JUNTÚUL policía tiʼ le KGB, * tu yaʼalajten: «¡Maʼ maʼalob taatatsilechiʼ! Ta pʼataj a chan hija yéetel a watan kex taʼaytak u yantal u chaambal. ¿Máax kun tsʼáaik baʼal u jaantoʼob yéetel kun kanáantkoʼob? Xúumpʼat a religión utiaʼal ka suunakech ta wotoch». Teneʼ tin waʼalajtiʼ: «Maʼ tin pʼataj in familiaiʼ. Teʼex taasen wayeʼ. Tsʼoʼoleʼ ¿baʼax kʼaas in beetmaj?». Le policíaoʼ tu núukaj: «Minaʼan mix baʼal maas kʼaas tiʼ u beetkuba máak u j-jaajkunaj Jéeoba».

Lelaʼ úuch tu añoil 1959 tiʼ junpʼéel u carcelil Irkutsk, Rusia. Teen yéetel Maria, in wataneʼ, k-chʼaʼtukultmaj u chúukpajal k-óol k-beet baʼax maʼalob kex ka muʼyajnakoʼon (1 Ped. 3:13, 14). Dioseʼ tu bendecirtoʼon úuchik k-beetik beyoʼ. Paʼatik in tsikbaltikteʼex baʼax úuchten.

Síijen 1933 tu kaajil Zolotniki, Ucrania. Tu añoil 1937, in tíoʼob, ku meyajtikoʼob Jéeoba, kajaʼanoʼob Franciaeʼ, binoʼob u xíimbaltoʼonoʼob. Letiʼobeʼ tu tsʼáajoʼobtoʼon le libro Gobierno yéetel Liberación, jóoʼsaʼanoʼob tumen le Sociedad Watch Toweroʼ. Ka xoʼokoʼob tumen in papaeʼ joʼopʼ u kaʼa creertik Dios. Baʼaleʼ 1939, jach kʼojaʼanchaji. Táanil tiʼ u kíimileʼ tu yaʼalaj tiʼ in maama: «Lelaʼ letiʼ u jaajiloʼ, kaʼans tiʼ le paalaloʼoboʼ».

Tu mesil abril tiʼ 1951, le autoridadoʼoboʼ joʼopʼ u biskoʼob Siberia le sukuʼunoʼob kajaʼanoʼob kaʼach tu chikʼinil le Unión Soviéticaoʼ. Teen, in maama yéetel Grigory, in wíitsʼineʼ, jóoʼsaʼaboʼon Ucrania. Bisaʼaboʼon tiʼ tren tu kaajil Tulun, Siberia, mil quinientos leguas (6 mil kilómetros) tiʼ le tuʼux kajaʼanoʼon kaʼachoʼ. Kaʼapʼéel semana kʼuchkoʼoneʼ, in sukuʼun Bogdaneʼ bisaʼab kʼalbil tu kaajil Angarsk, tuʼux yaan uláakʼ máakoʼob kʼalaʼanoʼobiʼ. Aʼalaʼabeʼ yaan u beetik veinticinco añosiʼ.

Teen, in maama yéetel Grigory, in wíitsʼineʼ k-kʼaʼaytaj tiʼ le máakoʼob kajaʼanoʼob teʼeloʼ, baʼaleʼ jach k-kanáantik bix k-beetik. K-kʼáatik tiʼ le máakoʼoboʼ: «¿Yaan wa máax a kʼaj óol táan u konik u yalakʼ vaca?». Wa k-tʼaan yéetel wa máax taak u konik juntúuleʼ, k-tsoliktiʼ bix jatsʼutsil beetaʼanil le baʼalcheʼoʼ. Chéen ichil junsúutukeʼ k-káajsik k-tsikbal tiʼ le Máax beetmil tuláakal baʼaloʼ. Teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ le periodicooʼ tu yaʼaleʼ le j-Jaajkunajoʼoboʼ ku kʼáatkoʼob wa yaan vacaʼob ku koʼonol, baʼaleʼ u jaajileʼ táan u kaxtikoʼob tamanoʼob. Bey túunoʼ yaʼab máakoʼob utsoʼob beyoʼob taman t-áantoʼobeʼ. Jach jatsʼuts úuchik k-ilik k-xokik le Biblia yéetel le máaxoʼob kabal u yóoloʼob yéetel jach utsoʼoboʼ. Bejlaʼeʼ yaan maas tiʼ cien j-kʼaʼaytajoʼob ku meyajoʼob teʼ múuchʼulil yaan tu kaajil Tulunoʼ.

