1, 2. Nĩ maũndũ marĩkũ meekĩkire Filipi maatũmire Paulo na Sila maikio njera? (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.)

NĨ ŨTUKŨ gatagatĩ. Amishonarĩ erĩ, Paulo na Sila, marĩ njera itũũra-inĩ rĩa Filipi. Mohetwo na ndungu magũrũ nĩguo matikore na no maratuurũo mĩgongo nĩ ũndũ wa kũhũrũo kũrĩa maahũrĩtwo. (Atũm. 16:23, 24) Maũndũ maacenjetie na ihenya mũno. Maanyitirũo o rĩmwe materĩgĩrĩire nĩ kĩrĩndĩ na gĩkĩmatwara mbere ya igooti rĩakoretwo rĩahaarĩrio na ihenya nĩ ũndũ wao. Nguo iria meekĩrĩte igĩtarũrangwo na makĩhũrũo ũũru na iboko. (Atũm. 16:16-22) Ũcio ndwarĩ ũndũ wa kĩhooto o na hanini! Tondũ Paulo aarĩ raiya wa Roma, nĩ aagĩrĩirũo gũcirithio na njĩra njega. *

² Paulo aikarĩte nduma-inĩ kũu njera, nĩ eecũranagia maũndũ marĩa meekĩkĩte mũthenya ũcio. Ageciria ũhoro wa andũ a kũu Filipi. Ngũrani na matũũra mangĩ Paulo aaceereire, itũũra rĩu o na rĩtiarĩ na thunagogi ya Ayahudi. Athathaiya Ayahudi maabataraga gũcemania nja wa ihingo cia itũũra hakuhĩ na karũũĩ. (Atũm. 16:13, 14) Hihi gwatariĩ ũguo tondũ  itũũra rĩu rĩtiarĩ na arũme Ayahudi na arĩ ikũmi, arĩa maabataranagia nĩguo mathondeke thunagogi? Andũ a Filipi nĩ meerahagĩra mũno gũkorũo marĩ raiya a Roma. (Atũm. 16:21) Hihi nĩkĩo mateciragia atĩ Ayahudi acio erĩ, Paulo na Sila, no makorũo marĩ raiya a Roma? O ũrĩa kũngĩkorũo kwarĩ, meekorire maikĩtio njera na njĩra ĩtarĩ ya kĩhooto.

3. Nĩ kĩĩ kĩngĩatũmire Paulo age gũtaũkĩrũo nĩ ũndũ wa gwĩkora njera, no nĩ mwerekera ũrĩkũ onanirie?

³ Kwahoteka Paulo ningĩ nĩ eeciragia ũhoro wa maũndũ mangĩ meekĩkĩte mĩeri ĩigana ũna mbere ĩyo. Mĩeri-inĩ ĩyo, aarĩ mwena ũrĩa ũngĩ wa Iria rĩa Aegea, gĩcigo-inĩ kĩa Asia Nini. Paulo arĩ kũu, roho mũtheru nĩ wamũgiririe maita maigana ũna kũhunjia icigo-inĩ imwe cia kũu. Nĩ ta roho mũtheru wamũtindĩkaga athiĩ kũndũ kũngĩ. (Atũm. 16:6, 7) No hihi nĩ kũ? Nĩ aagĩire macokio kĩoneki-inĩ kĩmwe onire arĩ Teroa. Paulo eerirũo ũũ: “Ringa ũũke Makedonia.” Nĩ ũndũ wa kuona wendi wa Jehova ũndũ-inĩ ũcio, Paulo nĩ eetĩkĩrire rĩĩtana rĩu atekũrĩa marĩĩgu. (Thoma Atũmwo 16:8-10.) No hihi gwekĩkire atĩa thutha ũcio? Kahinda kanini thutha wa gũkinya Makedonia, eekorire njera. Nĩ kĩĩ gĩatũmire Jehova etĩkĩrie ũndũ ũcio? Paulo angĩaikarire njera ihinda rĩigana atĩa? O na angĩkorũo Paulo nĩ eeyũragia ciũria icio, ndarekire iniine wĩtĩkio na gĩkeno gĩake. Marĩ na Sila nĩ “kũhoya maahoyaga makĩgoocaga Ngai na nyĩmbo.” (Atũm. 16:25) Nĩ maahooreririo ngoro na meciria nĩ thayũ wa Ngai.

