1, 2. Etẹwẹ ko yin ayidego gando Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ go?

GBẸTỌ lẹ ko dọho gando jẹhẹnu ayidego tọn he omẹ Jehovah tọn lẹ nọ dohia go. Di apajlẹ, wekantọ Anton Gill wlan gando mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu mítọn he nọ gandudu Nazi Allemagne tọn glọ lẹ po go dọmọ: “Nazi lẹ gbẹwanna Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ taun. . . . To nudi 1939, omẹ 6 000 to yé mẹ wẹ ko yin wiwle do [osla yasanamẹ tọn lẹ mẹ].” Wekantọ lọ yidogọ dọ, mahopọnna homẹkẹn sinsinyẹn he Kunnudetọ lẹ doakọnna, yé gbẹ́ do “nugbonọ-yinyin po homẹfa [enẹ wẹ walọmimiọn to kọgbidinamẹ glọ] po” hia, bo “hẹn tenọgligo bosọ gọalọna ode awetọ.”

² To agọe, gbẹtọ lẹ doayi jẹhẹnu dagbedagbe mọnkọtọn lẹ go to omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ ṣẹnṣẹn to Afrique du sud. To ojlẹ de mẹ, Kunnudetọ he tindo sinmẹ agbasa tọn voovo to otò enẹ mẹ lẹ ma sọgan nọ dogbẹ́ hẹ ode awetọ po awuvivo po. Ṣigba, to sẹgbe 18 décembre 2011, onú jiawu de wẹ e yin nado mọdọ mẹmẹsunnu 78 000 linlán he wá sọn akọ̀ voovo mẹ to Afrique du sud po otò he lẹdo e lẹ po mẹ wẹ pli dopọ to bọlugbatẹn daho hugan tòdaho Johannesburg tọn nado duvivi tito-to-whinnu gbigbọmẹ tọn de tọn. Dopo to nukunpedonugotọ bọlugbatẹn lọ tọn lẹ mẹ dọ gando mẹhe pli lọ lẹ go dọmọ: “N’ma ko mọ gbẹtọgun walọ dagbenọ ehe nkọ pọ́n to bọlugbatẹn ehe. Yemẹpo wẹ sọnú ganji. Podọ mì  ko sọ klọ́ bọlugbatẹn lọ bọ e wé pépé. Ṣigba nuhe họnwun hugan wẹ yindọ, mìwlẹ ma nọ ṣinyan akọ̀.”

3. Etẹwẹ hẹn pipli mẹmẹsunnu-yinyin tọn mítọn yin vonọtaun?

³ Hodidọ mọnkọtọn lẹ sọn mẹhe ma yin Kunnudetọ lẹ dè nọ dohia dọ mẹmẹsunnu-yinyin lẹdo aihọn pé tọn mítọn yin vonọtaun nugbo. (1 Pita 5:9, Odò.) Ṣigba, etẹwẹ hẹn titobasinanu mítọn gbọnvona devo depope? Po alọgọ Ohó Jiwheyẹwhe tọn gọna gbigbọ wiwe etọn tọn po, mí nọ wazọ́n sinsinyẹn nado “de gbẹtọ-yinyin hoho lọ . . . sẹ̀ sọn ogo.” Podọ, do otẹn etọn mẹ, mí nọ “yí gbẹtọ-yinyin yọyọ lọ dogo.”—Kol. 3:9, 10.

4. Etẹwẹ na yin dogbapọnna to hosọ ehe mẹ, podọ etẹwutu?

⁴ Onú dopo wẹ nado de gbẹtọ-yinyin hoho lọ sẹ̀ sọn ogo, ṣigba onú devo pete wẹ nado nọla na ẹn. To hosọ ehe mẹ, mí na gbadopọnna lehe mí sọgan de gbẹtọ-yinyin hoho lọ sẹ̀ sọn ogo do, nuhewutu mọwiwà do yin onú niyaniya tọn de, podọ nuhewutu mẹde gbẹ́ sọgan diọ mahopọnna lehe e ko tlọ ede do nuyiwa ylankan lẹ mẹ do sọ. Mí nasọ gbadopọnna nuhe mẹhe ko to nugbo lọ mẹ sọn owhe susu die lẹ sọgan wà nado nọla na gbẹtọ-yinyin hoho lọ. Naegbọn nuflinmẹ mọnkọtọn lẹ do yin nujọnu? E blawu dọ, mẹhe ko to Jehovah sẹ̀n dai delẹ ko wá dekanpona aṣejininọ yetọn bo lẹkọyi walọ hoho yetọn lẹ kọ̀n. Enẹwutu, mímẹpo wẹ dona hẹn avase lọ do ayiha mẹ dọmọ: “Mì gbọ mẹhe lẹndọ emi to ote ni payi, na e nikaa jai.”—1 Kọl. 10:12.

