina yamwi yakazumila ukwingila incito zya musango uwo. Fwandi icicindama sana ukuti twaya zuwa zuwa umu kulolana na ina imbutusi lino yafika sile umu mpanga itu. Yalinzile ukumanya ukuti twayatemwa sana. Ukuya nu luse kuli aliyo alino nu kuyazwa muli vino vikulondekwa kukangalenga utailo wao ukome.—Mapi. 12:25; 17:17.

11. (a) Uzye i vyani ivikalondekwa sana uku mbutusi pa kutandika? (b) Uzye imbutusi zingalanga uli ukuti zikataizya?

¹¹ Pa kutandika, limwi cingalondekwa ukupeela aina ivyakulya, ivyakuzwala, nanti vyuzye ivikulondekwa. * Nanti sile utuntu utunono, wakwe ukupeela umwina tai, cingalenga atemwe sana. Nupya imbutusi ndi zikulanga ukuti zikataizya, nu kukanalondesya ukuti antu yazipeela ivintu, aikala mpanga yakaaya nu luzango. Ukuya kwene, ukwikalila sile umu vintu vya kupeelwa kungalenga ukuti imbutusi zitacindikwa nupya cingatala ukutwalilila ukuuvwana na antu yauze. (2 Tesa. 3:7-10) Nomba nanti ciye vivyo, imbutusi zikalondekwa uwazwilizyo.

12, 13. (a) Tungacita uli pa kwazwilizya imbutusi? (b) Langililini.

¹² Ukupeela imbutusi ivikalondekwa kusilondekwa impiya izingi sana, lelo kukalondekwa insita alino nu kusakamala sana antu yayo. Limwi mungezya sile ukwazwa imbutusi imipitile ya muli ya basi akasenda antu ukuya uku ncende izipusane pusane, ivya kuzana ivyakulya ivicipe umutengo lelo ivisuma, nanti ivya kuzana iviombelo—wakwe ya masyini yakusumilako nanti ya masyini ya kupupila isote—pakuti yangaiombela nu kuzana impiya. Ni cacindama sana icakuti, mungazwa imbutusi ukuombesya umu cilongano cino zikulonganako. Ndi mungakwanisya, mungayasenda muli motoka winu pakuya umu kulongana. Nupya mwayalondolwela vino yangasimikila antu ningo ilandwe lya Wene umu cifulo  cinu. Mwaomba na ina na ya nkazi imbutusi umu mulimo wa kusimikila.

¹³ Lino imbutusi 4 zyafisile umu cilongano cimwi, ya eluda apusane pusane yazisambilizye ukupisya motoka, ukutaipa, ni vyakulemba amazwi akulandwa nanti ivikucitika, alino ni vyakutantika ningo insita pakuti yaombela ningo Yeova. (Gala. 6:10) Patalengile yonsi izile iyaya ya painiya. Uwazwilizyo uwo alino nu kuombesya kwao ukufikilizya amauyo yao mu kuombela Leza kwayazwile ukulunduluka nu kutaluka uku vintu ivya mu nsi ii yakwe Satana.

14. (a) I tunko ci lino imbutusi zilinzile ukutaalukako? (b) Landini pali cimwi icacitiike.

¹⁴ Wakwe vino caya uku Ina Klistu yauze, imbutusi nazyo zilinzile ukulwisya pa kucimvya amezyo ni vingalenga ukuti zite ukuya pali ucuza usuma na Yeova pa kuzana ivintu ivikalondekwa. * Ya Lije, atiyalandwapo mpiti, capamwi na ana yauze umu lupwa lwao yasambilile kuli ya isi icintu cimwi icicindame lino yapuukanga inkondo. Yalanzile yati: “Ya tata yatandike ukusumba ivintu vimwi vino twasenzile ivitaacindime conga conga. Yasusile iyasumba vyonsi alino iyakatusya icola umupela umutaali nanti cimwi iyamwentula nu kulanda yati: ‘Mwalola? Vikwene sile ali vino mulinzile ukukwata!’”—Welengini 1 Timoti 6:8.

15, 16. Uzye tungazwa uli imbutusi (a) muli vyakwe Leza? (b) lino tukuyakomelezya?

¹⁵ Ukuluta sile pa kupeela imbutusi ivintu ivikalondekwa, mulinzile ukuzyazwa muli vyakwe Leza nu kuzikomelezya. (Mate. 4:4) Ya eluda yangazwilizya imbutusi ukukwata impapulo umu lulimi lwao alino nu kuzana aina aakavwanga ululimi luno imbutusi zikavwanga. Imbutusi izingi zikasya ya lupwa yano zyuvwananga sana nayo, antu yakumwao, alino ni vilongano. Fwandi antu yayo yakalondekwa ukumanya ukuti Yeova wayatemwa nu kuti Aina Klistu yauze yakayasakamala sana. Ndi cakuti pasi aakuyasumbako amano, yangatandika ukusumba sana amano kuli ya lupwa asi ya kapepa nanti antu yauze afuma ukumwao. (1 Kol. 15:33) Pakuti yamanye ukuti yakalondekwa umu cilongano, twakwata isyuko lya kuombela pamwi na Yeova “akawaka aenyi.”—Masa. 146:9.

