1, 2. (a) Njika m’bwaṅ milalo ma mudī Yehova a bolino̱ biso̱ e? (b) Nje di me̱nde̱no̱ jombwea o din jokwa e?

YEHOVA nde e moto ńe m’bwaṅ buka be̱se̱ o misipo. (1 Myan. 29:11, 12) Ka Sango a bana nu sangi mulema, a mabane̱ m’bwaṅ mao ma mudī na be̱se̱ bena ba maso̱ṅtane̱ mweńa mao mu peti. Di matimbise̱le̱ Yehova jita la masoma ná a boli biso̱ m’bwaṅ ma mudī, mu bambe̱ (1) Janea la Loba, (2) ebol’asu ya dikalo e masunge̱ malonge̱, na (3) tik’a mbale̱ ni maso̱be̱ o Eyal’ao! Di si no̱ngi te̱ jangame̱ye̱, je ná di si no̱nge pe̱ mun m’bwaṅ mweńa, di pimba mo̱. Ná di tingame̱ na mo̱, jangame̱n o bolane̱ mo̱ bwam na tika to̱ndo̱ mo̱. Yesu a kwali ná: “Wuma diwuta lańu la bema leno̱, oten pe̱ nde mulema mańu mu mabe̱no̱.”—Lukas 12:34.

² Jombweye so̱ te̱ ne̱ni jeno̱ ná di ńakise̱ na kombe̱ ndol’asu ńa Janea la Loba, ńa dikalo, na ńa mbal’Eyal’a Loba; na tika pe̱ timbise̱le̱ masoma ońol’ao. Niponda jeno̱ o bola nika, dutea ne̱ni weno̱ ná o sikime̱ye̱ ndol’ango̱ ńa min m’bwaṅ ma mudī.

3. Nje mot’a ńunga ń’eyembilan a Yesu a tano̱ be̱be̱ o bola ná a kuse musanga ma tiki e? (Ombwa duta la bebotedi ba jokwa.)

³ Langa Mateo 13:45, 46. Yesu a boli eyembilan a mot’a ńunga nu ta nu wasa musanga. Ye̱ke̱i te̱ ombusa mimbu jita, nu mot’a ńunga a ta a májanda na jandise̱ pe̱ bebwea ba misanga. Nde, tatan a so̱i mō̱ mu ta mpesa bwambi mwena je̱ne̱ la mo̱ buka te̱ di bwese̱ mulema mao muńe̱nge̱. Nde ná ande mo̱, a ta angame̱n jandise̱ nje ye̱se̱ a tano̱ a be̱ne̱. Dutea te̱ o njika dikala mu musanga mu tano̱ mo̱ tiki.

4. Di to̱ndi te̱ Janea la Loba kana mot’a ńunga a tano̱ a to̱ndo̱ musanga, nje di me̱nde̱no̱ bola e?

⁴ Njika belēdi nika e mokwe̱le̱no̱ biso̱ e? Mbal’a Janea la Loba ńe nde ka mu musanga ma tiki. Di to̱ndi te̱ mo̱ kapo̱ ka nje te̱ nu mot’a ńunga a tano̱ a to̱ndo̱ mu musanga, di me̱nde̱ be̱ ńai ni le̱le̱m o jese̱le̱ me̱se̱ ná di timbe be̱, nde di tike pe̱ be̱ mō̱ ńa ba be owas’a byanedi ba Janea la Loba. (Langa Marko 10:28-30.) Di kwaleye te̱ ońola bato baba bena ba boli nika.