5. (a) Na apajlẹ de he do nuhewutu mí dona de gbẹtọ-yinyin hoho lọ sẹ̀ sọn ogo to niyaniya mẹ hia. (Pọ́n yẹdide he tin to bẹjẹeji hosọ ehe tọn.) (b) Sọgbe hẹ Kolosinu lẹ 3:5-9, nuyiwa tẹlẹ wẹ gbẹtọ-yinyin hoho lọ bẹhẹn?

⁵ Eyin awù towe kudiho, vlavo bo tlẹ jẹ owán ylankan de lùn ji, etẹwẹ a na wà? E họnwun dọ a na de awù lọ dai tlolo he e yọnbasi. Mọdopolọ, mí dona nọ yinuwa to niyaniya mẹ nado setonuna gbedide lọ he biọ dọ mí ni de aṣa he jẹagọdo jẹhẹnu Jiwheyẹwhe tọn lẹ sẹ̀ sọn ogo. Mí jlo na setonuna anademẹ họnwun he Paulu na Klistiani azán etọn gbè tọn lẹ dọmọ: “Mì dona gbẹ́ onú ehe lẹpo dai mlẹnmlẹn.” Mì gbọ mí ni gbadopọnna awe to walọ ylankan he Paulu slẹ lẹ mẹ—enẹ wẹ fẹnnuwiwa zanhẹmẹ tọn po mawé po.—Hia Kolosinu lẹ 3:5-9.

6, 7. (a) Nawẹ hogbe Paulu tọn lẹ dohia dọ afọdide sinsinyẹn lẹ dona yin zize nado de gbẹtọ-yinyin hoho lọ sẹ̀ sọn ogo gbọn? (b) Gbẹzan nankọ wẹ Sakura zan, podọ etẹwẹ na ẹn huhlọn nado diọ?

⁶ Fẹnnuwiwa zanhẹmẹ tọn. Zẹẹmẹ hogbe dowhenu tọn Biblu tọn lọ tọn he yin lilẹdo “fẹnnuwiwa zanhẹmẹ tọn” bẹ kọndopọ zanhẹmẹ tọn tintindo to omẹ awe he ma wlealọ to osẹ́n-liho lẹ, podọ to mẹhe tindo vijinu dopolọ lẹ ṣẹnṣẹn hẹn. Paulu dọna Klistiani hatọ etọn lẹ nado “hù awutugonu” yetọn lẹ—enẹ wẹ nado sukúndona ojlo depope—he gando “fẹnnuwiwa zanhẹmẹ tọn” go. Hogbe he Paulu yizan lẹ dohia to aliho he họnwun mẹ dọ afọdide sinsinyẹn lẹ dona yin zize nado sukúndona ojlo ylankan enẹlẹ. Ṣogan, mí sọgan penugo nado duto avùnhiho sọta ojlo ylankan lẹ ji.

⁷ Lẹnnupọndo nuhe jọ do Sakura * he wá sọn Japon go ji. To whenue e to whinwhẹ́n, e diahi hẹ ṣokẹdẹninọ po numọtolanmẹ nuvọ́nọ-yinyin tọn po. To whenue e tindo owhe 15, e jẹ kọndopọ zanhẹmẹ tọn tindo ji hẹ omẹ voovo lẹ nado sọgan duto ṣokẹdẹninọ etọn ji. Po winyan po wẹ e yigbe dọmọ: “Ehe zọ́n bọ n’dehò whla atọ̀n.” E basi zẹẹmẹ dọmọ: “To bẹjẹeji, n’nọ tindo numọtolanmẹ hihọ́ tọn eyin n’to alọdo to fẹnnuwiwa zanhẹmẹ tọn mẹ, bo nọ lẹndọ mẹdevo lẹ do hudo ṣie bosọ yiwanna mi. Amọ́ lehe n’zindonukọn to fẹnnuwiwa zanhẹmẹ tọn mẹ do, mọ wẹ n’nọ mọdọ n’masọ to hihọ́ glọ ba do niyẹn.” Sakura zindonukọn to gbẹzan ehe  zinzan mẹ kakajẹ whenue e tindo owhe 23. Enẹgodo e jẹ Biblu plọn hẹ Kunnudetọ lẹ ji. Sakura yiwanna nuhe plọn e te, podọ po alọgọ Jehovah tọn po e penugo nado duto numọtolanmẹ whẹhuhu tọn po winyan tọn etọn po ji, podọ nado dealọ sọn fẹnnuwiwa zanhẹmẹ tọn mẹ. Todin, Sakura to sinsẹ̀n taidi gbehosọnalitọ whepoponu tọn de bo masọ nọ mọ ede to ṣokẹdẹ ba. Kakatimọ, e dọ dọ, “Homẹ ṣie nọ hùn taun nado to vivi owanyi Jehovah tọn dù egbesọegbesọ.”