¹⁶ Wakwe vino cali kuli Yesu nu lupwa lwakwe ala acili umwance, imbutusi limwi zitanga zikwate  isyuko lya kuswilila uku mwao lino aakayacuzya yacili umu uteeko. Nupya, wakwe vino ya Lije yalanzile, “avyazi aingi aaweni kuno ya lupwa yao yakuyatitila ukuti yalale nayo uku maka alino nu kuyakoma, yatanga yatemwe ukuti ana yao yaswilile kuno yaweni ivya musango uwo vikucitika.” Pa kwazwa apita umu vintu ivitale, aina aaya umu mpanga izikapokelela imbutusi yalinzile ‘kutemwa nu kuvwila imbutusi uluse.’ (1 Pet. 3:8) Ukucuziwa kwalenga ukuti imbutusi zimwi zyaipaatula uku yantu yauze, nupya antu ya musango uwo yangauvwa insonyi ukulanda pali vino yapitamo, sana sana lino yali pamwi na ana. Mwayuzya mweineco imuti, ‘Ndi cakuti nene nali aliyo, uzye ningatemwa ukuti antu yancitila uli ivintu?’—Mate. 7:12.

17. Uzye ukusimikila uku mbutusi kukalenga uli kuti antu yayo yateekeziwe?

¹⁷ Imbutusi izingi ndakai zikafuma uku mpanga zino yalesya umulimo wa kusimikila. Tukataizya sana ya Nte aaya umu mpanga izikapokelela imbutusi pa kucincila kwao, imbutusi izingi ndakai zikauvwa “mazwi yano yakalanda vya pa Wene wakwe Leza” pa muku wa kutandikilapo lino yaya uku mpanga yuze. (Mate. 13:19, 23) Aingi pali yaa ‘aanyomelwa’ yakateekeziwa ndi yazanwa apa kulongana kwitu nupya yakamanya zuwa ukuti: “Cumi kwene Leza ali pakasi kinu.”—Mate. 11:28-30; 1 Kol. 14:25.

18, 19. Uzye tungalanga uli ukuti tuli na mano lino tukusimikila uku mbutusi?

¹⁸ Yaayo aakusimikila uku mbutusi yalinzile ‘ukucenjela’ nu kuya na ‘mano.’ (Mate. 10:16; Mapi. 22:3) Mwakutikisya lino yakumunena ivikuyacuzya, lelo mutaalanzyanya pa vikanza vya miteekele. Mwakonka vino akwi ofesi lya musambo yalanda ni vyeo ukufuma uku uteeko wa ku mpanga inu, mwasenka kuli vino vingamuletelela nanti ukuletela yauze uzanzo. Manyini nu kucindika imipepele ya mbutusi alino ni ntambi zyao. Antu afuma uku mpanga zimwi yasitemwa ndi cakuti imizwalile ya anaci isi ningo. Fwandi lino mukusimikila uku mbutusi, mwazwala ningo pakuti mutaayasosya.

¹⁹ Wakwe vino cali uku mwina Samaliya umu cilangililo cino Yesu walanzile, tukalonda ukwazwa antu akucula, ukwikako sile na asi ya Nte. (Luka 10:33-37) Inzila isuma sana ino tungazwilamo imbutusi u kuyasimikila ilandwe lisuma. Eluda umwi uwazwilizya imbutusi izingi walanzile ati: “Cacindama ukunena imbutusi ukwaula ukusumba insita ukuti sweswe Nte Zyakwe Yeova nu kuti cino tukulondesya u kuyazwilizya muli vyakwe Leza, asi ukuyapeela ivintu ivikulondekwa. Pano ndi cakuti tutacenjile yamwi yangatandika ukulongana naswe pakuti yazane sile uwazwilizyo wa vintu ivikulondekwa.”

20, 21. (a) I visuma ci ivikacitika ndi tukulanga ukutemwa uku mbutusi? (b) I vyani vino tulasambilila umu cipande icilondelilepo?

²⁰ Ukulanga ukutemwa uku “enyi” kukafumamo ivintu ivisuma. Lino nkazi uwizina lyakuti Alganesh wafwililwe iya, wapuusile ukufuma uku mpanga ya Eritrea na ana yakwe 6. Pa cisila ca kupita ulwendo ulutali ulwa manda 8, yafisile uku Sudan. Nkazi wii walanzile ukuti: “Aina kuuku yatupokelile kwati sweswe ya lupwa yao, ukutupeela ivyakulya, ivyakuzwala, umwakwikala, alino ni mipitile. Uzye antu ci yauze aangapokelela umuntu wino yatamanyile umu mang’anda yao pa mulandu sile uwa kuti yakapepa ukuli kumwi? Ya Nte Yakwe Yeova sile aangacita vivyo!”—Welengini Yoane 13:35.

²¹ Nga ana anono yene aakaiza pamwi na avyazi imbutusi nanti sile aakafuma uku mpanga zyuze pa mulandu ni vintu vyuze sile, tungayazwa uli? Umu cipande cilondelilepo, tulasambilila vino swensi kwene tungazwilizya amusango uwo ukuombela Yeova nu luzango.