1, 2. Na cava e tukuni me baleti keda na iVakadinadina i Jiova?

ERA dau qoroya e levu na noda itovo vinaka na tamata i Jiova. Kena ivakaraitaki, e vola na dauvolaivola o Anton Gill me baleti ira na tacida era donuya na veiliutaki nei Itala e Jamani: “O ira na iVakadinadina i Jiova era meca nabadua ni Nazi, na ilawalawa nei Itala. . . . Ena 1939, era sa le 6,000 na vesu tu ena [keba ni veivakararawataki].” Ia era vosota tiko ga, dina nira vakatotogani, e kaya tale ga na dauvolaivola qori, nira vakaraitaka na iVakadinadina nodra “nuidei ra qai sega ni tavaiyaya,” era “yalodina qai dei.”

² Ena dua na gauna wale tiko ga qo, era qoroya eso mai Sauca Aferika na noda itovo vinaka na tamata ni Kalou. Dua na gauna, a sega ni rawa nira veimaliwai e Sauca Aferika na tacida e duatani na roka ni kuli ni yagodra. Ia ena Sigatabu ena ika18 ni Tiseba, 2011, dua na ka totoka nodra soqo vata na le 78,000 vakacaca na mataveitacini era duikaikai era gole mai Sauca Aferika kei na veivanua voleka, nira osota yani na valenisarasara levu duadua ena siti o Johannesburg mera marautaka kina na porokaramu vakayalo. E kaya e dua na manidia ni valenisarasara: “Qo e dua na ilawalawa itovo vinaka au se qai raica vakadua. E rakorako kece na  nomuni isulu. Oni samaka vinaka tale ga na vanua qo. Ia na kena e duatani sara, ni oni duikaikai.”

3. Na cava eda duatani kina?

³ Na ka era tukuna o ira e taudaku, e dusia ni kilai tani noda mataveitacini e vuravura raraba. (1 Pita 5:9) Ia na cava eda duidui kina kei ira na vo ni isoqosoqo? Ena veidusimaki ni Vosa ni Kalou kei na yalona tabu, eda gumatua ni “luvata tani na tamata makawa,” da qai “sulumaka na itovo vou.”—Kolo. 3:9, 10.

4. Na cava eda na dikeva ena ulutaga qo, na vuna?

⁴ E sega ni rawarawa meda luvata na tamata makawa, e ka ni sasaga tale ga meda kua ni tokara tale. Eda na raica ena ulutaga qo na sala meda luvata tani kina na tamata makawa, na vuna meda kua kina ni lokuyara kei na vuna eda rawa kina ni veisau se mani vakacava na levu ni ka ca eda cakava. Eda na dikeva tale ga na ka era cakava na tacida era sa dede ena dina mera kua ni lesuva na nodra itovo makawa. Na cava e bibi kina na veivakadreti qori? Ka ni rarawa nira vakawelewele eso era qaravi Jiova tu ra qai lesuva na nodra itovo makawa. E bibi kina meda nanuma na ivakasala qo: “O koya gona e nanuma ni sa tudei tu, me qarauna me kua ni bale.”—1 Kor. 10:12.

5. (a) Na cava meda luvata tani kina vakatotolo na itovo makawa? (Raica na imatai ni iyaloyalo.) (b) Me vaka e tukuni ena Kolosa 3:5-9, na cava e okati ena itovo makawa?

⁵ Na cava o na cakava ke duka nomu isulu se boi ca mada ga? Ena totolo ga nomu luvata. Me va tale ga qori noda talairawarawa ina ivakaro meda luvata tani na itovo e sega ni salavata kei na itovo vakalou. Ena vinakati meda muria na ivakasala matata i Paula vei ira na lotu vaKarisito ena nona gauna: “Moni biuta tani na ka kece qo.” Meda dikeva mada e rua na itovo ca e cavuta o Paula—na veiyacovi tawadodonu kei na ivalavala dukadukali.—Wilika Kolosa 3:5-9.