8. Etẹwẹ yin delẹ to nuhe sọgan hẹn mí zun mawé to nukun Jiwheyẹwhe tọn mẹ lẹ mẹ?

⁸ Mawé. Hogbe dowhenu tọn Biblu tọn he yin lilẹdo “mawé” bẹ nususu hẹn hugan ylando fẹnnuwiwa zanhẹmẹ tọn lẹ poun. E sọgan dlẹnalọdo aṣa ylankan he yin azọ̀-nùnù kavi aslan gblewa tọn lẹ yìnyìn. (2 Kọl. 7:1; Efe. 5:3, 4) E sọ sọgan dlẹnalọdo nuyiwa gblezọn he mẹ mẹde nọ doalọ te to nuglọ lẹ, taidi owe he nọ fọ́n ojlo zanhẹmẹ tọn dote lẹ hihia kavi yẹdide fẹnnuwiwa tọn pinpọn, ehe sọgan planmẹ jẹ aṣa mawé vijinu-yido-daihun tọn kọ̀n.—Kol. 3:5. *

9. Kọdetọn tẹlẹ wẹ awuwiwlena “ojlo zogbe zanhẹmẹ tọn” sọgan hẹnwa?

⁹ Mẹhe tindo aṣa lọ nado nọ pọ́n yẹdide fẹnnuwiwa tọn lẹ nọ wleawuna “ojlo zogbe zanhẹmẹ tọn,” he sọgan zọ́n bọ yé na lẹzun afanumẹ na zanhẹmẹ. Dodinnanu lẹ dohia dọ mẹhe yigbe dọ emi ma sọgan nọla na yẹdide fẹnnuwiwa tọn pinpọn lẹ nọ yinuwa to aliho dopolọ mẹ taidi mẹhe ko peve to ahànnumu po amasin adinọ ṣiṣizan po mẹ lẹ. Abajọ aṣa yẹdide fẹnnuwiwa tọn pinpọn tọn nọ hẹn kọdetọn vẹadi lẹ wá—taidi numọtolanmẹ winyan sinsinyẹn tọn, kọdetọn vude poun tintindo to agbasazọ́n mẹ, gbẹzan whẹndo tọn he ma do ayajẹ, gbẹdai po mẹdetiti-hùhù po. Dawe de he ko penugo nado yí ede sọn afanumẹ-yinyin na yẹdide fẹnnuwiwa tọn si sọn owhe dopo die, wlan dọmọ: “N’ko gọ̀ sisi mẹdetiti tọn ṣie he n’hẹnbu lọ mọyi.”

