1, 2. (a) Mɛni ma nyɛ ma ha nɛ wa bi si ke, “Kɛ yaa si mɛni be”? (b) Mɛni he je nɛ anɔkualetsɛmɛ nɛ a hi si blema a a nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ ma nyɛ maa wo wɔ he wami ɔ?

“KƐ YAA si mɛni be?” Enɛ ɔ ji sane ko nɛ gbali anɔkualetsɛmɛ nɛ ji Yesaya kɛ Habakuk bi. (Yes. 6:11; Hab. 1:2) Ngɛ Hebri ngmami ɔ mi ɔ, Matsɛ David hu bi si ngɛ La 13 ɔ mi si eywiɛ sɔuu ke: “Kɛ yaa si mɛni be?” (La 13: 1, 2) Wa Nyɔmtsɛ Yesu Kristo po bi sane nɛ ɔ benɛ e kɛ ni komɛ nɛ a be hemi kɛ yemi ngɛ ní sɛɛe ɔ. (Mat. 17:17) Enɛ ɔ he ɔ, e be nyakpɛ kaa wɔ hu wa biɔ sane nɛ ɔ be komɛ.

² Mɛni ma nyɛ ma ha nɛ wa bi si ke: “Kɛ yaa si mɛni be”? Eko ɔ, a ye wɔ sane yaya ko. Aloo eko ɔ, bwɔmi kɛ hiɔ aloo bɔ nɛ si himi ɔ ‘mi wa’ ha a ha nɛ wa ngɛ nɔ́ nae ngɛ ‘nyagbe ligbi nɛ ɔ mi.’ (2 Tim. 3:1) Aloo eko ɔ, su yayahi nɛ nihi nɛ a bɔle wɔ ɔ jeɔ kpo ɔ ha nɛ wa mumu nya ngɛ tae. Bɔ tsuaa bɔ nɛ ji ɔ, wa le kaa Yehowa sɔmɔli anɔkualetsɛmɛ nɛ a hi si blema a hu bi sane nɛ ɔ, se a he nile hɛwi mɛ, nɛ a bui mɛ fɔ ngɛ he hulɔ. Enɛ ɔ nɛ wa le ɔ woɔ wɔ he wami!

3. Ke waa kɛ si fɔfɔɛhi nɛ a mi wa ngɛ kpee ɔ, mɛni ma nyɛ maa ye bua wɔ?

³ Se ke waa kɛ si fɔfɔɛ nɛ mi wa nɛ ɔmɛ ngɛ kpee ɔ, mɛni ma  nyɛ maa ye bua wɔ konɛ waa da nya? Mawu mumi ɔ wo Yesu nyɛminyumu Yakobo he wami nɛ e ngma ke: “Ye nyɛmimɛ nɛ i suɔ, e hia kaa nyɛɛ to nyɛ tsui si kɛ ya su be nɛ Nyɔmtsɛ ɔ maa ba.” (Yak. 5:7) Ngɛ anɔkuale mi ɔ, wɔ tsuo wa hia tsui si tomi. Se mɛni tsui si tomi tsɔɔ?

4, 5. (a) Mɛni tsui si tomi tsɔɔ? (b) Kɛ kaselɔ Yakobo tsɔɔ tsui si tomi mi ha kɛɛ? (Moo hyɛ foni nɛ ngɛ ní kasemi ɔ sisije ɔ.)

