Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Ani Oyɛ He Miishɛɛ Akɛ Obaato Otsui Shi Omɛ?

Ani Oyɛ He Miishɛɛ Akɛ Obaato Otsui Shi Omɛ?

“Nyɛ hu nyɛtoa nyɛtsui shi.”​—YAK. 5:8.

LALAI: 114, 79

1, 2. (a) Mɛɛ shihilɛi baanyɛ ahã wɔbi Nyɔŋmɔ akɛ: “Mɛɛ beyinɔ”? (b) Mɛni hewɔ esaaa akɛ wɔsheɔ gbeyei akɛ Yehowa mli baafu wɔ kɛji wɔbi lɛ sane nɛɛ?

BE KO lɛ, gbalɔ anɔkwafo Yesaia bi Yehowa akɛ: “Nuŋtsɔ, kɛyashi mɛɛ beyinɔ?” (Yes. 6:11) Gbalɔ Habakuk hu bi Nyɔŋmɔ sane kome too nɛɛ nɔŋŋ. (Hab. 1:2) Be ni Maŋtsɛ David foɔ Lala 13 lɛ, ebi Nyɔŋmɔ shii ejwɛ sɔŋŋ akɛ: “Mɛɛ beyinɔ?” (Lala 13:2, 3) Wɔ-Nuŋtsɔ Yesu po bi sane ko ni tamɔ nakai be ni ena akɛ mɛi ni ebɔle lɛ lɛ bɛ hemɔkɛyeli lɛ. (Mat. 17:17) Eeenyɛ efee akɛ, bei komɛi lɛ, wɔ hu wɔbiɔ akɛ, “Mɛɛ beyinɔ?”

2 Mɛɛ shihilɛi hãa wɔbiɔ sane nɛɛ? Ekolɛ, aye wɔ sane fɔŋ ko, aloo hela ko miigba wɔnaa waa. Ekolɛ, gbɔlɛ eta wɔhe, aloo wɔhao yɛ bɔ ni nibii amli ewa yɛ ‘naagbee gbii ni jaraa’ nɛɛ amli lɛ hewɔ. (2 Tim. 3:1) Aloo ekolɛ bɔ ni mɛi ni bɔle wɔ lɛ ajeŋba ekpɔtɔ lɛ miisu wɔtsui. Kɛ̃lɛ, ekɔɔɔ he eko nɔ ni ji lɛ, esaaa akɛ wɔsheɔ gbeyei akɛ Yehowa mli baafu wɔ akɛ wɔbi sane nɛɛ. Mɛni hewɔ? Ejaakɛ emli fuuu etsuji anɔkwafoi ni hi shi yɛ blema ni bi lɛ nakai sane lɛ.

3. Kɛ́ wɔkɛ shihilɛ ko ni jaraa kpe lɛ, mɛni baaye abua wɔ ni wɔnyɛ wɔdamɔ naa?

3 Kɛ́ wɔkɛ shihilɛ ko ni jaraa kpe lɛ, mɛni baaye abua wɔ ni wɔnyɛ wɔdamɔ naa? Akɛ mumɔ tsirɛ Yesu nyɛmi Yakobo ni ewie akɛ: “Nyɛmimɛi, nyɛtoa nyɛtsui shi kɛyashia Nuŋtsɔ lɛ baa be lɛ.” (Yak. 5:7) No hewɔ lɛ, ehe miihia ni wɔ fɛɛ wɔto wɔtsui shi. Shi mɛni ji tsuishitoo, ni te wɔbaafee tɛŋŋ wɔjie su kpakpa nɛɛ kpo?

MƐNI JI TSUISHITOO?

4, 5. (a) Mɛni ji tsuishitoo? Mɛni kɛ́ wɔfee lɛ no baatsɔɔ akɛ wɔtoɔ wɔtsui shi? (b) Mɛɛ nɔkwɛmɔnɔ kaselɔ Yakobo kɛtsu nii be ni ewieɔ tsuishitoo he lɛ? (Kwɛmɔ mfoniri ni yɔɔ nikasemɔ lɛ shishijee lɛ.)