10. Nawẹ Ribeiro duto afanumẹ-yinyin na yẹdide fẹnnuwiwa tọn pinpọn ji gbọn?

¹⁰ Na mẹsusu, e nọ biọ dọ yé ni to ahidi zọnmii nado nọla na yẹdide fẹnnuwiwa tọn pinpọn. Etomọṣo, dile nuhe jọ do Ribeiro he wá sọn Brésil go dohia do, ahididi lọ sọgan pàmẹ. Ribeiro tọ́n sọn whégbè to whenue e biọ aflanmẹ, podọ to ojlẹ de godo e jẹ azọ́nwa ji to azọ́nwhé de he nọ bẹ wema he sọgan gbẹ́ yin yiyizan lẹ pli, podọ wema enẹlẹ mẹ wẹ e jẹ yẹdide fẹnnuwiwa tọn pọ́n ji te. E basi zẹẹmẹ dọmọ: “Vudevude, n’wá lẹzun afanumẹ na yẹdide enẹlẹ pinpọn. Ninọmẹ lọ wá ylan sọmọ bọ n’nọ to whlẹndo ji dọ yọnnu he topọ hẹ mi ni yawu tọ́n sọn whégbè na ma do pọ́n yẹdide fẹnnuwiwa tọn lẹ.” Ṣigba, to gbèdopo to azọ́nmẹ, Ribeiro pọ́n wema he dona yin bibẹpli delẹ mẹ bo doayi owe de go he hosọ etọn yin Aṣli Ayajẹ Whẹndo Tọn. E de e sọn wema lọ lẹ mẹ bo hia ẹ. Nuhe e hia whàn ẹn nado plọn Biblu hẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ, ṣigba e yí whenu susu to e si nado jo aṣa ylankan etọn do. Etẹwẹ wá gọalọna ẹn? E basi zẹẹmẹ dọmọ: “Dẹ̀hiho, Biblu pinplọn po ayihamẹlinlẹnpọn do nuhe plọn n’te lẹ ji po hẹn pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn ṣie na jẹhẹnu Jiwheyẹwhe tọn lẹ jideji kakajẹ whenue owanyi ṣie na Jehovah wá sinyẹn hugan ojlo ṣie nado pọ́n yẹdide fẹnnuwiwa tọn.” Po alọgọ huhlọn Ohó Jiwheyẹwhe tọn gọna gbigbọ wiwe etọn tọn po, Ribeiro de gbẹtọ-yinyin hoho lọ sẹ̀ sọn ogo, yí baptẹm, bo to sinsẹ̀n todin taidi mẹho agun tọn de.

11. Etẹwẹ e nọ biọ nado nọla na yẹdide fẹnnuwiwa tọn pinpọn?

¹¹ Doayi e go dọ Ribeiro dona wà nususu hugan Biblu pinplọn poun nado sọgan duto avùnhiho lọ ji. E dona yiagbọji bo na dotẹnmẹ owẹ̀n Biblu tọn nado yinuwado ahun etọn ji. Gbọn dẹ̀hiho po ayihamẹlinlẹnpọn  po dali, owanyi etọn na Jiwheyẹwhe duto ojlo zogbe etọn na yẹdide fẹnnuwiwa tọn pinpọn ji. Awuwiwlena owanyi sisosiso na Jehovah po wangbigbẹna oylan po wẹ yin aliho dagbe hugan lọ nado nọla na yẹdide fẹnnuwiwa tọn pinpọn.—Hia Salmu lẹ 97:10.

12. Etẹwẹ gọalọna Stephen nado jo homẹgble po mẹzunzun po do?

¹² Mẹhe nọ yawu gblehomẹ lẹ nọ saba yí hogbe mẹzunzun tọn lẹ do dó homẹgble yetọn hia. E họnwun dọ, walọyizan mọnkọtọn ma sọgan yidogọna gbẹzan ayajẹ tọn de. Stephen he yin otọ́ de to Australie dọmọ: “N’nọ zunmẹ taun bo nọ yawu gblehomẹ sinsinyẹn na numadinu lẹ wutu. Whla atọ̀n wẹ yẹn po asi ṣie po ko klan bosọ to afọdide lẹ ze nado basi gbẹdai.” Enẹgodo, Kunnudetọ lẹ jẹ Biblu plọn hẹ ewọ po asi etọn po ji. Etẹwẹ yin kọdetọn lọ whenue Stephen jẹ ayinamẹ Biblu tọn lẹ hodo ji? E dọmọ: “Gbẹzan whẹndo tọn mítọn diọ pete. Po alọgọ Jehovah tọn po, todin n’ko wleawuna jijọho po walọmimiọn po, yẹn mẹhe taidi bọmbu de dai bo nọ yawu gblehomẹ sinsinyẹn eyin onú kleun de gbẹ́ doadihomẹna mi.” To egbehe, Stephen to sinsẹ̀n taidi devizọnwatọ lizọnyizọnwiwa tọn podọ asi etọn ko yin gbehosọnalitọ whepoponu tọn na owhe susu lẹ. Mẹho he tin to agun he Stephen nọ kọnawudopọ hẹ mẹ lẹ dọmọ: “Stephen yin omẹ abọẹ-abọẹ, mẹmẹsunnu azọ́n sinsinyẹnwatọ, podọ e tindo whiwhẹ taun.” Yé dọ dọ emi ma mọ bọ e gblehomẹ pọ́n. Be Stephen kọngbedopọ hẹ yé ya? E dọmọ: “N’ma na ko mọ depope to dona dagbedagbe ehelẹ mẹ yí to gbẹzan ṣie mẹ eyin n’ma ko kẹalọyi alọgọ Jehovah tọn nado diọ gbẹtọ-yinyin ṣie mlẹnmlẹn.”