Maria, in wataneʼ, káaj u meyajtik Dios tu luʼumil Ucrania tu kʼiiniloʼob le Kaʼapʼéel Nojoch Baʼateltáambaloʼ. Le yaan 18 años tiʼoʼ, joʼopʼ u sen aʼalaʼaltiʼ tumen juntúul policía tiʼ le KGB ka núupkʼebanchajak tu yéeteloʼ, baʼaleʼ Mariaeʼ jach junpuliʼ maʼ tu yóotiʼ. Junpʼéel kʼiin ka suunaj tu yotocheʼ tu yilaj tiʼ chilikbal le máak tu camaoʼ. Mariaeʼ jóokʼ u yáalkab teʼ najoʼ. Le policíaoʼ jach kʼuuxilnaji, ka tu yaʼalajtiʼ yaan u beetik u kʼaʼalal cárcel. Lelaʼ bey tu beetiloʼ, tu añoil 1952, aʼalaʼabeʼ diez años ken u beet teʼ carceloʼ. Letiʼeʼ tu yuʼububa bey Joseeʼ, tumen kʼaʼal kex mix baʼal kʼaas u beetmaj (Gén. 39:12, 20). Le máax bis Maria teʼ tribunaloʼ tu yaʼalajtiʼ: «Maʼ a sajaktal. Yaʼab máakoʼobeʼ kʼalaʼanoʼob cárcel tumen maʼ tu beetoʼob baʼax kʼaasiʼ». Lelaʼ jach tu líiʼsaj u yóol.

Tu añoil 1952 tak 1956, Mariaeʼ sen meyajnaj naatsʼ tiʼ u kaajil Gorki (bejlaʼeʼ Nizni Nóvgorod), Rusia. Teʼeloʼ ku beetaʼal u jokikoʼob cheʼob kex jach keʼel, le oʼolal kʼojaʼanchaji. Tu añoil 1956, chaʼab u jóokʼol ka túuxtaʼab Tulun.

Juntúul sukuʼuneʼ tu yaʼalajten yaan u taal juntúul kiik tu kaajil Tulun. Ka binen tiʼ bicicleta teʼ tuʼux ku kʼuchul le autobús in páaʼt u kʼuchul utiaʼal in wáantik yéetel u kuuchoʼ. Mariaeʼ utschaj tin wich desde ka tin kʼaj óoltaj. Kex maʼ chéen chʼaʼabil úuchik u káajal in biskinba tu yéeteleʼ, ka tsʼoʼokeʼ tu yóotaj. Ka tsʼoʼok k-beel 1957. Junpʼéel año tiʼ leloʼ síij k-chan hija Irina. Jach kiʼimak k-óol kaʼachi, baʼaleʼ maʼ xáanchajiʼ, tumen tu añoil 1959, kʼaʼalen cárcel, tumen chuʼuken táan in imprimirtik publicacionoʼob. Seis meses kʼaʼalen chéen tin juunal tiʼ junpʼéel chan cuarto. Utiaʼal maʼ in chʼíikil tuukul tiʼ baʼax ku yúuchulteneʼ láaj hora kin orar, kin kʼaay tiʼ Jéeoba yéetel kin máansik tin tuukul táan in kʼaʼaytaj joonaj joonajil.

Le táan u kʼáataʼal in chiʼ teʼ carceloʼ, juntúul policíaeʼ tu yaʼalajten: «¡Maʼ kun xáantal ken k-chʼéejs le j-Jaajkunajoʼob jeʼex u chʼéejsaʼal chʼoʼobeʼ!». Ka tin núukajtiʼ: «Jesuseʼ tu yaʼaleʼ u maʼalob péektsilil le Reinooʼ yaan u kʼaʼaytaʼal tiʼ tuláakal luʼumiloʼob, mix máak jeʼel u beetik maʼ u béeytaleʼ». Le policía túunoʼ joʼopʼ u beetik yaanal baʼal utiaʼal u yilik wa ku xuʼulul in creertik Dios, jeʼex tin waʼalaj tu káajbal le xookaʼ. Teneʼ maʼ tin wóotaj in pʼat baʼaxoʼob kin creertik kex tu yaʼaloʼob yaan u kíimskenoʼob mix tak le ka tu yaʼaloʼob jeʼel u páajtal in suut tin wotochoʼ. Le oʼolaleʼ tu bisenoʼob in beet talam meyajoʼob ich siete años naatsʼ tiʼ u kaajil Saransk. Le táan in bisaʼaloʼ tin wojéeltaj tsʼoʼok u síijil Olga, uláakʼ juntúul in chan hija. Kex náach yaan in watan yéetel in paalaloʼobeʼ, ku líikʼil in wóol ken in tukult táan u chúukpajal k-óol k-beet baʼax ku yaʼalik Jéeoba.

