1, 2. (a) Tera aia kangaanga ataei aika mwaing nakon te aba teuana? (b) Baikara titiraki aika a na rinanoaki n te kaongora aei?

E TAKU Joshua: “A mwaing au karo nakon te aba teuana, ao man uarerekeu I kabongana aia taetae ni mwengara ao n te ekaretia. Ma ngke I a reirei, I a nano riki n taetaen te aba aei. I nanon tabeua te ririki, I a tii rabakau taetaen te aba. I a aki ota ni baike a taekinaki ni bobotaki, ao I a aki taneiai ma aia katei au karo.” A rangi ni bati aika a aitara naba ma te baere e rinanona Joshua.

² Ni boong aikai, e raka i aon 240,000,000 mwaitiia naake a maeka n te aba ae tiaki raoi oin abaia. Ngkana te karo ngkoe ae ko mwaing nakon te aba teuana, tera arom ni buokiia natim n riki bwa ataei aika “teimatoa n nakonako i nanon te koaua”? (3Ioa. 4) Ao a na kangaa n ibuobuoki tabemwaang?

3, 4. (a) A na kangaa kaaro ni katea te katoto ae raoiroi nakoia natiia? (b) Tera ae a aki riai ni kantaningaia kaaro mairouia natiia?

³ Kaaro, e kakawaki ami katoto ibukini kairaia natimi bwa a na toua te kawai nakon te maiu are aki toki. Ngkana a noria bwa kam “ukoukora moa ana Tautaeka n Uea te Atua,” a na rabakau  n onimakina Iehova ibukini kainnanoia ni katoabong. (Mat. 6:​33, 34) Ngaia are kabebetei maiumi. Tauraoi ni kakeai bwaikoraki ibukini bwaai n taamnei, ma tai karaoa kaitaraana. Kataia n aki taarau. Ukera te “bwai ae kakawaki i karawa” ae akoami iroun Iehova, ao tiaki te kaubwai ke ‘kamoamoaami irouia aomata.’​—Wareka Mareko 10:​21, 22; Ioa. 12:43.

⁴ Tai rangi ni katabetabeingkami bwa e aonga n reke ami tai ma natimi. Kaotia ae kam kakatonga irouia ngkana a motinnanoa moanibwaian Iehova, n oneani mwin uaiakinan te kakannato ke te kaubwai i bon ibukia ke ibukimi. Rarawa nakon te iango ae tiaki te iango ni Kristian, are a riai naati ni katoronibwaia aia karo. Uringnga are “a aki kantaningaaki naati bwa a na kaiko ibukia aia karo, ma a na kaiko kaaro ibukia natiia.”​—2Kor. 12:14.

5. E aera ngkai a riai kaaro n taekina Iehova nakoia natiia?

⁵ E a kaman taekinaki bwa na uarurung nakon ana botaki Iehova aomata “man aia taetae ni kabane natannaomata.” (Tek. 8:23) Ma e kona te taetae n riki bwa te bwai n tutuki ibukin reiakinaia natimi te koaua. Natimi bon ami reirei n te Baibara aika taiani kabanea ni kakawaki, ao a na karekea te maiu are aki toki man ‘ataakin’ Iehova. (Ioa. 17:3) Ibukin reiakinaia ana reirei Iehova, kam riai n “taekini” nakoia n taai nako.​—Wareka Te Tua-Kaua 6:​6, 7.

6. A na kangaa ni kakabwaiaaki natimi man reiakinan ami taetae? (Nora te taamnei ni moan te kaongora aei.)

⁶ A na bae natimi n reiakina taetaen te aba are kam mena iai man te tabo n reirei ke n taabo ake a mena iai, ma a reiakina ami taetae mani katoataia n reitaki ma ngkami iai. Irarikin are a kona natimi ni maroro ma ngkami mai nanoia ngkana a rabakau ami taetae, e kona ni bati riki kakabwaiaaia iai. E kanakoraoaki riki aia konabwai n iango ngkana uoua aia taetae, ao e karikirakei rabakauia tabeua. A kona naba iai ni karababaa aia mwakuri ni minita. E taku Carolina ae a mwaing ana karo man te aba teuana: “E kaunga te mena n te ekaretia ae kamanena te taetae ae kaokoro ma taetaen te aba. E kakukurei te beku n te tabo ae kainnanoaki riki iai te ibuobuoki.”