⁴ Baiblo ɔ tsɔɔ kaa tsui si tomi piɛɛ mumi klɔuklɔu ɔ yiblii ɔ he, nɛ akɛnɛ wa yi mluku he je ɔ, ja Mawu ye bua wɔ loko wa ma nyɛ ma je su nɛ ɔ kpo bɔ nɛ sa. Tsui si tomi ji Mawu nike ní, nɛ ke wa jeɔ su nɛ ɔ kpo ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa wa suɔ lɛ. Jehanɛ hu ɔ, ke wa to wa tsui si ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa wa suɔ ni kpahi. Ke nɔ ko nyɛ we nɛ e to e tsui si ɔ, e suɔmi ɔ nya jɔɔ, se tsui si tomi haa nɛ suɔmi nya waa. (1 Kor. 13:4; Gal. 5:22) Ja nɔ ko ngɛ su kpakpa komɛ loko e ma nyɛ maa to e tsui si. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, tsui si tomi kɛ si fimi ngɛ tsakpa, ejakaa e yeɔ bua wɔ nɛ wa yaa nɔ nɛ wa hɛɛɔ juɛmi nɛ da be mi nɛ waa kɛ kahi ngɛ kpee. (Kol. 1:11; Yak. 1:3, 4) Jehanɛ hu ɔ, ke wa ngɛ tsui si tomi ɔ, wa be nɔ ko yayami pee kɛ to yayami nane mi, nɛ ka fɛɛ ka nɛ waa kɛ maa kpe ɔ, wa maa ya nɔ nɛ waa kɛ anɔkuale yemi ma fĩ si. Jehanɛ hu ɔ, Baiblo ɔ woɔ wɔ he wami kaa wa ná suɔmi ɔ kaa wa maa to wa tsui si kɛ hyɛ Yehowa blɔ. A ma enɛ ɔ nɔ mi ngɛ Yakobo 5:7, 8. (Kane.)

⁵ Mɛni he je nɛ e sa nɛ wa ná suɔmi ɔ kaa wa maa to wa tsui si kɛ hyɛ Yehowa blɔ ɔ? Yakobo ngɔ wa si fɔfɔɛ ɔ kɛ to ngmɔ hulɔ he. E ngɛ mi kaa ngmɔ hulɔ bɔɔ mɔde nɛ e duɔ ngmɔ ní mohu lɛɛ, se e be nyɛe ma ha nɛ hiɔmi nɛ nɛ, aloo ngmɔ ní ɔmɛ nɛ a wa. E be nyɛe ma ha nɛ ní kpami be ɔ nɛ su mla. E le kaa e sa nɛ e to e tsui si kɛ ya si ‘zugba a maa ba ní saminya.’ Jã kɛ̃ nɛ si fɔfɔɛhi fuu ngɛ nɛ wa be nyɛe maa pee he nɔ́ ko kɛ yaa si benɛ Yehowa si womi ɔmɛ maa ba mi. (Mar. 13:32, 33; Níts. 1:7) Kaa bɔ nɛ e ji ngɛ ngmɔ hulɔ blɔ fa mi ɔ, e sa nɛ wɔ hu waa to wa tsui si kɛ hyɛ Yehowa blɔ.

6. Mɛni wa ma nyɛ maa kase ngɛ gbalɔ Mika nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ mi?

⁶ Si fɔfɔɛhi nɛ waa kɛ kpeɔ mwɔnɛ ɔ ngɛ kaa nɔ́ nɛ gbalɔ Mika kɛ kpe ngɛ e be ɔ mi ɔ. E hi si ngɛ Matsɛ Ahaz yiwutsotsɛ ɔ yi nɔ. Jamɛ a be ɔ mi ɔ, a sisiɔ nihi ngɛ blɔ slɔɔtohi a nɔ. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, ni ɔmɛ tsuo “a he sɔɔ kɛ yayami peemi.” (Kane Mika 7:1-3.) Mika yɔse kaa lɛ nitsɛ e be nyɛe ma tsake si fɔfɔɛ ɔ. Ke jã a, lɛɛ mɛni e ma nyɛ maa pee mɔ? E de ke: ‘Imi lɛɛ, ma hyɛ Yehowa blɔ. I kɛ ye hɛ maa fɔ Mawu nɔ, ejakaa lɛ ji nɔ nɛ ma he ye yi wami. Ye Mawu ɔ maa bu mi tue.’ (Mika 7:7) Kaa bɔ nɛ Mika pee ɔ, wɔ hu e sa nɛ waa to wa tsui si nɛ ‘waa kɛ wa hɛ nɛ fɔ Mawu nɔ.’