5. Ne̱ni Sakeo a lee̱le̱no̱ ná a ta a pula o tombwane̱ na mbale̱ Janea la Loba e?

⁵ Sakeo a ta nde mwaned’a bako̱tedi nu timbi ko̱ m’bwaṅ ońola ndumban. (Lukas 19:1-9) Nde, niponda nu mot’a ndumban a sengino̱ dikalo la Yesu jombwea Janea la Loba, embi mweńa mu peti ma nje a tano̱ a senga, a we̱le̱ pe̱ nika o ebolo dibokime̱ne̱. A kwala ná: “Ombwa, a Sango, na mabola batuedi dongo diwo̱ la bema bam, na ta pe̱ te̱ na no̱ngo̱ne̱ moto lambo o nge’a mińakisan, ke̱ na matimbise̱le̱ mo̱ ngedi ine̱i.” A ta muńe̱nge̱ o jese̱le̱ m’bwaṅ mao mu wu na mińakisan, ese̱le̱ pe̱ ebe̱yed’ao ya mukubo.

6. Njika mawengisan Rosa a wanno̱ o longe̱ lao ná a timbe mō̱ ńe owas’a byanedi ba Janea la Loba e, na ońola nje a bolino̱ nika e?

⁶ Mimbu to̱ mininga we̱nge̱, ńango mō̱ nu ta nu be̱ne̱ ede̱mo a musonje ya lata na muto nupe̱pe̱ di me̱nde̱no̱ bele̱ ná Rosa, a ta a senga mwe̱ndi ma Janea. A ta pe̱ nde dikonge̱ la bebokedi bō̱ be ta be lingea wonj’a bome ba malate̱ na bome na bito pe̱ na bito. Nde ponda Rosa a botedino̱ jokwa Bibe̱l, a so̱ṅtane̱ mweńa mu peti ma mbal’a Janea la Loba. A ta pe̱ a so̱ṅtane̱ ná a ta angame̱n wana mawengisan mande̱ne̱ o longe̱ lao. (1 Kor. 6:9, 10) Mulema mao mu tute̱le̱ mo̱ o jese̱le̱ eto̱t’ao ya dikonge̱ na ede̱mo ao ya lata na muto nupe̱pe̱. Rosa a dubisabe̱ o mbu 2009, mbu mu bupe̱ a botea bolea ka paonia ńa pond’a mususu. Ndol’ao ńa Yehova na ńa Janea lao e ta ngińa buka to̱ njika bepuledi b’eyobo.—Marko 12:29, 30.

7. Ne̱ni jeno̱ ná di tika to̱ndo̱ Janea la Loba na mulema masu mwe̱se̱ e?

⁷ Ye mbale̱ ná, jita lasu di wan mawengisan o malonge̱ mabu ná ba we̱le̱ babo̱me̱ne̱ owas’a byanedi ba Janea la Loba. (Rom. 12:2) Nde to̱ na nika ebol’asu e si bo̱i te̱ nde. Jangame̱n be̱ epe̱ńe̱ o jombwea mambo ka to̱ndo̱ la sango, bepuledi ba musonje bena be mawe̱le̱ ndol’asu o kekise̱. (Min. 4:23; Mat. 5:27-29) Ná di tike to̱ndo̱ Janea la Loba na mulema mwe̱se̱, Yehova a boli biso̱ m’bwaṅ mupe̱pe̱.

8. (a) Ońola nje ńamuloloma Paulo a to̱pedino̱ ońola ebol’asu ya dikalo ka “diwuta la bema o bewa ba weya” e? (b) Ne̱ni Paulo a lee̱le̱no̱ ná ebol’ao ya dikalo e ta nde mo̱ lambo la m’bwaṅ e?