4 Biblia lɛ kɛɔ akɛ, tsuishitoo fata yibii ni mumɔ krɔŋkrɔŋ lɛ hãa wɔwoɔ lɛ ahe. Wɔyeee emuu, no hewɔ lɛ, kɛ́ Nyɔŋmɔ yeee ebuaaa wɔ lɛ, wɔnyɛŋ wɔto wɔtsui shi yɛ shihilɛi ni jaraa waa lɛ amli. Tsuishitoo ji nikeenii ni jɛ Nyɔŋmɔ ŋɔɔ, ni kɛ́ wɔto wɔtsui shi lɛ, no tsɔɔ akɛ wɔsumɔɔ lɛ kɛ mɛi krokomɛi hu. Shi kɛ́ wɔtooo wɔtsui shi lɛ, fiofio lɛ, suɔmɔ ni wɔyɔɔ kɛhã mɛi krokomɛi lɛ he baajɔ, ni suɔmɔ ni amɛ hu amɛyɔɔ kɛhã wɔ lɛ he baajɔ. (1 Kor. 13:4; Gal. 5:22) Tsuishitoo kɛ sui kpakpai krokomɛi hu yɛ tsakpãa. Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, tsuishitoo hãa wɔfiɔ shi kɛ́ wɔkɛ shihilɛi ni jaraa kpe, ni ehãaa wɔnijiaŋ aje wui. (Kol. 1:11; Yak. 1:3, 4) Agbɛnɛ hu, tsuishitoo hãa wɔyaa nɔ wɔyeɔ Yehowa anɔkwa, ekɔɔɔ he eko naagbai ni wɔkɛbaakpe. Kɛ́ wɔtoɔ wɔtsui shi lɛ, wɔkɛ efɔŋ etoŋ efɔŋ najiaŋ. Biblia lɛ woɔ wɔ hewalɛ ni wɔjɛ wɔtsuiŋ wɔkpɛlɛ nɔ akɛ, ehe miihia ni wɔmɛ Yehowa. Wɔnaa oti ni he hiaa nɛɛ yɛ Yakobo 5:7, 8. (Kanemɔ.)

5 Mɛni hewɔ esa akɛ wɔjɛ wɔtsuiŋ wɔkpɛlɛ nɔ akɛ, ehe miihia ni wɔmɛ Yehowa? Yakobo kɛ wɔshihilɛ lɛ to okwaafonyo nɔ he. Eyɛ mli akɛ okwaafonyo gboɔ deŋme kɛduɔ nii moŋ, shi enyɛŋ ehã hulu atso loo nugbɔ anɛ, ni asaŋ, enyɛŋ ehã nibii ni edu lɛ akwɛ̃ oya. Enɛ hewɔ lɛ, esa akɛ eto etsui shi emɛ “shikpɔŋ nɔ yibii ni jara wa lɛ.” Nakai nɔŋŋ eji yɛ wɔ hu wɔgbɛfaŋ. Nibii pii yɛ ni wɔnyɛŋ he nɔ ko kwraa wɔfee be ni wɔmɛɔ ni Yehowa aye eshiwoi lɛ anɔ lɛ. (Mar. 13:32, 33; Bɔf. 1:7) No hewɔ lɛ, tamɔ eji yɛ okwaafonyo lɛ gbɛfaŋ lɛ, esa akɛ wɔ hu wɔto wɔtsui shi wɔmɛ.

6. Mɛni wɔbaanyɛ wɔkase yɛ Mika sane lɛ mli?

6 Gbalɔ Mika hi shi be ni Maŋtsɛ Ahaz yitsoŋwalɔ lɛ yeɔ nɔ lɛ. Mɛi ni hi shi yɛ nakai beiaŋ lɛ fee nibii gbohii babaoo diɛŋtsɛ. Anɔkwa, Mika kɛɛ amɛfee efɔŋ “kɛ mɔdɛŋbɔɔ.” (Kanemɔ Mika 7:1-3.) Mika yɔse akɛ nɔ ko bɛ ni ebaanyɛ efee kɛtsake shihilɛ lɛ. No hewɔ lɛ, ani ole nɔ ni efee? Ewie akɛ: “Mi lɛ, makwɛ Yehowa gbɛ, mamɛ miyiwalaheremɔ Nyɔŋmɔ lɛ; mi-Nyɔŋmɔ lɛ aaabo mi toi!” (Mika 7:7) Ŋmɛnɛ lɛ, shihilɛi ni wɔkɛkpeɔ lɛ tamɔ Mika nɔ lɛ pɛpɛɛpɛ. No hewɔ lɛ, mɛni esa akɛ wɔ hu wɔfee? Esa akɛ ‘wɔmɛ Nyɔŋmɔ.’