7. Mɛni he je nɛ mlɛmi nɛ wa maa mlɛ kɛ ya si be nɛ Yehowa maa ye e si womi ɔmɛ a nɔ ɔ kɛkɛ pi ɔ?

⁷ Ke wa ngɛ hemi kɛ yemi kaa Mika a, wa ma ná suɔmi ɔ kaa wa maa hyɛ Yehowa blɔ. Wa si fɔfɔɛ ɔ be kaa nɔ ko nɛ a bu lɛ gbenɔ fɔ nɛ e ngɛ mlɛe ngɛ tsu mi kaa be nɛ su nɛ a ya gbe lɛ. E mlɛ ɔ, se pi e bua nɔ, nɛ e sume nɛ jamɛ a ligbi ɔ nɛ su. Wa si fɔfɔɛ ɔ be jã kulaa! Wɔɔ lɛɛ wa suɔ kaa wa maa hyɛ Yehowa blɔ, ejakaa wa le kaa neneene wami he si nɛ e wo wɔ ɔ maa ba mi ngɛ be nɛ sa mi, ngɛ be nya pɛpɛɛpɛ! Enɛ ɔ he ɔ, waa kɛ ‘tsui si tomi kɛ bua jɔmi fĩɔ si saminya.’ (Kol. 1:11, 12) Se ke wa pee we jã, nɛ waa kɛ huhuɛmi kɛ mi gbigblimi ngɛ Yehowa mlɛe, nɛ wa susu kaa e ngɛ tsle toe ɔ, anɛ Mawu bua maa jɔ lo?​—Kol. 3:12.

8. Ke wa ngɛ nyumuhi kɛ yi anɔkualetsɛmɛ nɛ a hi si blema a a nɔ hyɛmi ní ɔmɛ a he susue ɔ, mɛni e sa nɛ e hi wa juɛmi mi?

⁸ Ke wa susu nyumuhi kɛ yi anɔkualetsɛmɛ nɛ a hi si blema nɛ a to a tsui si kɛ hyɛ Yehowa si womi ɔmɛ blɔ ɔ a he ɔ, wa ma ná suɔmi ɔ kaa wa maa to wa tsui si. (Rom. 15:4) Ke wa ngɛ a nɔ hyɛmi ní ɔmɛ a he susue ɔ, e sa nɛ wa ha nɛ be abɔ nɛ a kɛ to a tsui si, nɔ́ he je nɛ a ná suɔmi ɔ kaa a maa to a tsui si, kɛ jɔɔmihi nɛ je a tsui si tomi ɔ mi kɛ ba a nɛ hi wa juɛmi mi.

9, 10. Be enyɛmɛ nɛ Abraham kɛ Sara kɛ hyɛ Yehowa blɔ?

⁹ Ha nɛ wa susu Abraham kɛ Sara he nɛ waa hyɛ. A piɛɛ ‘nihi nɛ he Mawu ye, nɛ a to a tsui si, nɛ lɔ ɔ he a nine su nɔ́ nɛ Mawu wo si ɔ nɔ ɔ’ a he. Ngmami ɔ tsɔɔ kaa “Abraham to e tsui si,” nɛ e nine su jɔɔmihi nɛ Yehowa wo lɛ he si ɔ nɔ, nɛ e ná nina fuu. (Heb. 6:12, 15) Mɛni he je nɛ e he ba hia nɛ Abraham nɛ to e tsui si ɔ? Ejakaa e ma he be loko si womi ɔ maa ba mi. Somi nɛ Yehowa kɛ Abraham so ɔ bɔni ní tsumi kɛ je Nisan 14, 1943 loko a fɔ Kristo. Jamɛ a be ɔ nɛ e kɛ e yo Sara kɛ e we mi bimɛ tsuo po Yufrate Pa a, nɛ a ya su Si Womi Zugba a nɔ ɔ nɛ. Abraham mlɛ jeha 25 sɔuu kɛ ya si be nɛ e fɔ e bi Isak ngɛ jeha 1918 loko a fɔ Kristo ɔ mi. Lɔ ɔ se ɔ, e kpale mlɛ jeha 60 sɔuu loko a fɔ e bibimɛ Esau kɛ Yakob ngɛ jeha 1858 loko a fɔ Kristo ɔ mi.​—Heb. 11:9.