Mariaeʼ ku taal u xíimbalten juntéen cada año, kex ku bisiktiʼ doce kʼiinoʼob u taal yéetel u bin tu kaʼatéen tiʼ tren. Cada ken taalakeʼ suuk u taasik in botas. Letiʼeʼ ku taʼakik u maas túumbenil U Pʼíich Tulumil Kanan ichil. Jach maʼ tu tuʼubulten le ka taal u xíimbalten yéetel tu kaʼatúulal in mejen hijaʼoboʼ. Jach kiʼimakchaj in wóol ka tin wiloʼob, ka joʼopʼ tak in wokʼol.

Tu añoil 1966, chaʼab in suut tin wotoch, ka binoʼon kajtal tu kaajil Armavir, naatsʼ tiʼ le Box Kʼáaʼnáaboʼ. Teʼeloʼ tiʼ síij Yaroslav yéetel Paveliʼ.

Maʼ úuch kʼuchkoʼoneʼ le policíaʼob tiʼ le KGB, taal u xakʼaltoʼob k-otoch utiaʼal u kaxtikoʼob publicacionoʼob.  Tuláakal tuʼux xaakʼalnajoʼob, tak ichil u yoʼoch le vacaʼoboʼ. Juntéeneʼ le policíaʼoboʼ jach táan u kʼíilkaboʼob yéetel jach tu kuchoʼob yaʼab polvo. Juntéenjeak ka taaloʼob u xakʼaltoʼob k-otocheʼ, jach ooxol, le oʼolal Mariaeʼ tu chʼaʼaj óotsilil tiʼob, tumen u yojel chéen táan u beetkoʼob baʼax ku yaʼalaʼaltiʼob. Ka tu taasaj jaʼ u yukʼoʼob yéetel junpʼéel cepillo utiaʼal u púustik u nookʼoʼob, bey xan junpʼéel chʼóoy jaʼ yéetel toalla utiaʼal u meyajtiʼob. Le ka kʼuch u nojchiloʼobeʼ, letiʼobeʼ tu tsikbaltoʼobtiʼ maʼalob úuchik u tratartaʼaloʼob. Ka binoʼobeʼ le u nojchiloʼoboʼ cheʼejnajeʼ ka tu saludartoʼon. Jach kiʼimakchaj k-óol ka t-ilaj le utsil ku taasik u tsʼáanchaʼataʼal «le kʼaas yéetel le baʼax utsoʼ» (Rom. 12:21).

Kex ku xakʼaltaʼal k-otocheʼ, maʼ xuʼul k-kʼaʼaytaj tu kaajil Armaviriʼ. Tsʼoʼoleʼ t-áantaj u jaats sukuʼunoʼob yanoʼob tu kaajil Kurgáninsk, maʼ náach teʼ tuʼux kajaʼanoʼonoʼ. Jach kiʼimak in wóol, tumen bejlaʼeʼ yaan seis múuchʼuliloʼob Armavir yéetel kanpʼéel Kurgáninskiʼ.

Ichil tuláakal le años tsʼoʼok u máanoʼ, yaan kʼiineʼ chan lúub k-óol. Jach k-tsʼáaik u graciasil tiʼ Jéeoba úuchik u túuxtik sukuʼunoʼob chúukaʼan u yóoloʼob u tsoloʼobtoʼon u nuʼuk yéetel utiaʼal u líiʼsoʼob k-óol (Sal. 130:3). Tsʼoʼoleʼ talamchajtoʼon k-meyajtik Jéeoba ichil le máaxoʼob ku meyajoʼob tiʼ le KGB ookoʼob ichil le múuchʼuliloʼ. Jach ku tsʼáaik u yóoloʼob kʼaʼaytaj yéetel bey jach u yaabiltmoʼob baʼax ku yaʼalik Jéeobaeʼ. Yanoʼobeʼ tsʼaʼab tak nukuch meyaj u beetoʼob ichil u kaajal Jéeoba. Baʼaleʼ ka máan kʼiineʼ t-tsʼáaj cuenta jach máaxoʼobiʼ.