7. Mɛni hewɔ esa akɛ wɔkɛ miishɛɛ amɛ Yehowa shiwoi lɛ?

7 Kɛ́ wɔyɛ hemɔkɛyeli tamɔ Mika lɛ, wɔgbigbiliŋ wɔmli be ni wɔmɛɔ Yehowa lɛ. Kɛ́ abu mɔ ko gbele fɔ ni awo lɛ tsuŋ lɛ, nɔ ko bɛ ni ebaanyɛ efee akɛ ja emɛ gbi ni abaagbe lɛ lɛ. Mɛ ni emɛɔ lɛ eŋɔɔɔ enaa kwraa, ejaakɛ jeee nɔ ko kpakpa kã ehiɛ lɛ. Shi jeee nakai kwraa eji yɛ wɔgbɛfaŋ! Wɔ lɛ, mɛ ni wɔmɛɔ Yehowa lɛ gbaaa wɔnaa kwraa. Yehowa ewo shi akɛ ebaahã wɔ naanɔ wala, ni wɔle akɛ ebaaye shiwoo nɛɛ nɔ yɛ be ni sa mli. Enɛ hewɔ lɛ, ‘wɔkɛ tsuishitoo kɛ miishɛɛ fiɔ shi kɛwulaa shi.’ (Kol. 1:11, 12) Kɛ́ wɔkɛ mligbigbilimɔ mɛ Yehowa, aloo wɔwie wɔshi lɛ akɛ esɛɛ miigbala shi lɛ, enáŋ wɔhe miishɛɛ.​—Kol. 3:12.

ANƆKWAFOI KOMƐI NI TO AMƐTSUI SHI

8. Be ni wɔsusuɔ anɔkwafoi ni hi shi yɛ blema lɛ ahe lɛ, mɛni esa akɛ wɔkadi?

8 Hii kɛ yei anɔkwafoi ni hi shi yɛ blema lɛ to amɛtsui shi amɛmɛ Yehowa. Kɛ́ wɔsusu amɛnɔkwɛmɔnɔ lɛ he lɛ, ebaaye ebua wɔ ni wɔ hu wɔkɛ miishɛɛ amɛ be ni Yehowa baaye eshiwoi lɛ anɔ lɛ. (Rom. 15:4) Be ni wɔsusuɔ anɔkwafoi nɛɛ ahe lɛ, kadimɔ be abɔ ni amɛkɛmɛ, nɔ hewɔ ni amɛto amɛtsui shi amɛmɛ, kɛ jɔɔmɔi ni amɛná.

Abraham mɛ afii pii dani afɔ enabii Esau kɛ Yakob (Kwɛmɔ kuku 9, 10)

9, 10. Be enyiɛ Abraham kɛ Sara kɛmɛ Yehowa?

9 Mɛi ni ‘tsɔ hemɔkɛyeli kɛ tsuishitoo nɔ amɛná shiwoi lɛ’ ateŋ mɛi komɛi ji Abraham kɛ eŋa Sara. Ŋmalɛi lɛ hãa wɔleɔ akɛ, “akɛni Abraham to etsui shi hewɔ lɛ,” Yehowa wo lɛ shi akɛ ebaajɔɔ lɛ ni ehã eseshibii lɛ ayi afa. (Heb. 6:12, 15) Shi ehe bahia ni Abraham aya nɔ ato etsui shi lolo. Mɛni hewɔ? Ejaakɛ ebaahe be dani shiwoo lɛ baaba mli. Kpaŋmɔ ni Yehowa kɛ Abraham kpaŋ lɛ bɔi nitsumɔ yɛ Nisan 14, 1943 D.Ŋ.B. Nakai gbi lɛ nɔ Abraham, Sara, kɛ amɛshĩabii lɛ fɛɛ fo Yufrate Faa lɛ kɛtee Shiwoo Shikpɔŋ lɛ nɔ. No sɛɛ lɛ, esaa emɛ afii 25 dani amɛfɔ amɛbi Isak yɛ afi 1918 D.Ŋ.B., kɛkɛ ni emɛ afii 60 ekoŋŋ dani afɔ enabii Esau kɛ Yakob yɛ afi 1858 D.Ŋ.B.​—Heb. 11:9.