4, 5. (a) Maũndũ maitũ mangĩhanana atĩa na ma mũtũmwo Paulo? (b) Maũndũ ma Paulo maacenjirie atĩa na njĩra ĩterĩgĩrĩirũo?

⁴ Kwahoteka nĩ kũrĩ hĩndĩ wanaigua o ta Paulo atĩ nĩ ũrarũmĩrĩra ũtongoria wa roho mũtheru, no thutha-inĩ maũndũ makĩaga gũthiĩ ũrĩa werĩgagĩrĩra. Ũgĩcemania na mathĩna ĩmwe kwa ĩmwe kana ũgĩĩkora ũndũ-inĩ wabataraga gwĩka mogarũrũku manene ũtũũro-inĩ waku. (Koh. 9:11) Wecũrania ũndũ ũcio, kwahoteka nĩ watigirũo ũkĩyũria nĩ kĩĩ gĩatũmire Jehova arekererie maũndũ mamwe mekĩke. Angĩkorũo nĩguo-rĩ, nĩ kĩĩ kĩngĩgũteithia gũthiĩ na mbere gũkirĩrĩria ũrĩ na ũũma biũ harĩ Jehova? Nĩguo tuone macokio, reke tũthiĩ na mbere gũthuthuria rũgano rwa Paulo na Sila.

⁵ Rĩrĩa Paulo na Sila maathiaga na mbere kũina nyĩmbo, maũndũ maigana ũna materĩgĩrĩirũo nĩ meekĩkire. O rĩmwe nĩ kwoimĩrire gĩthingithia kĩnene. Mĩrango ya njera ĩkĩhingũka. Mĩnyororo yothe ĩrĩa yohete andũ arĩa maarĩ njera ĩkĩohoka. Paulo akĩgiria mũrangĩri wa njera kwĩyũraga ona maũndũ macio. Mũrangĩri ũcio wa njera o hamwe na famĩlĩ yake makĩbatithio. Na gũgĩkĩa, acirithania magĩtũma thigari irekererie Paulo na Sila. Thigari ikĩmoria moime itũũra rĩu na njĩra ya thayũ. Thutha ũcio, rĩrĩa maamenyire atĩ Paulo na Sila maarĩ raiya a Roma, acirithania acio makĩona atĩ nĩ maahĩtĩtie mũno, kwoguo magĩthiĩ kũmoimagaria o ene. No Paulo na Sila maambire gũthiĩ kuugĩra Ludia ũhoro, ũrĩa wakoretwo abatithio. Makĩria ma ũguo, makĩoya mweke ũcio gwĩkĩra aarĩ na ariũ a Ithe witũ ngoro. (Atũm. 16:26-40) Maũndũ maacenjirie na ihenya mũno.

6. Nĩ maũndũ marĩkũ tũkwarĩrĩria?

⁶ Nĩ ũndũ ũrĩkũ tũngĩĩruta kuumana na maũndũ macio? Jehova no eke ũndũ ũterĩgĩrĩirũo, na kwoguo tũtiagĩrĩirũo gũtangĩka rĩrĩa twacemania na magerio. Maũndũ marĩa Paulo aandĩkĩire kĩũngano gĩa Filipi thutha ũcio megiĩ gũtangĩka na thayũ wa Ngai, monanagia atĩ hatarĩ  nganja nĩ eerutire ũndũ wa bata kuumana na maũndũ macio. Reke twambe twarĩrĩrie ciugo cia Paulo iria irĩ thĩinĩ wa Afilipi 4:6, 7. (Thoma.) Tũcoke tũrore ngerekano ingĩ irĩ Maandĩko-inĩ ironania ũrĩa Jehova eekire ũndũ ũterĩgĩrĩirũo. Na mũico-inĩ nĩ tũkuona ũrĩa “thayũ wa Ngai” ũngĩtũteithia gũkirĩrĩria tũrĩ na ũũma biũ harĩ Jehova.