Tu añoil 1978, pʼáat embarazadail Maria le yaan 45 años tiʼoʼ. Tumen joʼopʼ u yaatal u puksiʼikʼaleʼ, le doctoroʼoboʼ tu yaʼaloʼob jeʼel tak u kíimileʼ, le oʼolal tu yaʼaloʼobtiʼ ka abortarnak. Baʼaleʼ letiʼeʼ junpuliʼ maʼ tu yóotiʼ. Bey túunoʼ le doctoroʼoboʼ joʼopʼ u máan u chukoʼob ichil le hospital utiaʼal u inyectarkoʼob junpʼéel tsʼaak tiʼ utiaʼal u abortaroʼ. Mariaeʼ púutsʼ teʼ hospital utiaʼal maʼ u kíimsaʼal u chaambaloʼ.

Le KGB, tu jóoʼsoʼon teʼ kaajoʼ, ka binoʼon kajtal tu kaajil Tallin, Estonia, teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ tiaʼan ichil le Unión Soviéticaoʼ. Teʼeloʼ tiʼ síij le chaambaloʼ, kex le doctoroʼob tu yaʼaloʼob kaʼach maʼ kun kuxtaloʼ, letiʼeʼ jach tʼaʼaj, ka t-tsʼáaj u kʼaabaʼt Vitaly.

Ka máan kʼiineʼ lukʼoʼon Estoniaeʼ ka binoʼon Nezlobnaia, tu noojol Rusia. K-kʼaʼaytaj teʼ mejen kaajoʼob yanoʼob naatsʼoʼ, teʼeloʼ yaʼab u kʼuchul máakoʼob utiaʼal ka tsʼaʼakakoʼobiʼ wa chéen ku binoʼob xíimbaliʼ. Yaʼabeʼ tiʼ uláakʼ luʼumil u taaloʼob utiaʼal ka tsʼaʼakakoʼoboʼ, baʼaleʼ yaan tiʼ letiʼobeʼ ken suunakoʼob tu yotochoʼobeʼ tsʼoʼok u kankoʼob jeʼel u páajtal u kuxtaloʼob minaʼan u xuuleʼ.

T-ilaj k-kaʼansik tiʼ k-paalal u yaabiltoʼob Jéeoba yéetel ka u meyajtoʼob tu jaajil u yóoloʼob. Suuk k-invitartik t-otoch le sukuʼunoʼob jeʼel u líiʼskoʼob u yóol k-paalaleʼ. Grigory, in sukuʼuneʼ, meyajnaj bey superintendente viajante tu añoil 1970 tak 1995, mantatsʼ ku taal u xíimbaltoʼon. Jatsʼuts k-ilik u taal u xíimbaltoʼon, tumen jach kiʼimak u yóol yéetel séeb u báaxal tʼaan. Suuk k-beetik juegos bíblicos yéetel le sukuʼunoʼob ku taal u xíimbaltoʼonoʼoboʼ, lelaʼ tu yáantaj k-paalal utiaʼal ka utsak tu yichoʼob le baʼaxoʼob ku yaʼalik le Bibliaoʼ.

Tu añoil 1987, Yaroslav, k-hijoeʼ, bin tu kaajil Riga, Letonia, teʼeloʼ maas ku chaʼabal u kʼaʼaytaj máakiʼ.  Baʼaleʼ tumen maʼ tu yóotaj u beet u servicio militareʼ, kʼaʼal junpʼéel año yéetel táanchumuk cárcel. Máansaʼab tiʼ nueve jejeláas carceloʼob. Le baʼaxoʼob in tsikbaltmajtiʼ úuchten teʼ carceloʼ le áant utiaʼal ka chúukpajak u yóol. Ka máan kʼiineʼ tu káajsaj u beetik u precursoril. Tu añoil 1990, Pavel, 19 años tiʼeʼ, bin u beet u precursoril tu kaajil Sajalín, junpʼéel isla yaan tu noojol Japón. Le yáax ka tu yaʼalajtoʼonoʼ maʼ maʼalob úuchik k-ilkiʼ. Chéen 20 j-kʼaʼaytajoʼob yaan teʼ islaoʼ yéetel maas tiʼ dos mil 250 leguas (9 mil kilómetros) yanil teʼ tuʼux kajaʼanoʼonoʼ. Baʼaleʼ ka tsʼoʼokeʼ t-chaʼaj u bin. Lelaʼ jach maʼalob, tumen le máakoʼoboʼ jach maʼalob úuchik u kʼamkoʼob le maʼalob péektsiloʼ. Chéen ichil wa jaypʼéel añoseʼ anchaj ocho múuchʼuliloʼobiʼ. Paveleʼ kʼaʼaytajnaj Sajalín tak tu añoil 1995. Teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ chéen Vitaly, u tʼuupil k-paalal, kajakbal t-iknal. Letiʼeʼ desde tu chichnil uts tu tʼaan u xokik le Bibliaoʼ. Ka tu tsʼáaj 14 años tiʼeʼ káaj u beetik u precursoril, teen xaneʼ tin beetaj in precursoril tu yéetel ich dos años. Jach jatsʼuts tin wilaj le kʼiinoʼob jeʼeloʼ. Ka tu tsʼáaj 19 años tiʼeʼ, bin u beet u precursor especialil táanxel múuchʼulil.