10 Ani Yehowa hã Abraham gboshinii yɛ Shiwoo Shikpɔŋ lɛ nɔ? Biblia lɛ hãa hetoo akɛ: “Ehãaa lɛ gboshinii ko yɛ nɔ, dabi, ehãaa lɛ nɔ ni da bɔ ni ekɛ enane baama nɔ tete; shi ewo lɛ shi akɛ ekɛbaahã lɛ koni etsɔ enɔ, ni yɛ esɛɛ lɛ, ekɛbaahã eseshibii lɛ, tsɛbelɛ no mli lɛ ebɛ bi ko.” (Bɔf. 7:5) Be ni Abraham fo Yufrate Faa lɛ, afii 430 sɔŋŋ baho dani eseshibii lɛ batsɔ maŋ, ni sɛɛ mli lɛ, amɛyahi Shiwoo Shikpɔŋ lɛ nɔ.​—2 Mose 12:40-42; Gal. 3:17.

11. Mɛni hewɔ Abraham jɛ etsuiŋ emɛ Yehowa lɛ? Ni mɛɛ jɔɔmɔi ebaaná yɛ etsuishitoo lɛ hewɔ?

11 Abraham jɛ etsuiŋ emɛ Yehowa, ejaakɛ ehe Yehowa eye. Ená nɔmimaa akɛ, bɔ fɛɛ bɔ ni fee lɛ Yehowa baaye eshiwoo lɛ nɔ. (Kanemɔ Hebribii 11:8-12.) Eyɛ mli akɛ jeee Yehowa shiwoi lɛ fɛɛ ba mli be ni Abraham yɔɔ wala mli lɛ moŋ, kɛ̃lɛ ekɛ miishɛɛ to etsui shi emɛ Yehowa. Wɔsɛɛ lɛ, abaatee lɛ shi kɛba Paradeiso lɛ mli, ni emii baashɛ ehe waa. Ebaaná ele akɛ Biblia mli woji pii wieɔ nibii ni tee nɔ yɛ lɛ kɛ eseshibii lɛ ashihilɛ mli lɛ ahe, ni enɛ baahã enaa akpɛ ehe waa. * Kɛfata he lɛ, ebaana akɛ, nibii ni tee nɔ yɛ eshihilɛ mli lɛ ye ebua waa koni Yehowa yiŋtoo ni kɔɔ seshi ni awo ehe shi lɛ he lɛ aba mli, ni enɛ hu baahã emli afili lɛ waa! Ŋwanejee ko bɛ he akɛ, eshwaŋ ehe kɔkɔɔkɔ akɛ ekɛ afii pii mɛ Yehowa.

12, 13. Mɛni hewɔ ehe bahia ni Yosef ato etsui shi lɛ? Ni mɛɛ su kpakpa ejie lɛ kpo?

12 Abraham nanakaŋsowa Yosef hu kɛ miishɛɛ to etsui shi. Mɛi srɔtoi ye lɛ sane ni ejaaa kwraa. Klɛŋklɛŋ lɛ, enyɛmimɛi hii lɛ hɔ̃ɔ lɛ akɛ nyɔŋ be ni eye aaafee afii 17. No sɛɛ lɛ, afolɔ enaa akɛ eetao eto enuŋtsɔ lɛ ŋa kabonaa, ni awo lɛ tsuŋ. (1 Mose 39:11-20; Lala 105:17, 18) Efee tamɔ nɔ ni aagbala etoi yɛ jalɛ nii ni efeɔ lɛ hewɔ, moŋ fe ni abaajɔɔ lɛ. Shi afii 13 sɛɛ lɛ, nɔ fɛɛ nɔ tsake trukaa. Ajie lɛ kɛjɛ tsuŋwoo mli, ni ebatsɔ Ejipt maŋtsɛ lɛ sɛɛmɔ.​—1 Mose 41:14, 37-43; Bɔf. 7:9, 10.

13 Ani naagbai ni Yosef kɛkpe lɛ hã emli fu Yehowa? Ani enu he akɛ e-Nyɔŋmɔ lɛ ekwa lɛ? Dabi. Mɛni ye ebua Yosef ni eto etsui shi emɛ Yehowa lɛ? Ená hemɔkɛyeli yɛ Yehowa mli. Ena Yehowa nine yɛ sane lɛ mli. Nɔ ni ekɛɛ enyɛmimɛi lɛ hãa wɔnaa enɛ faŋŋ. Ekɛɛ amɛ akɛ: “Nyɛkashea gbeyei; kulɛ Nyɔŋmɔ najiaŋ miyɔɔ lo? Nyɛ lɛ, nyɛsusu mi efɔŋ; shi Nyɔŋmɔ lɛ esusu lɛ ekpakpa, be ni afee ni ahere mɛi babaoo yiwala taakɛ bɔ ni eba mli ŋmɛnɛ nɛɛ.” (1 Mose 50:19, 20) Ekã shi faŋŋ akɛ, Yosef shwaaa ehe kwraa akɛ emɛ Yehowa.