6, 7. (a) E kilai vakacava ena vosa i Paula ni vinakati na sasaga meda luvata tani kina na tamata makawa? (b) E vakacava na bula i Sakura, na cava e uqeti koya me biuta na itovo qori?

⁶ Veiyacovi tawadodonu. Na vosa taumada e vakadewataki ena iVolatabu me “veiyacovi tawadodonu” e okati kina na nodrau veiyacovi e rua rau sega ni vakamau kei ira na veimoceri vakatagane se vakayalewa. E tukuna o Paula vei ira na lotu vaKarisito mera “vakamatea” na “gagadre ni veitikiniyago[dra]”—qori mera cavuraka laivi na gagadre kece—me vaka na “veiyacovi tawadodonu.” Na matata ni nona vakamacalataka o Paula na tikina qori, e vakaraitaka sara ga ni vinakati na sasaga me cavuraki kina na gagadre ca. Ia e rawa nida valuta na gagadre va qori.

⁷ Vakasamataki Sakura * mada mai Japani. Ni tubu tiko, e dau galili qai sega ni vakainaki nona bula. Ni se qai yabaki 15, e dau veiyacovi kei na levu na tagane me iwali ni nona galili. E tukuna ena madua: “Au vakalutu vakatolu.” E tomana: “Au nanuma taumada ni noqu veidauci tiko va qori au na taleitaki kina, au na lomani tale ga. Na levu ga ni noqu veiyacovi tiko, na levu ni noqu nuiqawaqawa.” Qori na bula i Sakura me yacova ni sa yabaki 23. E mani vulica na iVolatabu kei ira na tacida. E taleitaka na ka e vulica, ena veivuke i Jiova e sega kina ni  rarawataka vakalevu se maduataka na ka e cakava qai muduka nona veiyacovi tawadodonu. Nikua sa painia tudei tiko o Sakura, sega tale ga ni dau galili. E kaya, “Dua na ka noqu marautaka na loloma i Jiova e veisiga.”

8. Na cava e rawa ni vakadukadukalitaki keda ena mata ni Kalou?

⁸ iValavala dukadukali. Na vosa taumada e vakadewataki ena iVolatabu me “ivalavala dukadukali” e rabailevu na kena ibalebale, e sega ni baleta ga na ivalavala ca ni veiyacovi. E rawa ni okati kina na itovo veivakaleqai me vaka na vakatavako se na veiwali vakasisila. (2 Kor. 7:1; Efeso 5:3, 4) E okati tale ga kina na cakacaka dukadukali e dau caka lo me vaka na wiliki ni ivola e uqeta na veiyacovi se sara iyaloyalo vakasisila, ni rawa ni tini ena itovo dukadukali ni vakatavevele.—Kolo. 3:5. *

9. Na cava e rawa ni yaco ke da uqeta tiko na “garogaro vakasisila”?

⁹ O ira na dau sara iyaloyalo vakasisila era sa uqeta tiko na “garogaro vakasisila,” e rawa nira bobula ena veiyacovi. Era kaya na dauvakadidike ni o ira na sara iyaloyalo vakasisila era tautauvata ga kei ira na bobula ena gunu kei na wainimate gaga ni veivakamatenitaki. Sa rauta me veivakaleqai na vakamatauni ni saravi ni iyaloyalo vakasisila, dau kena itinitini ga na madua, sega ni qaravi vinaka na itavi e valenicakacaka, sega ni marautaki na bula vakavuvale, veisere, kei na nodra vakamatei ira ga. E vola e dua na turaga ni marautaka tiko na imatai ni yabaki ni sa sega ni bobula tale ena saravi ni iyaloyalo vakasisila: “Au sa qai yalodina tale.”