7. Nĩ ũndũ ũrĩkũ Paulo eendaga kũrutana rĩrĩa aandĩkĩire kĩũngano gĩa Filipi marũa, na nĩ ũndũ ũrĩkũ tũngĩĩruta kuumana na ciugo ciake?

⁷ Hatirĩ nganja atĩ rĩrĩa kĩũngano gĩa Filipi gĩathomire marũa ma Paulo nĩ kĩaririkanire maũndũ marĩa aacemanĩtie namo na ũrĩa gũtaarĩ mũndũ werĩgagĩrĩra Jehova atongorie maũndũ na njĩra ĩrĩa aamatongoririe. Nĩ ũndũ ũrĩkũ Paulo eendaga kũmaruta? Matigatangĩke. Mahoe na nĩ mekwamũkĩra thayũ wa Ngai. No ta rora wone atĩ “thayũ wa Ngai . . . ũkĩrĩte ũtaũku wothe.” Hihi ũguo nĩ kuuga atĩa? Ataũri amwe monanĩtie ciugo icio nĩ kuuga atĩ “ũkĩrĩte o na ũrĩa tũngĩrota” kana “ũkĩrĩte ũndũ o wothe mũndũ angĩbanga.” Kwoguo Paulo oigaga atĩ “thayũ wa Ngai” nĩ wa magegania o na gũkĩra ũndũ o wothe tũngĩciria. Kwoguo, o na angĩkorũo na maitho maitũ ma ũmũndũ tũtirona kĩhonia kĩa mathĩna maitũ, Jehova nĩ onaga na no eke ũndũ tũterĩgĩrĩire.—Thoma 2 Petero 2:9.

8, 9. (a) O na gũtuĩka Paulo nĩ aacemanirie na ũndũ ũtaarĩ wa kĩhooto itũũra-inĩ rĩa Filipi-rĩ, nĩ moimĩrĩro marĩkũ mega monekire? (b) Nĩ kĩĩ kĩngĩatũmire kĩũngano gĩa Filipi kĩoe ciugo cia Paulo na ũritũ?

⁸ Aarĩ na ariũ a Ithe witũ a Filipi nĩ mangĩekĩrirũo hinya mecũrania maũndũ marĩa meekĩkĩte ihinda-inĩ rĩu rĩa mĩaka ikũmi kuuma rĩrĩa Paulo aarĩ njera kũu. Ciugo icio cia Paulo ciarĩ cia ma. O na gũtuĩka Jehova nĩ eetĩkĩrĩtie ũndũ ũtaarĩ wa kĩhooto wĩkĩke, nĩ kwagĩire na mweke wa “kũrũĩrĩra ũhoro ũrĩa mwega na njĩra ya watho.” (Afil. 1:7) Acirithania acio a kũu nĩ mangĩeciririe kerĩ matanokĩrĩra kĩũngano kĩu kĩerũ kĩambĩrĩirio itũũra-inĩ rĩu. Kwahoteka nĩ ũndũ wa maũndũ marĩa Paulo eekire, Luka, ũrĩa warĩ ndagĩtarĩ, nĩ aahotire gũtigwo itũũra-inĩ rĩu rĩa Filipi thutha wa Paulo na Sila gũthiĩ. Kwoguo Luka nĩ angĩahotire gũteithĩrĩria kĩũngano kĩu kĩerũ gĩa Gĩkristiano itũũra-inĩ rĩu.