⁸ O̱nge̱le̱ ná Yesu a bake̱ biso̱ ebol’a te̱ dikalo na ya jokwe̱le̱ myango ma bwam ma Janea la Loba. (Mat. 28:19,  20) Ńamuloloma Paulo embi mweńa munde̱ne̱ m’ebol’a dikalo. A to̱pedi ońola ebol’a male ma peńa ka “diwuta la bema o bewa ba weya.” (2 Kor. 4:7; 1 Tim. 1:12) To̱ná jeno̱ nde beye̱me̱ki ba bewa ba weya be titi ke̱nge̱nge̱, mwe̱ndi di malangwano̱ mwe ná mu wanea biso̱ longe̱ la bwindea na me̱ne̱ pe̱ na ba ba masengane̱ biso̱. Bia la nika di tute̱le̱ Paulo o kwala ná: “Na mabola nde man me̱se̱ ońola myango ma bwam, ná na be̱ne̱ dongo oten.” (1 Kor. 9:23) E, ndol’a Paulo ń’ebol’a dikalo e tute̱le̱ mo̱ o we̱ na ngińa o timbise̱le̱ bato bokwedi. (Langa Roma 1:14, 15; 2 Timoteo 4:2.) Nika ńongwane̱ mo̱ o lembe̱ mitakisan minde̱ne̱. (1 Tes. 2:2) Ne̱ni jeno̱ ná di lee̱le̱ nin ńai a ndolo ońola ebol’a dikalo e?

9. Tongwea na njika mbadi iwo̱ jeno̱ ná di lee̱le̱ ndol’asu ń’ebol’a dikalo e?

⁹ Mbadi po̱ Paulo a lee̱le̱no̱ ná a ta a we̱le̱ ebol’a dikalo mweńa ńe nde ná a ta a le̱le̱me̱ o kwalisane̱ bato o ponda ye̱se̱. Mulemlem kana bamuloloma na Kriste̱n a ńo̱ṅo̱n a boso, di mate̱ dikalo la m’be̱ngu, la ntelele, na la jo̱mbe̱ na jo̱mbe̱. (Bebolo 5:42; 20:20) Di mawe̱ ná di lańse̱ ebol’asu ya dikalo bupisane̱ bete̱medi basu, k’eyembilan o be̱ paonia ń’epas’a ponda to̱so̱ ńa pond’a mususu. Je pe̱ ná jokwa eyeme̱ epe̱pe̱, to̱ wala wuma ipe̱pe̱ o ekombo asu to̱so̱ wala o ekombo epe̱pe̱.—Bebolo 16:9, 10.

10. Ne̱ni Irene a namsabe̱no̱ ońola we̱le̱ la ebol’a dikalo mweńa e?

¹⁰ Jombweye te̱ eyembilan a Irene munańango mō̱ ńe mulamba ńe o Bekombo be Lati ba Amerika. A ta a be̱ne̱ ńo̱ngi ninde̱ne̱ ńa te̱ye̱ be̱n ba bato ba Rusia dikalo. Ponda a botedino̱ bola nika o mbu má 1993, dibo̱to̱ la eyem’a Rusia o mundi ma Ńu York di ta nde di be̱ne̱ 20 ma bate̱ dikalo buka te̱. Ye lambo ka 20 ma mbu, Irene eno̱ o bola ebolo na ngińa o mun mōnda. Mo̱ ná: “Nate̱na tatan na si mato̱po̱ eyem’a Rusia na se̱ṅse̱ṅ.” Nde Yehova a namse̱ ko̱d’ao na ńa bape̱pe̱ ka mo̱. O nin we̱nge̱ mundi ma Ńu York mu be̱n myemba ma bwambo ba Rusia mutoba. Dom la bato na batanu a tombise̱no̱ jokwa ba dubisabe̱. Bō̱ babu ba mabolea ka paonia, ka batudu, na o Bete̱l. Irene mo̱ ná: “Na dutedi te̱ o mambo mape̱pe̱ na wusano̱ bupe̱, na si me̱ne̱ dipe̱pe̱ di wusa waneye̱ mba muńe̱nge̱ buka din.” E, a ta a we̱le̱ ebol’ao ya dikalo mweńa!