10. E valuta vakacava o Ribeiro na nona bobula ina iyaloyalo vakasisila?

¹⁰ E ka ni sasaga vei ira e levu mera kua ni sarava na iyaloyalo vakasisila. Ia e vakaraitaka o Ribeiro mai Brazil ni rawa. E biubiu e vale o Ribeiro ni se itabagone qai cakacaka ena vanua e vakawaicalataki kina na pepa. Ia eso na pepa qori e tabaki tu kina na iyaloyalo vakasisila. E kaya: “Toso na gauna, au sa bobula kina. Na kena kaukaua, au dau vinakata me biubiu totolo ga e vale na yalewa keirau tiko vata meu rawa ni sarava na iyaloyalo vakasisila.” Dua na siga ni cakacaka tiko o Ribeiro, e raica ena dua na ibinibini ivola mera vakawaicalataki na ivola Na Sala me Marau Kina na Vuvale. E wilika sara. E uqeti koya qori me vulica na iVolatabu kei ira na iVakadinadina i Jiova, ia dua na gauna balavu me qai biuta kina nona itovo ca. Na cava e vukei koya? E kaya: “Noqu dau masu, vuli iVolatabu, kei na noqu vakananuma vakatitobu na ka au vulica, au taleitaka kina na itovo ni Kalou me yacova niu sa lomani Jiova vakalevu ni vakatauvatani kei na noqu taleitaka na iyaloyalo vakasisila.” E uqeti koya na kaukaua ni Vosa ni Kalou kei na yalo tabu me biuta tani kina na nona itovo makawa qai papitaiso. Nikua sa qase tiko ni ivavakoso.

11. Na cava meda cakava meda valuta kina na sara iyaloyalo vakasisila?

¹¹ Dikeva ni sega wale ga ni vinakati vei Ribeiro me vulica na iVolatabu me valuta kina nona malumalumu. E taura na gauna me uqeta na lomana na itukutuku ena iVolatabu. Ena nona masu kei na vakasama vakatitobu, e bucina kina nona lomana na Kalou, sega ni qai galeleta na iyaloyalo vakasisila. Nida saga meda lomani Jiova vakalevu da qai cata na ka ca, qori na sala vinaka duadua  meda valuta kina na sara iyaloyalo vakasisila.—Wilika Same 97:10.

12. Na cava e vukei Stephen me biuta tani na cudru kei na vosavakacaca?

¹² O ira na yalototolo era dau vakaraitaka nodra cudru ena vosavakacaca. Macala ga ni itovo va qori ena sega ni marau kina na vuvale. E kaya o Stephen, e dua na tama mai Ositerelia: “Au dau vosavosa ca, na ka lalai mada ga au dau cudruvaka. Keirau veibiu kina vakatolu kei watiqu, voleka sara ga ni keirau sere.” Erau qai vulica na veiwatini qo na iVolatabu kei ira na iVakadinadina i Jiova. Na cava e yaco ni muria o Stephen na ivakasala vakaivolatabu? E kaya: “E veisau na neitou bula vakavuvale. Ena veivuke i Jiova, e sega ni vakamacalataki rawa na noqu lomavakacegu, sa oti tale ga noqu cudrucudru, ia e liu au vaka tu ga na bomu e vakarau kacabote ni dua na ka lailai e tara.” Nikua, sa dauveiqaravi tiko ni ivavakoso o Stephen, sa vica tale ga na yabaki nona painia tudei o watina. Eratou kaya na qase ena nona ivavakoso: “E dau galugalu o Stephen, e gugumatua, e yalomalumalumu.” Ratou sega ni bau raica me cudru. E raica vakacava o Stephen na ka ratou tukuna? E kaya: “Keu sega ni ciqoma na veivuke i Jiova me veisau vakadua noqu itovo, au na sega ni vakalougatataki va qori.”

13. Na cava e vakarerevaki kina na cudru, na cava e veivakaroti kina na iVolatabu?

¹³ E tiko na vuna vinaka me veivakaroti kina na iVolatabu me baleta na cudrucudru, vosavakacaca kei na karakara. (Efeso 4:31) E ka ni rarawa ni dau tini ena ivalavala voravora. E raici e vuravura na cudru me ivakarau tu ga ni bula, ia e beci kina na Dauveibuli. E vinakati vei ira e levu mera luvata na itovo ca qo, me rawa nira tokara na itovo vou.—Wilika Same 37:8-11.