⁹ Ma nĩ atĩ rĩrĩa aarĩ na ariũ a Ithe witũ a Filipi maathomire marũa macio ma Paulo, nĩ maamenyire atĩ icio itiarĩ ciugo cia mũthomi ũikarĩte handũ wabici-inĩ. Paulo nĩ aacemanĩtie na moritũ manene, ĩndĩ nĩ onanirie atĩ aarĩ na “thayũ wa Ngai.” O na makĩria, rĩrĩa Paulo aandĩkaga marũa macio, ohetwo kĩoho kĩa nyũmba taũni-inĩ ya Roma. O na kũrĩ ũguo, no onanagia atĩ aarĩ na “thayũ wa Ngai.”—Afil. 1:12-14; 4:7, 11, 22.

10, 11. Nĩ atĩa twagĩrĩirũo nĩ gwĩka rĩrĩa tũratangĩka gũkĩria njano nĩ ũndũ wa thĩna mũna, na nĩ ũndũ ũrĩkũ tũngĩĩrĩgĩrĩra?

¹⁰ Nĩ kĩĩ kĩngĩtũteithia nĩguo tũtigatangĩke nĩ ũndũ o na ũrĩkũ na tũkorũo na “thayũ wa Ngai”? Ciugo cia Paulo kũrĩ kĩũngano gĩa Filipi cionanagia atĩ kĩhonia kĩa mĩtangĩko nĩ mahoya. Kwoguo rĩrĩa tũratangĩka, twagĩrĩirũo kũhoya. (Thoma 1 Petero 5:6, 7.) Hoya Jehova ũrĩ na wĩtĩkio biũ ũkĩmenyaga atĩ nĩ akũrũmbũyagia. Hoya ‘ũgĩcokagia ngatho’ na ũririkanage irathimo iria wonete. Nĩ tũrĩĩhokaga Jehova makĩria twaririkana atĩ no ahote “kũhingia makĩria ma maũndũ marĩa tũmũhoyaga kana tũngĩĩcirĩria.”—Ef. 3:20.

¹¹ O ta ũrĩa kwarĩ harĩ Paulo na Sila marĩ Filipi, twahota kũmaka mũno tuona maũndũ marĩa Jehova aratwĩkĩra ithuĩ  tũrĩ mũndũ ũmwe ũmwe. Wahota gũkorũo ti ũndũ wa magegania, ĩndĩ nĩ ũndũ ũrĩa tũrabatara. (1 Kor. 10:13) O na kũrĩ ũguo, ti kuuga twagĩrĩirũo gũikara thĩ tũtegwĩka ũndũ twetereire Jehova arũnge ũndũ kana aniine thĩna. No mũhaka tuoe makinya maratwarana na mahoya maitũ. (Rom. 12:11) Ciĩko citũ nĩ cionanagia ũrĩa ngoro itũ ĩtariĩ kũna na ikahe Jehova ũndũ angĩrathima. No nĩ wega kũririkana atĩ Jehova ndekagĩrĩrũo mĩhaka nĩ mahoya maitũ, mĩbango itũ, kana maũndũ marĩa twĩrĩgĩrĩire. Rĩmwe no atwĩkĩre ũndũ tũterĩgĩrĩire. Reke tũthuthurie ngerekano imwe irĩ Bibilia-inĩ iria ingĩkĩra hinya ũũma witũ harĩ ũhoti wa Jehova wa gũtwĩkĩra ũndũ tũterĩgĩrĩire.

12. (a) Mũthamaki Hezekia eekire atĩa rĩrĩa aarĩ hakuhĩ gũtharĩkĩrũo nĩ Senakeribu Mũthamaki wa Ashuri? (b) Nĩ ũndũ ũrĩkũ tũngĩĩruta kuumana na ũrĩa Jehova aahiũranirie na thĩna ũcio?