11. Njika tombwane̱ di mawe̱ ke̱ di bengi te̱ dikalo to̱na mitakisan e?

¹¹ Yete̱na di we̱le̱ ebol’asu ya dikalo mweńa, di me̱nde̱ nde be̱ ka ńamuloloma Paulo, di benga te̱ dikalo to̱na mitakisan nde. (Bebolo 14:19-22) Oteten a mimbu má 1930 na o bebotedi ba 1940, bonasango asu o Amerika ba ta oteten a mitakisan minde̱ne̱. Nde kana  Paulo, ba ta ngińa ba benga te̱ dikalo. O bwam ba kombe̱ wonj’asu ńa te̱ dikalo, bonasango balo o bekaisedi ngedi jita. O mbu má 1943, munasango Natan H. Knor, a kwali ke̱ e o kwalea ońola sua la muka diwo̱ o ndabo a bekaisedi ninde̱ne̱ ńa Amerika ná: “Sua la muka o ponda ye̱se̱ di wu nde na miwe̱n mańu. Bate̱ dikalo ba s’alane̱ te̱ ebol’a dikalo oboso bekaisedi to̱ bō̱ be si wusa ja; ye nde ońolana bińo̱ bate̱ dikalo o wase ńe̱se̱, lo bengi bola nika, na ná lo me̱nde̱ pe̱ benga bola nika nde mitakisan me̱se̱ mi mabukabe̱no̱. Ben bebukedi ba tumba la Sango lena le ngińa nde di wan ben bedomsedi.” O bekombo bepe̱pe̱ sua la muka di wu nde ońolana bonasango ba lembe̱ na ngińa. Na mbale̱, ndol’asu ńa dikalo ńe ná e buka mitakisan.

12. Njika bedomsedi o no̱ngino̱ jombwea ebol’ango̱ ya dikalo e?

¹² Di si me̱nde̱ bwane̱ “so̱nge̱le̱ la hawa” buka te̱ muńe̱nge̱ yete̱na di me̱ne̱ dikalo ka lambo la mweńa. O diwengisan di me̱nde̱ we̱ na ngińa “o bola mboṅ ońola myango ma bwam.” (Bebolo 20:24; 2 Tim. 4:5) Nde nje di me̱nde̱no̱ jokwe̱le̱ bape̱pe̱ e? Jombweye m’bwaṅ mupe̱pe̱ mu wu na Loba.

13, 14. Nje ye “diwuta la bema” Yesu a to̱pedino̱ o Mateo 13:52, na ne̱ni pe̱ di malonde̱no̱ mo̱ e?

¹³ M’bwaṅ masu ma mudī mu londe̱ milalo mwe nde ne̱nge̱ lasu la mbale̱ i bīsabe̱. Yehova e nde Loba la mbale̱. (2 Sam. 7:28; Mye. 31:6) Ka Sango a bana nu sangi mulema a mabane̱ mbale̱ i mawe̱ na mo̱ na ba bena ba mabwe̱ mo̱ bo̱ngo̱. Botea nged’a boso di sengino̱ mbale̱, di kusi epolo o ko̱te̱le̱ mbale̱ i mabuse̱ o Eyal’ao Bibe̱l, o kalat’asu ya Kriste̱n, o mako̱to̱ne̱ masu mande̱ne̱ na masadi, na o ndongame̱n ya wo̱ki te̱. Na ponda, di timbi o ko̱te̱le̱ nje Yesu a bele̱no̱ ná “mawuta ma bema” ma mbal’a peńa na y’edun. (Langa Mateo 13:52.) Yehova a me̱nde̱ jongwane̱ biso̱ ná di ko̱te̱le̱ mbale̱ ye tiki o “mawuta masu ma bema ” yete̱na di wasi mo̱ ka m’bwaṅ ma tiki mu wutame̱. (Langa Minia 2:4-7.) Ne̱ni jeno̱ ná di bola nika e?

