1, 2. I bika byātene ba Polo ne Shilasa mu Fidipai? (Tala kifwatulo ku ngalwilo.)

TALA bidi uno mwanda. Pādi ke pa bukata bwa bufuku. Bamishonele babidi, ba Polo ne Shilasa, bādi mu kyumba kya munda bininge mudi fututu, mu kifungo kya mu kibundi kya Fidipai. Kebādipo babwanya ne kwimana kwine, mwanda bādi bakutwe ku maulu, kadi miongo yādi ibasansa na bikupilwa bikomo byobēbakupīle. (Bilongwa 16:23, 24) Lubanga lwa dino difuku, kibumbo kya bantu bakalabale, kyāselēle ba Polo ne Shilasa ku nsoko. Na pano kala, bāponejibwa. Bēbapandamwina bisandi ne kwibakupila nsonde bininge. (Bilongwa 16:16-22) Bine bālongēlwe bukondame! Polo wādi mwine Loma, nanshi wādi ufwaninwe kuponejibwa mu muswelo mwendele’mo. *​—Tala kunshi kwa dyani.

² Pobādi mu kifungo, padi Polo ye uno wālangulukīle pa bintu byēbatene mu dine difuku’dya ne pa bekadi ba mu Fidipai. Mu kino kibundi kemwādipo shinankonka nansha imo na mwādi  mwikadile mu bibundi bikwabo bivule byādi byenda’mo Polo. O mwanda Bayuda bādi bakatōtela panja pa kibundi kubwipi na munonga. (Bilongwa 16:13, 14) Le i mwanda kemwādipo Bayuda dikumi mu kino kibundi, kibalwa kine kyādi kilombwa pa kūbaka shinankonka? Bekadi ba mu Fidipai bādi betatwila bu bene Loma. (Bilongwa 16:21) Padi o mwanda bano bekadi kebādipo balanga’mba ba Polo ne Shilasa nansha byobādi Bayuda, babwanya kadi kwikala ne bu bene Loma. Ketuyukilepo myanda yonso senene, ino kyotuyukile i kino amba ba Polo ne Shilasa bākutyilwe pampikwa mwanda.

3. Mwanda waka padi Polo wādi ulangalanga paāelelwe mu buloko, ino le wādi na mumweno’ka?

³ Kadi padi Polo ye uno wālangulukīle ne pa mobāfikile mu Fidipai. Myeji mityetye kunyuma, Polo wādi bukila bwa Dijiba dya Ejé, mu Azia Minele. Paādi kwine’kwa, mushipiditu ujila wāmukankeje kusapula mu bifuko bimobimo. Bidi pamo’nka na mushipiditu ujila wādi umutonona ende ku kifuko kikwabo. (Bilongwa 16:6, 7) Kwepi le? Polo paādi mu Toasa, wāmwene kimonwa, mwine mobādi bamunena’mba: “Abukila mu Masedonya.” Kiswa-mutyima kya Yehova kyādi padi tō! Penepa Polo waenda lubilo lonka mu Masedonya. (Tanga Bilongwa 16:8-10.) Le kwālongekele bika? Aye ufika’tu mu Masedonya, wāpitaila mu buloko! Mwanda waka Yehova wālekele kino kintu kifikile Polo? Le wālongele mafuku anga mu buloko? Nansha shi Polo wādi ulangalanga pa bino bintu, inoko lwitabijo lwandi kelwāzozelepo, kadi wādi na nsangaji. Aye ne Shilasa bāshilula kulombela “ne kutendela Leza na lwimbo.” (Bilongwa 16:25) Ebiya ndoe ya Leza yātalaja mityima ne ñeni yabo.

4, 5. (a) Le i muswelo’ka wiifwene ngikadilo yotudi’mo na yādi’mo Polo? (b) Lelo i muswelo’ka wāshintyile mu kitulumukila ngikadilo yādi’mo Polo?

⁴ Lelo nobe kodi mwiivwane pamo bwa Polo? Padi kudi bitatyi bimo mu būmi bobe byokodi mulombe Leza akukwashe ukwate butyibi ne kumona’mba wadi ulonda buludiki bwa mushipiditu ujila. Ino apo papita kitatyi watanwa na makambakano nansha būmi bobe bwa kulomba kushinta bintu bivule. (Musapudi 9:11) Abe pa kulangulukila pa bino bintu, ye uno padi weipangwile mwanda waka Yehova walekele bino bintu bilongeke. Penepa i bika bibwanya kukukwasha ūminine koku ukulupile ne pa mfulo mudi Yehova? Tubwanya kutana malondololo kupityila ku bintu bikwabo byēmwenine ba Polo ne Shilasa.