14, 15. (a) Mɛni hewɔ David tsuishitoo lɛ sa kadimɔ lɛ? (b) Mɛni ye ebua David ni eto etsui shi emɛ Yehowa?

14 Susumɔ Maŋtsɛ David hu he okwɛ. Lɛ hu mɛi srɔtoi ye lɛ sane ni ejaaa. Be ni eji oblanyo lɛ, Yehowa fɔ lɛ mu akɛ mɔ ni baaye Israel nɔ maŋtsɛ. Shi afii 15 sɔŋŋ ho dani ebatsɔ lɛ diɛŋtsɛ ekutso lɛ po nɔ maŋtsɛ. (2 Sam. 2:3, 4) Yɛ afii 15 ni ekɛmɛ nɛɛ amli lɛ, Maŋtsɛ Saul ni no mli lɛ ekwa Yehowa lɛ, gbɔbi lɛ tamɔ kooloo. * Enɛ hã David batsɔ kobɔfo. Eyaba abo yɛ maji krokomɛi anɔ, ni ehi tɛkploi amli yɛ ŋa lɛ nɔ. Sɛɛ mli lɛ, Saul yagbo yɛ ta mli. Shi ehe bahia ni David asaa amɛ aaafee afii kpawo dani ebatsɔ Israel fɛɛ nɔ maŋtsɛ.​—2 Sam. 5:4, 5.

15 Mɛni hewɔ David kɛ miishɛɛ to etsui shi emɛ Yehowa lɛ? Yɛ Lala 13 lɛ, be ni David ebi shii ejwɛ akɛ “Mɛɛ beyinɔ?” lɛ, ewie akɛ: “Mi lɛ, omɔbɔnalɛ [loo osuɔmɔ ni tsakeee lɛ] nɔ mihiɛ kã; mitsui nyaa yɛ oyiwalaheremɔ lɛ mli. Malá mahã Yehowa, ejaakɛ efee mi ejurɔ.” (Lala 13:6) David ná nɔmimaa akɛ, Yehowa sumɔɔ lɛ ni esuɔmɔ lɛ tsakeee. Esusu bɔ ni Yehowa ye ebua lɛ yɛ bei ni eho lɛ amli lɛ he, ni ekɛ miishɛɛ kpa be ni Yehowa baahã enaagbai lɛ asɛɛ afo lɛ gbɛ. David ná nɔmimaa akɛ, kɛ́ emɛ Yehowa lɛ, eshwaŋ ehe kɔkɔɔkɔ.

Eji Yehowa bɛ he miishɛɛ akɛ ebaato etsui shi kulɛ, ekɛŋ wɔ akɛ wɔto wɔtsui shi

16, 17. Mɛni Yehowa Nyɔŋmɔ kɛ Yesu Kristo fɛɛ efee kɛtsɔɔ akɛ amɛyɛ he miishɛɛ akɛ amɛbaamɛ?

16 Eji Yehowa bɛ he miishɛɛ akɛ ebaato etsui shi kulɛ, ekɛŋ wɔ akɛ wɔto wɔtsui shi. Anɔkwa, mɔ ko bɛ ni toɔ etsui shi fe Yehowa. (Kanemɔ 2 Petro 3:9.) Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, kɛjɛ be ni Satan wie yɛ Eden abɔɔ lɛ mli akɛ Yehowa kɛ nibii kpakpai teɔ eshishi bii lɛ, afii akpei abɔ eho. Kɛ̃lɛ, Yehowa “miimɛ” kɛyashi be ni ebaatse egbɛ́i lɛ he ni ehã ana faŋŋ akɛ nɔ ni Satan wie lɛ ji amale. Kɛ́ efee nakai lɛ, “mɛi fɛɛ ní mɛɔ lɛ lɛ” baaná jɔɔmɔi babaoo.​—Yes. 30:18.