¹⁴ Di be̱ne̱ ede̱mo a bwam ya be̱ne̱ jokwa la biso̱ mo̱me̱ne̱, di bie pe̱ po̱ngo̱ muwaso o Eyal’a Loba na o kalat’asu. Ninka e me̱nde̱ jongwane̱ biso̱ o so̱ mbale̱ ye biso̱ “mwe̱n” o miso̱ ebanja di si ta di bia mo̱ kwaṅ. (Yos. 1:8, 9; Mye. 1:2, 3) Njongo a Betatedi ńabosoboso ni busi o mo̱di má Madibe̱dibe̱ o mbu 1879 e ta e kwala ná: “Mbale̱ ńe nde ka son a mbonji ni pumedi o eyaṅ a longe̱, ni dingabe̱le̱ na ńepame̱ na bekoko ba mawuse̱. Wangame̱n pulise̱ mo̱ ponda ye̱se̱ ná o so̱ mo̱ . . . Ná o be̱ne̱ mo̱ wangame̱n nungame̱ ná o po̱le mo̱. Nde o si po̱lo̱ buka te̱ mbo̱nj’a mbale̱ po̱ . . . Po̱lo̱ jita, bata pulise̱.” E, jangame̱n be̱ ńai ni le̱le̱m o londise̱ diwuta lasu la bema na mbale̱ i mawe̱ na Loba.

15. Ońola nje jeno̱ ná di bele̱ mbale̱ iwo̱ ná “y’edun,” njika mo̱ pe̱ tobotobo o no̱ngino̱ mweńa e?

¹⁵ Di so̱i mbal’a tiki iwo̱ ponda di botedino̱ lata na tumba la Loba. Yi mbale̱ ye ná i belabe̱ ná “y’edun,” kana jokono̱ o bia na to̱ndo̱ mo̱ botea o bebotedi ba longe̱ lasu la Kriste̱n. Nje yi mbal’a tiki i bambe̱no̱ e? Joko ná Yehova nde e Muweked’asu na Mubole̱-Longe̱ na ná a be̱n mwano ońola mbel’a moto. Joko pe̱ ná ndolo e tute̱le̱ Yehova o bola Mun’ao ka diko̱ti ná di te̱me̱ wonja na bobe na kwedi. Di bati pe̱ jokwa ná Janea lao di me̱nde̱ bo̱le̱ ndutu ye̱se̱ na ná di be̱n dipita la be̱ longe̱ o bwindea o musango  na o bonam owas’a byanedi ba Janea.—Yohane 3:16; Bbī. 4:11; 21:3, 4.

16. Nje jangame̱nno̱ bola ke̱ di kusi so̱ṅtane̱ la peńa la mbale̱ e?

¹⁶ Ponda na ponda je ná di kusa so̱ṅtane̱ la peńa la bedinge̱ ba Bibe̱l, to̱so̱ la bepasi ba Bibe̱l bō̱. Ponda te̱ di makusano̱ ni ńai a so̱ṅtane̱, di no̱nge ponda o jokwa mo̱ ná pe̱ńe̱pe̱ńe̱ na dutea ońol’ao. (Bebolo 17:11; 1 Tim. 4:15) Di we̱ ná di so̱ṅtane̱ na se̱ṅse̱ṅ seto̱ buka te̱ muson ma lambo mu tuko, nde na mako̱bi na mawengisan ma njiba me oteten a so̱ṅtane̱ la peńa na l’edun. Na nika nde jeno̱ mbaki ná je o kombe̱ ni mbal’a peńa o diwuta lasu la bema. Ońola nje mi miwe̱n meno̱ mweńa e?

17, 18. Ne̱ni mudī-musangi mu mongwane̱no̱ biso̱ e?