¹⁰ Kɛ zugba nɛ a kɛ ha Abraham ɔ klemi ngɛ ha kɛɛ? Baiblo ɔ de ke: “Mawu ha we Abraham nitsɛ zugba a kpɔ nɛ maa su nane ma he kake tete po. Se Mawu wo lɛ si kaa e ma ha nɛ zugba a ma ba pee e kɛ e nina a nɔ́. Benɛ Mawu wo si nɛ ɔ,  Abraham be bi po.” (Níts. 7:5) Benɛ Abraham po Yufrate Pa a, jeha 430 se loko e nina a ba pee ma nɛ maa hi zugba nɛ ɔ nɔ.​—2 Mose 12:40-42; Gal. 3:17.

11. Mɛni he je nɛ Abraham ná suɔmi ɔ kaa e maa hyɛ Yehowa blɔ ɔ, nɛ mɛni jɔɔmihi e ma ná kɛ je e tsui si tomi ɔ mi?

¹¹ Abraham suɔ kaa e maa mlɛ, ejakaa e tsui si tomi ɔ daa si ngɛ hemi kɛ yemi nɛ e ngɛ ngɛ Yehowa mi ɔ nɔ. (Kane Hebri Bi 11:8-12.) E ngɛ mi kaa Abraham nɛ si nɛ Yehowa wo lɛ ɔ tsuo mi bami mohu lɛɛ, se e suɔ kaa e maa hyɛ Yehowa blɔ. Ke a tle Abraham si kɛ ba paradeiso ɔ mi ngɛ zugba a nɔ ɔ, moo hyɛ bɔ nɛ e bua maa jɔ ha. Ke e na e kɛ e nina a a he munyu abɔ nɛ a ngma ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ, e bua maa jɔ wawɛɛ. * Ke Abraham ba ná le kaa Yehowa kɛ lɛ tsu yi mi tomi pɔtɛɛ ko he ní konɛ lɛ Yehowa a e yi mi tomi nɛ kɔɔ si womi nina a he ɔ nɛ ba mi ɔ, moo hyɛ bɔ nɛ Abraham bua maa jɔ ha! Atsinyɛ jemi ko be he kaa e bua maa jɔ kaa e tsui si nɛ e to kɛ mlɛ be gagaaga a pee we yaka.

12, 13. Mɛni he je nɛ e he ba hia nɛ Yosef nɛ e to e tsui si ɔ, nɛ mɛni su kpakpa nɛ e je kpo?

¹² Abraham bibimibi Yosef hu ná suɔmi ɔ kaa e maa to e tsui si. A ye lɛ sane yaya ko nɛ dɔɔ nɔ wawɛɛ. Kekleekle ɔ, e nyɛmimɛ jua lɛ kaa nyɔguɛ benɛ e ye maa pee jeha 17 ɔ. Pee se ɔ, a po sane kɛ fɔ e nɔ kaa jinɛ e ma e nyɔmtsɛ ɔ yo abonua tuami, nɛ a wo lɛ tsu, nɛ a bɔ lɛ dade pã. (1 Mose 39:11-20; La 105:17, 18) E ngɛ mi kaa e yeɔ Mawu anɔkuale mohu lɛɛ, se e ngɛ kaa nɔ́ nɛ a gbla e tue mohu pe nɛ a maa jɔɔ lɛ. Se jeha 13 se ɔ, nɔ́ fɛɛ nɔ́ tsake si kake too. A je lɛ ngɛ tsu ɔ mi, nɛ a ha lɛ he blɔ ngua ngɛ Egipt. Ke Farao be ɔ, lɛ nɛ e ngɛ.​—1 Mose 41:14, 37-43; Níts. 7:9, 10.