14. Vakacava e rawa ni yalomalumalumu o koya e voravora?

¹⁴ Vakasamataki Hans, e dua na qase ni ivavakoso e Austria. E kaya na kodineita ni ilawalawa qase e lewena o Hans: “E dua dina na tacida yalomalumalumu o na taleitaka.” Ia a sega ni dau va tu qori o Hans. Ni se itabagone, e dau gunu vakasivia, e vu ni nona dau voravora. Ni mateni sivia tu, e vakamatei nona itau kina qai bala e valeniveivesu me 20 na yabaki. E sega ni veisau nona itovo voravora ni curu e valeniveivesu. Toso na gauna, e veivosakitaka o tinana me sikovi koya e dua na qase ni ivavakoso, mani vulica na iVolatabu. E vakamacalataka o Hans: “E ka ni sasaga meu luvata tani na noqu itovo makawa. E uqeti au na tikinivolatabu me vaka na Aisea 55:7, e tukuni kina: ‘Me biuta mada na nona itovo na tamata ca,’ kei na 1 Korinica 6:11, e cavuti kina o ira era sa biuta nodra itovo ca: ‘Eso sara ga vei kemuni oni a va tu ya.’ E vica vata na yabaki nona vosovoso o Jiova ni vakayagataka na yalona tabu me vukei au meu tokara na itovo vou.” Ni oti e 17 veimama na yabaki nona curu tu e valeniveivesu, e sere o Hans, ia sa dua tu na tacida papitaiso. E kaya: “Au vakavinavinakataka na vuabale ni nona loloma kei na nona dauveivosoti o Jiova.”

15. Na cava e takalevu tu nikua, ia na cava e tukuna na iVolatabu?

¹⁵ E itovo makawa tale ga na lasu. Kena ivakaraitaki, e takalevu na nodra dau lasutaka e levu na ilavo me suka vei ira ni oti nodra saumi vakacavacava se lasu mera kua kina ni saumitaro ena cala era  cakava. Ia e duidui o Jiova ni “Kalou daudina.” (Same 31:5) E namaka vei ira yadua na nona dauveiqaravi mera ‘tukuna ga na ka dina vua na kainodra’ qai “kua ni veilasutaki.” (Efeso 4:25; Kolo. 3:9) Koya gona, meda tukuna na ka dina ke mani vakamadua se sega ni taleitaki.—Vkai. 6:16-19.

16. Eda na luvata vakacava na itovo makawa?

¹⁶ Eda na sega luvata noda itovo makawa ena noda kaukaua ga. Me vakataki ratou o Sakura, Ribeiro, Stephen, kei Hans, e vinakati me ratou sasaga tiko ga ni valuta nodratou itovo ca. Eratou qaqa ni dusimaka nodratou vakasama kei na lomadratou na kaukaua ni Vosa ni Kalou kei na yalo tabu. (Luke 11:13; Iper. 4:12) Me uqeti keda na kaukaua ni Vosa ni Kalou, ena vinakati meda wilika e veisiga, vakananuma vakatitobu, kerea ena masu na vuku kei na kaukaua meda muria na ivakasala vakaivolatabu. (Josua 1:8; Same 119:97; 1 Ces. 5:17) Ena dusimaki keda tale ga na Vosa ni Kalou kei na yalo tabu nida vakavakarau da qai tiko ena soqoni vaKarisito. (Iper. 10:24, 25) Kena ikuri, meda vakayagataka vinaka na kakana vakayalo e vakarautaki vei keda e vuravura raraba.—Luke 12:42.

17. Na cava eda na vulica ena ulutaga tarava?

¹⁷ Eda sa dikeva mai e vica na itovo ca meda luvata na lotu vaKarisito, da qai kua tale ni tokara. Vakacava qori ga na ka e vinakati me vakadonui keda kina na Kalou? Sega. Bibi meda tokara tale ga na tamata vou. Ena ulutaga tarava, eda na dikeva e vica na itovo e okati ena tamata vou ena vinakati meda tokara tiko ga me vaka na isulu.