¹⁷ Yesu okwe̱le̱ ná mudī ma Loba mwe ná mo̱nge̱le̱ biso̱ mambo jokono̱. (Yohane 14:25, 26) Ne̱ni nika ńeno̱ ná ńongwane̱ biso̱ bena di malee̱ myango ma bwam e? Jombweye te̱ nje munasango mō̱ nu belabe̱ ná Petro a kusino̱ o mbu má 1970, ke̱ e 19 la mbu, na ke̱ e o botea bolea o Bete̱l a Inglisi. Buńa bō̱ o dikalo la jo̱mbe̱ na jo̱mbe̱, a ta a dongame̱n sango mō̱ nu ta ńā teten a moto nu be̱n mase̱du. Na Petro a baise̱ nu moto nga e ná a to̱ndo̱ so̱ṅtane̱ Bibe̱l. To̱ná a tano̱ mańaka, nu moto alabe̱ mo̱ ná ni ndabo ńe nde ńa Rabi ya jowe̱ la Baju. O pula keka Petro, ni rabi e baise̱ mo̱ ná: “Mo̱, a mun’am o njik’eyem’a bwambo kalat’a Daniel e tilabe̱no̱ e?” Na Petro alabe̱ mo̱ ná: “Dongo diwo̱ di tilabe̱ nde na bwambo ba Siria.” Petro mo̱ ná: “Ni rabi e ta mańaka o je̱ne̱ ná na bi jalabe̱—nde e si ta mańaka buka mba! Ne̱ni na boledino̱ o bia jalabe̱ e? Ponda nalono̱ o mboa, na mba na wasa Njongo a Betatedi na Umwe̱! ya myo̱di mi tombi, na so̱i mulopo m’ekwali mō̱ mu ta mu tele̱ye̱ ná kalat’a Daniel e tilabe̱ nde na bwambo ba Siria.” (Dan. 2:4) Na mbale̱, mudī-musangi mwe ná mo̱nge̱le̱ biso̱ nje di langino̱ oboso ba ponda na yena di ne̱nge̱no̱ o diwuta lasu la bema.—Lukas 12:11, 12; 21:13-15.

¹⁸ Di we̱le̱ te̱ so̱ṅtane̱ la Yehova mweńa, mulema masu mu me̱nde̱ tute̱le̱ biso̱ o londise̱ mawuta masu ma bema na mbale̱—y’edun na ya peńa. Nika ndol’asu ńa so̱ṅtane̱ la Yehova na ńa mbale̱ e mabengano̱ ńaka, di me̱nde̱ be̱ balēdi ba dongame̱n b’eyal’a mbale̱.

19. Ońola nje jangame̱nno̱ kombe̱ mambo masu ma m’bwaṅ ma mudī e?

¹⁹ Satan na was’ao ba mawasa ponda ye̱se̱ ná ndol’asu ńa mambo ma m’bwaṅ ma mudī di kwaledino̱ o din jokwa e wo̱ye̱ to̱so̱ ná e dime na bambam. E misomba, biso̱ be̱se̱ je ná di ko̱ o malambi mao. Kakane̱ la ebol’a musawedi ma bwam, ndo̱t’a longe̱ la m’bwe̱njē̱, to̱so̱ bepuledi ba kumb’a longe̱ be ná be damea biso̱ m’boa. Ńamuloloma Yohane ome̱le̱ biso̱ ná nin wase e matomba na me̱ne̱ pe̱ na bepuledi bao. (1 Yohane 2:15-17) Ońola nika, jangame̱n we̱ na ngińa o tika be̱ne̱ ndol’a mambo ma m’bwaṅ ma mudī na tata pe̱ mo̱.

20. Njika bedomsedi o no̱ngino̱ o kombe̱ m’bwaṅ mo̱ngo̱ ma mambo ma mudī e?

²⁰ Di be̱ ńai ni le̱le̱m o jese̱le̱ to̱ njika lambo le ná di sumwane̱ biso̱ ndol’a Janea la Loba. Di benge te̱ dikalo na ko̱di, ndol’asu ń’ebol’a dikalo e masunge̱ malonge̱ e si wo̱ye̱. Di tike be̱ iwiye̱ o wasa mbal’a Loba. Tongwea na nika nde di me̱nde̱no̱ po̱ngea biso̱ mo̱me̱ne̱ “diwuta la bema o mo̱ń . . ., wuma mwibedi a si mapo̱no̱ be̱be̱, na yena se̱le̱ke̱ i si mańamse̱no̱. Ebanja wuma diwuta lańu la bema leno̱, oten pe̱ nde mulema mańu mu mabe̱no̱.”—Lukas 12:33, 34.