¹³ Anɛ Yosef ngɔ sane yaya nɛ a ye lɛ ɔ he abofu kɛ wo e mi lo? Anɛ e nu he kaa Yehowa kua lɛ lo? Dɛbi. Mɛni ye bua Yosef nɛ e nyɛ to e tsui si? Hemi kɛ yemi nɛ e ngɛ ngɛ Yehowa mi ɔ nɛ ye bua lɛ. E na Yehowa nine ngɛ sane ɔ mi. Mo kadi bɔ nɛ enɛ ɔ je kpo heii ngɛ nɔ́ nɛ e de e nyɛmimɛ ɔmɛ ɔ mi ha. E de ke: “Nyɛ ko ye gbeye. Nyɛ susu kaa Mawu ji mi lo? Nyɛɛ lɛɛ nyɛ so kaa nyɛ maa pee mi yayami, se Mawu tsake nyɛ yi mi tomi ɔ kɛ pee nɔ́ kpakpa; bɔ nɛ pee nɛ e kɛ he nihi babauu a yi wami, kaa bɔ nɛ e ba mi mwɔnɛ nɛ ɔ.” (1 Mose 50:19, 20) Nyagbenyagbe ɔ, Yosef yɔse kaa e tsui si tomi ɔ pee we yaka.

14, 15. (a) Mɛni lɛ sa kadimi ngɛ David tsui si tomi ɔ he? (b) Mɛni ye bua David nɛ e nyɛ to e tsui si kɛ hyɛ Yehowa blɔ?

¹⁴ A ye Matsɛ David hu sane yayahi fuu. E ngɛ mi kaa Yehowa pɔ lɛ nu ngɛ e jokuɛwi a si kaa e ma ba ye Israel nɔ matsɛ mohu lɛɛ, se e mlɛ maa pee jeha 15 loko a wo lɛ e wɛtso ɔ nya matsɛ. (2 Sam. 2:3, 4) Loko jamɛ a be ɔ maa su ɔ, Matsɛ Saul nɛ yi anɔkuale ɔ bɔ mɔde kaa e maa gbe David. * Enɛ ɔ he ɔ, e he ba hia nɛ David nɛ wo lalaalo ngɛ ma se, kɛ tɛ puɔhi a mi ngɛ nga nɔ. Nyagbenyagbe ɔ, benɛ a gbe Saul ngɛ ta nya po ɔ, e he ba hia nɛ David nɛ ya nɔ nɛ e mlɛ maa pee jeha kpaago ekohu loko a wo lɛ Israel ma a tsuo nya matsɛ.​—2 Sam. 5:4, 5.

¹⁵ Mɛni he je nɛ David ná suɔmi ɔ kaa e maa to e tsui si kɛ hyɛ Yehowa blɔ ɔ? David ha sane bimi nɛ ɔ heto ngɛ La 13 ɔ nɔuu mi, he nɛ e bi si ngɛ si eywiɛ ke, ‘Kɛ  yaa si mɛni be?’ ɔ. E de ke: ‘Se imi lɛɛ, o suɔmi nɛ ngɛ daa a, lɔ ɔ nɔ lɛ i ngɔ ye hɛ kɛ fɔ. Ma ná bua jɔmi, ejakaa o ma he ye yi wami. Ma la kɛ je mo Yehowa o yi ejakaa o pee ye hiami ní ɔmɛ ha mi.’ (La 13:5, 6) David ngɔ e hɛ kɛ fɔ Yehowa suɔmi nɛ ngɛ daa a nɔ. E kɛ bua jɔmi hyɛ e yi wami hemi blɔ, nɛ e susu bɔ nɛ Yehowa kɛ lɛ hi si saminya ha a he. Niinɛ, David le kaa ke e to e tsui si ɔ, e ma ná he se.

16, 17. Mɛni blɔ nɔ nɛ Yehowa Mawu kɛ Yesu Kristo pee suɔmi mi nɛ wa maa je kɛ to wa tsui si ɔ he nɔ hyɛmi nɔ kpakpa ngɛ?

¹⁶ Ke wa ngɛ wa tsui si toe ɔ, Yehowa sume nɛ waa pee nɔ́ ko nɛ lɛ nitsɛ po e be pee. E pee suɔmi mi nɛ a jeɔ kɛ toɔ tsui si ɔ he nɔ hyɛmi nɔ́ nɛ pe kulaa ha wɔ. (Kane 2 Petro 3:9.) Jeha akpehi abɔ ji nɛ ɔ nɛ Yehowa ngɛ e tsui si toe konɛ e nyɛ nɛ e tsu sane nɛ te si ngɛ Eden abɔɔ ɔ mi ɔ he ní ngɛ blɔ nɛ da nɔ. E to e tsui si kɛ ngɛ “mlɛe,” nɛ e ngɛ blɔ hyɛe kaa be maa su nɛ e ma tsɔ e biɛ ɔ he kɛ pi si. Enɛ ɔ ma ha nɛ nihi nɛ a to a tsui si kɛ ngɛ Yehowa blɔ hyɛe wawɛɛ ɔ a nine maa su jɔɔmihi nɛ hí kalemi nɔ.​—Yes. 30:18.