⁵ Ba Polo ne Shilasa pobādi bemba, bintu bivule byāshilula kulongeka mu kitulumukila. Dibajinji, kwaikala kutenkana kukatampe kwa ntanda. Bibelo bya kifungo byāshituka ponka na ponka. Penepa, myonji yādi ikutyilwe bakutwa yāzela. Kupwa, Polo wakankaja mulami wa kifungo aleke kwiipaya ebiya aye ne ba mu kisaka kyandi kyonso bābatyijibwa. Abo bukya lubanga, bambikavu ba kibundi bātuma bampulushi bakalupule ba Polo ne Shilasa mu buloko ne kwibanena bende mu ndoe. Bambikavu ba kibundi pa kuyuka’mba ba Polo ne Shilasa i bene Loma, ebiya bājingulula kilubo kikatampe kyobālongele, kupwa bāiya abo bene kwibakunkwija panja. Inoko kumeso kwa kutamba mu kibundi, ba Polo ne Shilasa bāendele kukashadika bidi Didya, kaka wabo wādi’tu ukibatyijibwa. Kadi bāingidije uno mukenga mwanda wa kukankamika banababo bakwabo ba mu Fidipai. (Bilongwa 16:26-40) Bine bintu byāshintyile bukidibukidi bonka!

6. I bika byotusa kubandaula mu kino kishinte?

⁶ I bika byotwifunda ku bino bintu? Yehova ubwanya kulonga bintu mu kitulumukila, o mwanda ketufwaninwepo kukambakanya mutyima shi tubatanwa na matompo. Buno bufundiji bwātulumwije Polo bininge, kino i kimweke kupityila ku byobya byaālembēle banababo ba mu Fidipai mwenda mafuku pa mwanda utala kukambakanya mutyima ne pa ndoe ya Leza. Mu kino kishinte tusa kubandaula’mo binenwa bya Polo bidi mu Fidipai 4:6, 7. (Tanga.) Kupwa, tusa kubandaula’mo monka myanda imoimo ya mu Bible yālongele’mo Yehova bintu mu kitulumukila. Ku mfulo, tusa kumona muswelo ubwanya kwitukwasha “ndoe ya Leza” tūminine matompo koku tukulupile ne pa mfulo mudi Yehova.

7. I bufundiji’ka bwāfundije Polo paālembēle banabetu ba mu Fidipai, ne i ñeni’ka yotubwanya kuboila’ko?

⁷ Banabetu ba mu Fidipai pobātangile mukanda wēbalembēle Polo, le wēbavulwije bika? Padi bavule bāvulukile byobya byātene ba Polo ne Shilasa ne muswelo wēbakweshe Yehova mu kitulumukila. Lelo Polo wēbafundije bufundiji’ka mu mukanda wāebatumine? Bufundiji i buno amba: Kemwakikambakanyai mityima. Lombelai, ebiya mukekala na “ndoe ya Leza itabukile milangwe yonso.” Le uno muneneno ushintulula bika? Malamuni amo a Bible anena’mba “itabukile bilotwa byetu byonso” nansha’mba “itabukile mpango yonso ya bantu.” Nanshi Polo wādi usaka kunena’mba “ndoe ya Leza” i ya kutendelwa’po kashā. Nansha kitatyi kimo byoketubwanyapo kuyuka kya kulonga pa makambakano etu, aye Yehova uyukanga. Kadi ubwanya kulonga bintu mu kitulumukila.​—Tanga 2 Petelo 2:9.

8, 9. (a) Nansha byālongēlwe Polo bukondame mu Fidipai, le i bintu’ka biyampe byālupukile’ko? (b) Mwanda waka banabetu ba mu Fidipai bākulupile bininge binenwa bya Polo?

⁸ Mukanda wa Polo wākankamikile banabetu ba mu Fidipai pobālangulukīle pa byēbalongēle Yehova mu myaka dikumi kunyuma. Nansha Yehova byaālekele ba Polo ne Shilasa balongēlwe bukondame, ino bino bintu byākweshe pa kulwila “myanda miyampe ne kuningija’yo ku meso a balupusa.” (Fidipai 1:7) Bambikavu ba kibundi kya Fidipai kebāsomwenwepo monka kupangapanga kino kipwilo kipya kya bene Kidishitu. Mwanā bwanga Luka wāshele mu Fidipai pāendele ba Polo ne Shilasa, padi i pa mwanda wa Polo wētelele bu mwine Loma. Penepa Luka wāikala na mukenga wa kukwasha bininge kipwilo kipya kya bene Kidishitu kya mu Fidipai.