17 Yesu hu yɛ he miishɛɛ akɛ ebaato etsui shi emɛ. Be ni eba shikpɔŋ lɛ nɔ lɛ, eye Yehowa anɔkwa kɛyashi egbo. No sɛɛ lɛ, atee lɛ shi ni eyapue yɛ Yehowa hiɛ yɛ ŋwɛi yɛ afi 33 Ŋ.B., koni adesai aná ekpɔmɔ afɔleshãa lɛ he sɛɛ. Kɛ̃lɛ, ehe bahia ni emɛ kɛyashi afi 1914 dani ebɔi nɔyeli akɛ Maŋtsɛ. (Bɔf. 2:33-35; Heb. 10:12, 13) Shi Yesu baaya nɔ amɛ lolo, ejaakɛ Afii Akpe Nɔyeli lɛ naagbee dani abaakpãta ehenyɛlɔi fɛɛ ahiɛ kwraa. (1 Kor. 15:25) Be ni Yesu kɛbaamɛ lɛ fa waa, shi wɔle akɛ, eshwaŋ ehe kɔkɔɔkɔ akɛ emɛ.

MƐNI BAAYE ABUA WƆ?

18, 19. Mɛni baaye abua wɔ ni wɔná he miishɛɛ akɛ wɔbaato wɔtsui shi wɔmɛ Yehowa?

18 Eyɛ faŋŋ akɛ, esa akɛ wɔteŋ mɔ fɛɛ mɔ aná he miishɛɛ akɛ ebaato etsui shi emɛ Yehowa. Shi mɛni baaye abua wɔ ni wɔnyɛ wɔfee nakai? Esa akɛ wɔsɔle koni Nyɔŋmɔ ahã wɔ emumɔ krɔŋkrɔŋ lɛ, ejaakɛ tsuishitoo fata sui kpakpai ni mumɔ krɔŋkrɔŋ lɛ hãa wɔjieɔ lɛ kpo lɛ ahe. (Efe. 3:16; 6:18; 1 Tes. 5:17-19) Kpa Yehowa fai ni eye ebua bo ni oto otsui shi kɛ́ okɛ shihilɛ ni jaraa miikpe.

19 Nɔ kroko hu ni baaye abua wɔ ji, ni wɔbaakai nɔ ni ye ebua Abraham, Yosef, kɛ David ni amɛnyɛ amɛto amɛtsui shi amɛmɛ Yehowa lɛ. Yɛ nɔ najiaŋ ni amɛbaajwɛŋ nɔ ni amɛ pɛ amɛtaoɔ lɛ he lɛ, amɛná hemɔkɛyeli yɛ Yehowa mli, ni amɛkɛ amɛhiɛ fɔ̃ enɔ. Kɛ́ wɔsusu bɔ ni amɛná amɛtsuishitoo lɛ he sɛɛ lɛ he lɛ, ebaawo wɔ hewalɛ ni wɔ hu wɔto wɔtsui shi.

20. Mɛni esa akɛ wɔtswa wɔfai shi akɛ wɔbaafee?

20 Ekolɛ naagbai kɛ kai ni wɔkɛkpeɔ lɛ baahã wɔbi Yehowa akɛ: “Mɛɛ beyinɔ?” (Yes. 6:11) Kɛ̃lɛ, nyɛhãa wɔtswaa wɔfai shi akɛ wɔbaato wɔtsui shi wɔmɛ lɛ. Wɔle akɛ Nyɔŋmɔ kɛ emumɔ krɔŋkrɔŋ lɛ baaye abua wɔ, no hewɔ lɛ, wɔbaakase gbalɔ Yeremia ni wɔ hu wɔkɛɛ akɛ: “Yehowa ji migbɛfaŋnɔ, hewɔ lɛ mihiɛ kã enɔ.”​—Yaafo 3:21, 24.

^ kk. 11 Mose Klɛŋklɛŋ Wolo lɛ mli yitsei aaafee 15 wieɔ Abraham wala shihilɛ he sane. Kɛfata he lɛ, awie Abraham he sane fe shii 70 yɛ Kristofoi A-Hela Ŋmalɛi lɛ mli.

^ kk. 14 Be ni Saul ye maŋtsɛ nɔ ni shɛɛɛ afii etɛ lɛ, Yehowa kwa lɛ. Kɛ̃lɛ, ehã Saul tee nɔ eye nɔ afii 38 kɛyashi egbo.​—1 Sam. 13:1; Bɔf. 13:21.