7. Tera ae kam kona ni karaoia ngkana e riki te taetae bwa te bwai n tutuki n ami utu?

⁷ Ma e ngae n anne, kioina ngkai a a taneiai riki natiia naake a mwaing, ni katein ao n taetaen te aba are a mena iai, tabeman a a kabi n taetae n aia taetae aia karo ao a aikoa naba kan reiakinna. Kaaro, ngkana e riki anne nakoia natimi, kam kona n reiakina teutana taetaen te aba anne? Kam na kona riki ni kaikawaiia natimi bwa Kristian ngkana kam ota n aia maroro, aia kaakibotu, ao aia bwai n reirei, ao ngkana kam kona n reitaki ma aia tia reirei. E kainnanoa te tai, te kakorakora, ao te nanorinano, reiakinan te taetae ae boou. Ma ngkana arona bwa a bonotaninga natimi, tiaki bwa kam na kataia n reiakina te taetae n te bai bwa kam aonga n reitaki ma ngaiia? Te nati ae rabakau riki te taetae ae kaokoro, e kainnanoa naba tabeakinana n aron anne, tiaki ngaia? *

8. Ko na kangaa ni buokiia natim ngkana ko kabi te taetae are a ota iai?

⁸ E boni kona n riki ae tabeman kaaro ake a mwaing nakon te aba teuana, a kabi te taetae ae boou ae a rabakau iai natiia. E a kona n riki anne bwa te bwai n tutuki  irouia kaaro, ibukini karinan te atatai man “te koroboki ae tabu” i nanoia natiia. (2Tim. 3:15) Ngkana e riki anne, ko boni kona naba ni buokiia natim ni kinaa ao n tangira Iehova. E ururing ni kangai te unimwaane n te ekaretia ae Shan: “E kabi n taetae tinara n te taetae are ti ota iai, ao ngai ma mwaaneu ti aki rangi n rabakau ana taetae. Ma ngkana ti noria n ukeuke n reirei, n tataro, ao ni karaoa ana kabanea ni konaa ni kaira ara taromauri n utu ni katoa wiki, ti a ataia ae e rangi ni kakawaki kinaakin Iehova.”

9. A na kangaa kaaro ni buokiia ataei ake a bae ni kainnanoa te reirei n te Baibara n taetae aika uoua?

⁹ Tabeman ataei a kainnanoa reiakinan Iehova n taetae aika uoua, ae te taetae are bwainaki n aia tabo n reirei, ao te taetae are ni mwengaia. Ibukin anne, a kamanenai booki aika boreetiaki kaaro tabeman, bwanaa aika raweaki, ao taian taamnei, n taetae akana uoua akanne. Ngaia are e teretere bwa a riai kaaro ake a mwaing nakon te aba teuana, ni kabanei riki aia tai ao korakoraia bwa a aonga ni buokiia natiia ni karekea aia iraorao ae nene ma Iehova.

10. (a) Antai ae riai ni baireia bwa te ekaretia n te taetae raa ae a na kaainna kaain te utu? (b) Tera ae e na karaoia imwaini karaoan ana babaire?

¹⁰ Ngkana a mena n te tabo ae raroa ma taani Kakoaua aika rabakau aia taetae naake a “maeka n iruwa,” a riai ni kaaina te ekaretia are kamanena taetaen te aba anne. (TaiAre. 146:9) Ma ngkana iai te ekaretia ae uakaan ae kamanena aia taetae, e a rio te titiraki aei: Te ekaretia n te taetae raa ae te kabanea n tamaroa ibukia am utu? E riai ni baireia atun te utu, imwin iangoana raoi, tataroakinana, ao maroroakinana ma ana utu. (1Kor. 11:3) Baikara baike e riai n iangoi atun te utu? Baikara booto n reirei iai? Ti na nori tabeua.

11, 12. (a) E kangaa te taetae ae kaokoro n rota aron otaia naati n taini bobotaki? (b) E aera bwa a rawa tabeman ataei n reireinia aia taetae aia karo?

¹¹ A riai kaaro n neneri raoi baike a kainnanoi natiia. N aki ongeia bwa te taetae raa, ma ngkana e na taua raoi te koaua te nati, e kainnanoa ae bati riki ni bwaai n taamnei nakon are tii tabeua te aoa ni katoa wiki n taai ni bobotaki. Ma iangoa aei: Ni bobotaki aika karaoaki n te taetae are a ota riki iai naati, a kona n ota raoi n reirei ake a karekei, ao tao e bati riki reireiaia nakon are a iangoia aia karo. E aki kona n riki anne ngkana a aki ota raoi ataei n te taetae. (Wareka 1 I-Korinto 14:​9, 11.) Ao e kona naba te teei n aki kan iaiangoa ke n tangira te taetae are bon oin ana taetae. A kona ataei tabeman n reireinia ni kaeka, ni kaotioti, ao ni karaoi aia reirei n aia taetae aia karo, ma a aki nako mai nanoia aia taeka.