⁹ Bano banabetu ba mu Fidipai pa kutanga mukanda wa Polo, bājingulwile amba bino binenwa keyādipo milangwe ya aye mwine. Polo wātenwe na matompo mavule. Nansha ke paālembēle bano banabetu, wādi mukutwe mu kifungo kya mu Loma. Inoko wādi umweka nyeke amba udi na “ndoe ya Leza.”​—Fidipai 1:12-14; 4:7, 11, 22.

10, 11. I bika byotufwaninwe kulonga shi tukambakanya mityima pa kintu kampanda, ne i bika byotubwanya kutengela?

¹⁰ Lelo i bika bibwanya kwitukwasha tuleke kukambakanya “mityima pa kintu nansha kimo” inoko twikale na “ndoe ya Leza”? Binenwa bya Polo ku bene Fidipai bilombola amba shi tukambakanya mityima pa kintu kampanda, kya kulonga i kulombela. O mwanda nanshi tufwaninwe kupingakanya kukambakanya mutyima na milombelo. (Tanga 1 Petelo 5:6, 7.) Polombela kudi Yehova, ikala na kikulupiji kyonso amba ukutele  mutyima. Mufwije’ko nyeke pa madyese andi onso akwesela. Kadi kokilwa nansha dimo amba Yehova ukokeja “kulonga byobya bivulevule kupita ne byonso byotulomba ne byotulanga.”​—Efisesa 3:20.

¹¹ Pamo bwa ba Polo ne Shilasa, netu tubwanya kutulumuka pa byobya bilonga Yehova mwanda wa kwitukwasha. Bibwanya kwikala byampikwa nkuo, abyo’ko bya mvubu kotudi. (1 Kodinda 10:13) Kino kekishintululapo amba tufwaninwe’tu kushikata bitupu pampikwa kulonga’po kintu, ne kutengela’nka Yehova olole bintu nansha kwitupwila makambakano etu. Tufwaninwe kulonga bintu mungya milombelo yetu. (Loma 12:11) Bilongwa byetu bifwaninwe kulombola’mba twi bampikwa budimbidimbi ne amba tupanga Yehova mukenga wa kwitwesela. Ketwakilwai amba Yehova ukokeja kulonga bivule kupita ne byotumulomba nansha ke byotulanga bine. Kitatyi kimo witutulumujanga na kulonga bintu mu kitulumukila. O mwanda nanshi tubandaulei’ko bidi bimfwa bimo bitukulupija’mba Yehova udi na bukomo bwa kwitulongela bintu mu kitulumukila.

12. (a) Lelo Mulopwe Hezekia wālongele bika pādi pamuzakaja Mulopwe Senakediba? (b) I bika byotwifunda ku muswelo wāpwijije Yehova myanda?

¹² Mu Bible, tutana’mo bimfwa bivule byālongele’mo Yehova bintu mu kitulumukila. Kimfwa, pādi Hezekia bu mulopwe wa Yuda, Senakediba, mulopwe wa Ashidia, wātekēle Yuda kasāla ne kukwata bibundi byonso, kutalula’mo enka Yelusalema. (2 Balopwe 18:1-3, 13) Kupwa, Senakediba wāiya kutamba Yelusalema. Lelo Mulopwe Hezekia wālongele’po bika? Dibajinji, wālombele Yehova amukwashe ne kulomba madingi kudi Isaya, mupolofeto wa Yehova. (2 Balopwe 19:5, 15-20) Kupwa, Hezekia wēlombwele amba udi na bujalale pa kupa Senakediba mulambu waāmulombele. (2 Balopwe 18:14, 15) Ku mfulo, Hezekia wāteakanya kibundi pa mwanda wa kano kasāla. (2 Bilongwa 32:2-4) Le byāfudile namani? Yehova wātumine mwikeulu umo wāipaya basola ba Senakediba 185 000 mu bufuku bumo’tu. Nansha ke Hezekia mwine kādipo ulanga’mba bino byo bibwanya kulongeka!​—2 Balopwe 19:35.

13. (a) I bika byotwifunda ku byobya byātene Yosefa? (b) Lelo i kintu’ka kyālongēlwe Sala mu kitulumukila?