¹² Rĩrĩa twathuthuria Maandĩko, nĩ tuonaga ngerekano nyingĩ cia Jehova agĩka ũndũ ũterĩgĩrĩirũo. Mũthamaki Hezekia aatũũraga ihinda-inĩ rĩrĩa Mũthamaki Senakeribu wa Ashuri aatharĩkĩire Juda na agĩtooria matũũra mothe marĩa maarĩ mairigĩre, o tiga itũũra rĩa Jerusalemu. (2 Ath. 18:1-3, 13) Senakeribu agĩcoka akĩroria meciria make harĩ gũtharĩkĩra Jerusalemu. Mũthamaki Hezekia eekire atĩa rĩrĩa onire ũgwati ũrĩa warĩ ho? Aahoire Jehova na agĩetha ũtaaro kũrĩ mũnabii Isaia. (2 Ath. 19:5, 15-20) Ningĩ Hezekia nĩ onanirie atĩ aarĩ na ũigananĩru rĩrĩa aarĩhire igooti rĩrĩa eetĩtio nĩ Senakeribu. (2 Ath. 18:14, 15) Ihinda-inĩ o rĩu, Hezekia nĩ aahaarĩirie itũũra rĩu tondũ nĩ rĩngĩarigicĩirio ihinda iraihu. (2 Maũ. 32:2-4) No thĩna ũcio waniinirũo atĩa? Jehova aatũmire mũraika ũrĩa waniinire thigari 185,000 cia Senakeribu ũtukũ ũmwe. Nĩ ma, o na Hezekia nderĩgagĩrĩra ũndũ ta ũcio.—2 Ath. 19:35.

13. (a) Nĩ atĩa tũngĩĩruta kuumana na maũndũ marĩa Jusufu aacemanirie namo? (b) Nĩ na njĩra ĩrĩkũ Sara, mũtumia wa Iburahimu, onire ũndũ ũterĩgĩrĩirũo?

¹³ Ta wĩcirie ngerekano ya Jusufu, mũriũ wa Jakubu. Rĩrĩa Jusufu aarĩ njera bũrũri-inĩ wa Misiri-rĩ, hihi nĩ angĩarotire atũĩtwo wa kerĩ kuuma harĩ Mũthamaki bũrũri-inĩ ũcio, kana hihi atĩ nĩ angĩahũthĩrirũo nĩ Jehova kũhonokia famĩlĩ yao kuumana na ng’aragu? (Kĩam. 40:15; 41:39-43; 50:20) Hatirĩ nganja atĩ ciĩko cia Jehova nĩ ciakĩrire ũndũ o wothe Jusufu angĩerĩgĩrĩire. Ningĩ ta wĩcirie ũhoro wa Sara, cũcũ wa Ithe wa Jusufu. Hihi Sara nĩ angĩerĩgĩrĩire atĩ Jehova nĩ angĩamũheire mwana wake arĩ mũkũrũ, tiga ũrĩa aaciarĩirũo nĩ ngombo yake ya mũirĩtu? Gũciarũo kwa Isaaka gwakĩrire ũndũ o wothe Sara angĩerĩgĩrĩire.—Kĩam. 21:1-3, 6, 7.

14. Nĩ ũũma ũrĩkũ tũngĩkorũo naguo harĩ Jehova?

¹⁴ Nĩ ma, tũtingĩrĩgĩrĩra Jehova eherie  mathĩna maitũ mothe na njĩra ya kĩama mbere ya tũingĩrĩte thĩinĩ wa thĩ njerũ. O na ningĩ tũtimwĩraga atwĩkĩre maũndũ ma magegania ũtũũro-inĩ witũ. No nĩ tũĩ atĩ Ngai ũrĩa wateithirie ndungata ciake mahinda-inĩ ma tene na njĩra cia magegania nowe Ngai witũ, Jehova. (Thoma Isaia 43:10-13.) Gũkorũo na ũũma ũcio nĩ gũtũmaga tũkorũo na wĩtĩkio harĩ we. Nĩ tũĩ atĩ no eke ũndũ o wothe ũrĩa ũrabatarania nĩguo atũhe hinya tũhote kũhingia wendi wake biũ. (2 Kor. 4:7-9) Nĩ maũndũ marĩkũ tũngĩĩruta kuumana na ngerekano icio irĩ Bibilia-inĩ? O ta ũrĩa ngerekano cia Hezekia, Jusufu, na Sara cionania, Jehova no atũteithie gũtooria ũndũ o wothe tũrona ũigana kĩrĩma tũngĩthiĩ na mbere gũkorũo tũrĩ ehokeku harĩ we.