¹² Irarikina, e kona n anaaki nanon te teei tiaki tii n te taetae. Anne ae riki nakon Joshua are taekinaki mai moa. E taku mwaanena ae Esther: “E a rangi n ibetaotao irouia ataei n teuana te tai butimwaean aia taetae aia karo, aia katei, ao aia Aro.” Ngkana a aki taneiai naati n aia katei aia karo, a kona n rawa n reiakina aia taetae aia karo ao aia onimaki naba. Tera ae a kona ni karaoia kaaro aika mwaing nakon te aba teuana?

13, 14. (a) E aera ngke a mwaing te taanga teuana nakon te ekaretia are kamanena taetaen te aba? (b) A kangaa kaaro n teimatoa ni kakorakoraa aia onimaki?

¹³ A karimoai marurungia natiia n te onimaki kaaro aika Kristian nakon oin nanoia. (1Kor. 10:24) E taku Samuel are tamam Joshua ao Esther: “Ti tarataraiia raoi natira ngai ma buu n noria bwa te taetae  raa ae a rikirake riki iai n te onimaki, ao ti tataroakina te wanawana. Kaekaana bon te bwai ae ti aki mwengaraoi iai. Ma ngke ti noria bwa a kakabwaiaaki teutana ni bobotaki ake e kamanenaaki iai ara taetae, ti a bairea te mwaing nakon te ekaretia are kamanena taetaen te aba. Ti katoatai ni kaei bobotaki ao te uarongorongo. Ti kaoia naba taari n amwarake ma ngaiia ao ni mwanangara ni kaakibotu. A buokaki natira ni baikai ni kabane bwa a na kinaia riki taari ao ni kinaa riki Iehova bwa tiaki tii Atuaia, ma bon Tamaia naba ao Raoraoia. Ti iangoia bwa e kakawaki riki aei nakon ae a na rabakau raoi ara taetae.”

¹⁴ E reitia ni kangai Samuel: “Ibukini kakorakoraau n te onimaki ma buu, ti kakaaei naba bobotaki n ara taetae. E bati te tabetabe ao ti kua naba. Ma ti karabwaa Iehova ngkai e kakabwaiai ara kekeiaki ao baike ti kakeaira iai. A bane natira ni kateniman ni beku ni kabwanina aia tai ibukin Iehova.”

15. E aera bwa e namakinna Kristina bwa e nakoraoi riki ana waaki n te ekaretia ae kamanena taetaen te aba?

¹⁵ Ngkana a a ikawai ataei, a kona n ataia ae e nakoraoi riki aia beku ibukin Iehova, n te ekaretia are kamanena te taetae are a ota riki iai. Ngkana ngaia anne, a aki riai n namakinna kaaro bwa a tinanikuaki irouia natiia. E ururing ni kangai Kristina: “I atai taeka aika bebete n aia taetae au karo, ma e a riaon au konaa aia taetae anne n taini bobotaki. Ngke 12 au ririki, I a ira te bwabwaro n te taetae are bwainaki n au tabo n reirei. Ai tibwa te moantai ae I a ota iai bwa bon te koaua te baere I ongoraeia! E reke naba bitakiu ae raoiroi ngke I a tatataro n te taetae are bwainaki n au tabo n reirei. I a kona n taetae nakon Iehova mai nanou!” (Mwa. 2:​11, 41) Ngke e a ikawai neiei, e maroroakina aei ma ana karo ao e baireia bwa e na mwaing nakon te ekaretia are kabongana taetaen te aba anne. E ururing ni kangai: “Reiakinan taekan Iehova n te taetae are bwainaki n au tabo n reirei, e a kairai bwa N na maiuakinna.” E aki maan ao e a riki Kristina bwa te bwaiania ae katoatai ae kimwareirei.