¹³ Tala bidi byātene nkasampe Yosefa. Yosefa paādi mu kifungo kya mu Edipito, kādipo ulanga’mba ubwanya kwikala bu muntu wa bubidi wa bukomo mu Edipito nansha’mba Yehova ukamwingidija mwanda wa kupandija kyabo kisaka ku kipupo kya nzala. (Ngalwilo 40:15; 41:39-43; 50:20) Ne kutatana kwine mpika, bilongwa bya Yehova byāpityile byonso byādi bilanga Yosefa. Langulukila monka pa kimfwa kya Sala, nkambulula wa Yosefa. Mungya myaka yādi na Sala, le  wādi ulanga’mba Yehova ubwanya kumukwasha abutule wandi mwana, pa kyaba’tu kya kumupa’nka mwanā mwingidi wandi mwana-mukaji? Kubutulwa kwa Izake i mwanda kewādipo ufwatanya Sala mu ñeni.​—Ngalwilo 21:1-3, 6, 7.

14. I kikulupiji’ka kyotudi nakyo mudi Yehova?

¹⁴ Ketukatengelapo Yehova etupwile makambakano etu mu kingelengele kumeso kwa ntanda mipya kufika. Ne kadi, ketukalombepo Yehova etulongele bintu bya nkuo mu bwetu būmi. Inoko tuyukile amba Yehova wākweshe bengidi bandi ba pa kala ba kikōkeji mu muswelo utulumukwa. Kadi kashintyilepo. (Tanga Isaya 43:10-13.) Kino kitupanga kikulupiji mwadi. Tubwanya kukulupila’mba ubwanya kwitupa bukomo botusakilwa amba tulonge kiswa-mutyima kyandi. (2 Kodinda 4:7-9) Le i bika byotwefunda ku bimfwa bya ba Hezekia, Yosefa, ne Sala? I bino amba, Yehova ubwanya kwitukwasha nansha ke mu ngikadilo imweka bu mikomo bininge shi tumukōkele.

15. Le i bika biketukwasha twikale na “ndoe ya Leza” nansha ke potwikonda na makambakano, ne kino i kibwanike namani?

¹⁵ Le i muswelo’ka otubwanya kwikala na “ndoe ya Leza” nansha ke potwikonda na makambakano? Tusakilwa kukomeja kipwano kyetu na Yehova. Kino kipwano i kibwanikike pa mwanda wa kitapwa kya kinkūlwa kya Kidishitu Yesu. Kinkūlwa kibadilwa mu mingilo ya kutendelwa ya Yehova. Kupityila ku kinkūlwa, Yehova ubwanya kwitulekela bubi bwetu, kadi tubwanya kwikala na mutyima wa mundamunda utōka ne kwikala pabwipi nandi.​—Yoano 14:6; Yakoba 4:8; 1 Petelo 3:21.

16. I bika bikalongeka shi tubaikala na “ndoe ya Leza”? Leta kimfwa.

¹⁶ I bika bikalongeka shi tubaikala na “ndoe ya Leza itabukile milangwe yonso”? Bible unena’mba “ikalama” mityima yetu ne ñeni yetu. (Fidipai 4:7) Muneneno mwinemwine kutambile kishima ‘kulama,’ i muneneno wa basola wādi ufunkila pa kibumbo kya basola kyādi kipelwe mwingilo wa kulama kibundi. Bekadi ba mu kibundi kya Fidipai nabo bādi balamwa na kino kibumbo. Bādi balāla biyampe bufuku mwanda bādi bayukile amba kibundi kyabo i kilamibwe. Mu muswelo umo onka, netu shi tudi na “ndoe ya Leza,” nabya ketukakambakanyapo mutyima kadi mityima yetu ne ñeni yetu bikalamwa. Tuyukile amba Yehova witutele mutyima kadi witusakilanga biyampe. (1 Petelo 5:10) Kadi kino kitukiñanga ku kulēmenenwa na kukambakanya mutyima nansha kutyumukwa’o.

17. I bika biketukwasha tukulupile mudi Yehova pa kyamalwa kikatampe?

¹⁷ Panopano ponka, kyamalwa kikatampe kisa kufikila muzo onso wa muntu. (Mateo 24:21, 22) Ketuyukilepo na bubine bikafikila umo ne umo motudi. Inoko, ketufwaninwepo kulēmenenwa na kukambakanya mutyima pa mwanda wa kino kitatyi. Nansha byoketuyukilepo bintu byonso bikalonga Yehova, batwe’ko tuyukile Leza wetu. Tuyukile byobya byaālongēle bengidi bandi ba kikōkeji ba pa kala. Twi bamone amba nansha bikale namani, Yehova ukafikidija mpango yandi. Kadi ubwanya kulonga kino mu kitulumukila! Inoko, kitatyi kyonso kitulongela Yehova kintu kampanda, twimwenanga “ndoe ya Leza itabukile milangwe yonso.”