15. Nĩ kĩĩ kĩngĩtũteithia tũtũũrie “thayũ wa Ngai,” na ũndũ ũcio ũhotekaga atĩa?

¹⁵ Nĩ na njĩra ĩrĩkũ tũngĩhota kũhiũrania na mathĩna na tũtũũrie “thayũ wa Ngai”? Nĩ kũgerera gũtũũria ũrata mwega hamwe na Jehova Ngai witũ. Ũrata ta ũcio no ũhotekire tu “kũgerera Kristo Jesu” ũrĩa warutire muoyo wake ũrĩ igongona rĩa ũkũũri. Kũrutwo kwa igongona rĩu rĩa ũkũũri nĩ gĩĩko kĩngĩ kĩa magegania kĩa Ithe witũ Jehova. Jehova ahũthagĩra ũkũũri kũhumbĩra mehia maitũ, agatũhotithia kũgĩa na thamiri theru, na tũkahota kũmũkuhĩrĩria.—Joh. 14:6; Jak. 4:8; 1 Pet. 3:21.

16. Gũthiaga atĩa rĩrĩa twagĩa na “thayũ wa Ngai”? Heana ngerekano.

¹⁶ Gũthiaga atĩa rĩrĩa twamũkĩra “thayũ wa Ngai ũrĩa ũkĩrĩte ũtaũku wothe”? Maandĩko moigaga atĩ thayũ ũcio ‘ũrĩgitagĩra ngoro citũ na meciria maitũ kũgerera Kristo Jesu.’ (Afil. 4:7) Kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa gĩtaũrĩtwo “kũgitĩra” kĩahũthagĩrũo njeshi-inĩ. Kĩonanagia gĩkundi gĩa thigari kĩrĩa kĩngĩagitĩrire itũũra rĩirigĩre matukũ-inĩ macio ma tene. Itũũra rĩa Filipi rĩatariĩ ũguo. Aikari a Filipi maakomaga marĩ na thayũ nĩ kũmenya atĩ nĩ haarĩ thigari ciagitagĩra ihingo cia itũũra rĩu. Na njĩra o ta ĩyo, rĩrĩa tũrĩ na “thayũ wa Ngai,” ngoro citũ na meciria maitũ irĩikaraga na thayũ. Nĩ tũmenyaga atĩ Jehova nĩ atũrũmbũyagia na nĩ endaga tũgaacĩre. (1 Pet. 5:10) Kũmenya ũguo nĩ gũtũgitagĩra tũtigatoorio nĩ mĩtangĩko kana nĩ gũkua ngoro.

17. Nĩ kĩĩ kĩngĩtũteithia twage gwĩtigĩra ihinda rĩũkĩte?

¹⁷ Ica ikuhĩ, andũ nĩ megũcemania na thĩna ũrĩa mũnene mũno ũkoneka thĩinĩ wa thĩ. (Mat. 24:21, 22) Tũtiũĩ maũndũ mothe megiĩ ũrĩa thĩna ũcio ũgatũhutia tũrĩ mũndũ ũmwe ũmwe. O na kũrĩ ũguo, tũtiagĩrĩirũo kũreka ũndũ ũcio ũtũme tũtangĩke mũno. O na gũtuĩka tũtiũĩ maũndũ mothe marĩa Jehova ageeka, nĩ tũĩ Ngai witũ. Nĩ tuonete kũringana na ũrĩa anahiũrania na andũ mahinda mahĩtũku atĩ gũtekũmakania ũndũ ũrĩa ũgwĩkĩka, hĩndĩ ciothe Jehova nĩ arĩhingagia muoroto wake na rĩmwe ekaga ũguo na njĩra ĩterĩgĩrĩirũo. Hĩndĩ ciothe Jehova atwĩkĩra ũndũ, no tuone “thayũ wa Ngai ũrĩa ũkĩrĩte ũtaũku wothe” na njĩra njerũ.