16. E aera Nadia ngke e kukurei n tikuna n te ekaretia are kamanena te taetae ae kaokoro ma taetaen te aba?

¹⁶ Ataei, kam iangoia bwa kam tangira riki te ekaretia are kamanena taetaen te aba are kam mena iai? Ngkana ngaia anne, titirakiningkami bwa bukin tera. E na kaaniko riki ma Iehova te mwaing nakon te ekaretia anne? (Iak. 4:8) Ke tao ko kani mwaing bwa e aonga n ae e karako riki taubeakinam irouia am karo ke e karako riki am mwakuri? E taku Nadia ae e a beku ngkai n te Betaera: “Ngke ai tebwi tabun au ririki ngai ma tariu ao mwaaneu, ti a kani mwaing nakon te ekaretia are kamanena taetaen te aba are ti mena iai.” Ma a ataia ana karo neiei bwa e na aki rangi n ibuobuoki nakon aia onimaki. “Ti a rangi ni kakaitau ngkai, n aia kakorakora ara karo n reireinira aia taetae, ao ngke a katikuira n te ekaretia are kamanena te taetae ae kaokoro ma taetaen te aba. E kanakoraoi maiura ao e reke riki iai angara ni karababaa ara mwakuri ni buokiia tabemwaang n ataa Iehova.”

17. (a) Antai ae e mwiokoiia Iehova ibukini kaikawaaia naati? (b) A na kangaa kaaro ni karekei buokaia ibukin reireinaia natiia te koaua?

¹⁷ E mwiokoiia kaaro Iehova, ao tiaki tiibu, ke tabeman riki, ibukini kaikawaaia natiia n te koaua. (Wareka Taeka N Rabakau 1:8; 31:​10, 27, 28.) Ma a kona kaaro ake a kabi taetaen te aba are a mena iai,  ni kainnanoa buokaia ibukin ringan nanoia natiia. Bairean te ibuobuoki n te itera anne, e aki nanonaki iai kanakoan tabeia n te onimaki, ma e kona naba n irekereke ma kaikawaaia natiia “i nanon ana reirei ni kaetieti ao ana kaungaunga Iehova.” (IEbe. 6:4) N te katoto, a kona kaaro ni butiia unimwaane te ibuobuoki ibukin aroni karaoan te taromauri n utu, ao karekeaia raoraoia natiia.

18, 19. (a) A na kangaa taari aika ikawai n te onimaki ni buokiia ake a ataei riki? (b) Tera ae a riai n teimatoa ni karaoia kaaro?

¹⁸ N te katoto, a kona kaaro ni kaoia utu tabeua bwa a na raonia n aia taromauri n utu n te tai teuana ma teuana. Irarikina, a bati ataei aika rikirake man aia katoto raao aika ikawai n te onimaki ake a kona n iriia n aia mwakuri ni minita, ao n aia kaakibotu aika raoiroi. (TaeRab. 27:17) E taku Shan are taekinaki mai mwaina: “I uringia taari mwaane ake a tabeakinai. A bati reireiau aika reke ngkana a buokai n au reirei n te kuura n tain te bobotaki. Ao I rangi n unga n ara kaakibotu ake ti uaia ni karaoi.”

¹⁹ Naake a rineaki irouia kaaro bwa a na buokiia natiia, a bon riai ni kaungaia ataei aikai n taai nako bwa a na karineia aia karo, n aroia n taetae ni kamoamoaia kaaro aikai ao n aki anai tabeia. Irarikina, a riai taan ibuobuoki akanne n tarataraiia man aroaro aika kona n taraabuaka irouia kaain te ekaretia ao ake tiaki, ni kaineti ma te aroaro ni maiu ae riai. (1Bet. 2:12) E ngae ngke a kona kaaro ni karekea aia ibuobuoki tabemwaang, ma bon tabeia raoi reiakinaia natiia taekan te koaua. A riai n tararuaa te ibuobuoki are a anganaki natiia irouia taan ibuobuoki aikai, ao n teimatoa n reireinia boni ngaiia.

20. A na kangaa kaaro ni buokiia natiia bwa a na riki bwa ana toro Iehova?

²⁰ Kaaro, tataroa te ibuobuoki mairoun Iehova ao karaoa ami kabanea ni konaa. (Wareka 2 Rongorongo 15:7.) Karimoaa aia iraorao natimi ma Iehova imwain oin nanomi. Karaoi bwaai nako ake kam kona iai ni kakoauaa bwa e rin i nanoia natimi Ana Taeka te Atua. Teimatoa ni kakoauaa ae a boni kona natimi n riki bwa ana toro Iehova. Ngkana a kakairi n Ana Taeka te Atua natimi ao n ami katoto ae raoiroi, kam na namakina ana namakin te abotoro Ioane ibukia natina n te onimaki, are kangai: “Akea riki te bwai ae N na rangi ni kimwareirei iai nakon aei: ae te ongo taekaia natiu bwa a teimatoa n nakonako i nanon te koaua.”​—3Ioa. 4.