Tu añoil 1952, juntúul policía tiʼ le KGB, tu yaʼalaj tiʼ Maria: «Pʼat baʼaxoʼob ka creertik, wa maʼeʼ yaan a beetik diez años teʼ carceloʼ. Ken jóokʼkecheʼ tsʼoʼok a chʼíijil yéetel yaan a pʼáatal chéen ta juunal». Baʼaleʼ maʼ bey úuchikiʼ. Tumen tsʼoʼok k-ilik bix u yeʼesiktoʼon u yaabilaj Jéeoba, tumen mix juntéen ku pʼatkoʼon, bey xan k-paalal yéetel tuláakal le máaxoʼob t-kaʼansaj u jaajil tiʼoboʼ. Tsʼoʼoleʼ jach jatsʼuts xan úuchik k-ilik k-bin xíimbal teʼ múuchʼuliloʼob tuʼux ku yáantaj k-paalaloʼ, tumen t-ilaj bix kiʼimakil u yóol le sukuʼunoʼob úuchik u yáantaʼaloʼob u kʼaj óoltoʼob u jaajiloʼ.

Tu añoil 1991, kʼaʼam u religión u j-jaajkunajoʼob Jéeoba tumen le gobiernooʼ. Lelaʼ tu tsʼáaj tuʼux u maas úuchul kʼaʼaytaj. Le múuchʼuliloʼ tu manaj junpʼéel autobús utiaʼal u bin le sukuʼunoʼob kʼaʼaytaj teʼ kaajoʼob yanoʼob naatsʼoʼ.

Jach kiʼimak in wóol, tumen Yaroslav yéetel Alyona, u yatan, bey xan Pavel yéetel Raya, u yataneʼ, tiʼ ku meyajoʼob Beteleʼ. Tsʼoʼoleʼ Vitaly yéetel Svetlana, u yataneʼ, táan u beetik u superintendenteiloʼob tiʼ circuito. Irina yéetel Vladimir, u yíichameʼ, tiʼ kajaʼanoʼob Alemaniaeʼ, yéetel tu yóoxtúulil u paalaloʼobeʼ ancianoʼob teʼ múuchʼuliloʼ. Olgaeʼ tiʼ kajaʼan Estoniaeʼ, mantatsʼ ku tʼanken. Jach yaj tin wóol, tumen tu añoil 2014, kíim Maria, in watan. Jach kin tsʼíiboltik in kaʼa ilik ken kaʼa kuxlak. Bejlaʼeʼ tiʼ kajaʼanen Bielgorodeʼ, jach kiʼimak in wóol tumen le sukuʼunoʼob teʼ múuchʼuliloʼ jach yaʼab bix u yáantkenoʼob.

Ichil tuláakal le años tsʼoʼok u máanoʼ tsʼoʼok in wilkeʼ maʼ chéen chʼaʼabil u chúukpajal u yóol máak u meyajt Diosiʼ, baʼaleʼ le kiʼimak óolal ku tsʼáaik Jéeobaoʼ maʼ tu páajtal u keʼetel yéetel uláakʼ baʼal. Úuchik u chúukpajal k-óoleʼ tsʼoʼok k-kʼamik yaʼab bendicionoʼob. Táanil tiʼ u saʼatal le Unión Soviética tu añoil 1991, chéen kex 40 mil j-kʼaʼaytajoʼob yaan kaʼachiʼ. Teʼ kʼiinoʼobaʼ yaan maas tiʼ 400 mil j-kʼaʼaytajoʼob teʼ luʼumiloʼob anchajoʼob tuʼux yaan kaʼach le Unión Soviéticaoʼ. Bejlaʼeʼ yaanten 83 años yéetel láayliʼ táan in meyaj bey ancianoileʼ. Jéeobaeʼ mantatsʼ ku tsʼáaikten u muukʼil utiaʼal u chúukpajal in wóol in meyajte. Letiʼeʼ tsʼoʼok u tsʼáaikten yaʼab utsiloʼob (Sal. 13:5, 6).