¹⁷ Yesu hu ngɛ suɔmi ɔ kaa e maa to e tsui si. E ngɛ mi kaa e fĩ si kɛ gblee kahi a mi ngɛ zugba a nɔ, nɛ e ngɔ e kpɔmi afɔle sami ɔ kɛ ha ngɛ jeha 33 ɔ mi mohu lɛɛ, se e mlɛ kɛ ya si jeha 1914 loko a wo lɛ matsɛ. (Níts. 2:33-35; Heb. 10:12, 13) Yesu Jeha Akpe Nɔ Yemi ɔ nyagbe loko a ma kpata e he nyɛli tsuo a hɛ mi. (1 Kor. 15:25) E ngɛ mi kaa e maa mlɛ be kɛkɛɛ mohu lɛɛ, se wa ngɛ nɔ mi mami kaa e tsui si tomi ɔ maa ngɔ jɔɔmihi fuu kɛ ba.

18, 19. Mɛni maa ye bua wɔ konɛ wa ná suɔmi ɔ kaa wa maa to wa tsui si kɛ hyɛ Yehowa blɔ?

¹⁸ Ngɛ anɔkuale mi ɔ, e sa nɛ wa ti nɔ fɛɛ nɔ nɛ ná suɔmi ɔ kaa e maa to e tsui si kɛ hyɛ Yehowa blɔ. Se mɛni maa ye bua wɔ konɛ waa pee jã? Moo sɔle kɛ bi Mawu mumi ɔ. Mo kai kaa tsui si tomi piɛɛ mumi ɔ yiblii ɔ he. (Efe. 3:16; 6:18; 1 Tes. 5:17-19) Mo kpa Yehowa pɛɛ nɛ e ye bua mo konɛ o nyɛ nɛ o to o tsui si kɛ fĩ si.

¹⁹ Jehanɛ hu ɔ, mo kai nɔ́ nɛ ye bua Abraham, Yosef, kɛ David nɛ a nyɛ nɛ a to a tsui si kɛ mlɛ kɛ ya si be nɛ Yehowa si womi ɔmɛ ba mi ɔ. Hemi kɛ yemi nɛ a ngɛ ngɛ Yehowa mi, kɛ nɔ mi mami nɛ a ngɛ kaa Yehowa kɛ e sɔmɔli hiɔ si saminya a lɛ ye bua mɛ. A susuu we níhi nɛ mɛ nitsɛmɛ a suɔ ɔ pɛ he. Ke wa susu bɔ nɛ níhi ya nɔ saminya ha mɛ ɔ he ɔ, lɔ ɔ maa wo wɔ he wami konɛ wɔ hu waa to wa tsui si kɛ hyɛ Yehowa blɔ.

20. Mɛni nɛ e sa kaa wa ti nɔ tsuaa nɔ nɛ e fia e pɛɛ si kaa e maa pee?

²⁰ E ngɛ mi kaa waa kɛ kahi kpeɔ mohu lɛɛ, se wa fia wa pɛɛ si kaa ‘waa kɛ wa hɛ maa fɔ Mawu nɔ.’ Niinɛ, be komɛ ngɛ nɛ wa kpaa ngmlaa ke: ‘Yehowa, kɛ yaa si mɛni be?’ (Yes. 6:11) Se ngɛ Mawu mumi klɔuklɔu ɔ yemi kɛ buami nya a, wa ti nɔ fɛɛ nɔ fia e pɛɛ si kaa e maa pee e ní kaa Yeremia. Yeremia de ke: ‘Yehowa ji ye nɔ́ tsuaa nɔ́; lɔ ɔ he ɔ, i ngɔ ye hɛ kɛ fɔ e nɔ.’​—Kɔmɔ 3:21, 24.