13. Etẹwẹ zọ́n bọ homẹgble do ylan taun, podọ avase tẹwẹ Biblu na?

¹³ Abajọ, Biblu na avase mí sọta homẹgble, mẹzunzun wunmẹ lẹpo, po awhá po. (Efe. 4:31) E blawu dọ, walọyizan mọnkọtọn lẹ nọ saba wá planmẹ jẹ danuwiwa kọ̀n. Aihọn lọ sọgan nọ pọ́n homẹgble hlan taidi nuhe sọgbe, ṣigba walọ enẹ nọ de yẹyi sọn Mẹdatọ mítọn go. Mẹsusu dona de walọyizan ylankan ehelẹ sẹ̀ sọn ogo whẹpo do penugo nado yí gbẹtọ-yinyin yọyọ lọ dogo.—Hia Salmu lẹ 37:8-11.

14. Be e yọnbasi dọ mẹhe yin danuwatọ de ni lẹzun homẹmimiọnnọ ya?

¹⁴ Lẹnnupọndo apajlẹ Hans he to sinsẹ̀n taidi mẹho agun tọn to Autriche tọn ji. Anadenanutọ to pipli mẹho lẹ tọn mẹ agun he mẹ Hans te tọn dọmọ: “Ewọ yin mẹmẹsunnu he nọ miọnhomẹ taun de he a na ko jlo nado nọpọ́ hẹ.” Ṣigba, e ma yin nuhe Hans yin dai niyẹn. To owhe aflanmẹ tọn etọn mẹ, e jẹ ahàn sinsinyẹn ṣì zan ji bo wá lẹzun danuwatọ. To gbèdopo he e ko nùahàn bo to adi ji, e hù họntọn etọn yọnnu, ehe zọ́n bọ e yin whẹdana nado sẹ̀ngàn na owhe 20. To tintan whenu, gànpamẹninọ ma diọ gbẹtọ-yinyin ylankan Hans tọn. To ojlẹ de godo, onọ̀ etọn basi tito na mẹho agun tọn de nido yì mọ visunnu etọn to gànpamẹ, bọ Hans sọ jẹ Biblu plọn ji. E basi zẹẹmẹ dọmọ: “Avùnnukundiọsọmẹnu de wẹ e yin na mi nado de gbẹtọ-yinyin hoho lọ sẹ̀ sọn ogo. Wefọ Biblu tọn he na mi tuli lẹ wẹ Isaia 55:7, he dọmọ: ‘Mì gbọ mẹylankan ni jo aliho etọn do,’ gọna 1 Kọlintinu lẹ 6:11, he dọ gando mẹhe ko jo aliho ylankan yetọn do lẹ go dọmọ: ‘Ṣogan, nuhe delẹ to mì mẹ yin dai niyẹn.’ Na owhe susu, Jehovah yí homẹfa do gọalọna mi gbọn gbigbọ wiwe etọn gblamẹ na ma do yí gbẹtọ-yinyin yọyọ lọ dogo.” To whenue Hans ko sẹ̀ngàn na owhe 17 daa sọn owhe he e dona nọ gànmẹ na mẹ godo, e wá yin tuntundote taidi Klistiani he ko yí baptẹm de. E dọmọ: “N’nọ dopẹ́, na lẹblanu po jonamẹ susugege Jehovah tọn po he n’mọyi wutu.”

15. Aṣa tẹwẹ gbayipe, ṣigba etẹwẹ Biblu dọ gandego?

¹⁵ Gbọnvona mẹzunzun, aṣa lọ nado nọ dolalo sọ yin adà gbẹtọ-yinyin hoho lọ tọn de. Di apajlẹ, gbẹtọ lẹ nọ saba dolalo na nuhe  dù takuẹ-súsú kavi nado dapana kọdetọn nuṣiwa yetọn lẹ tọn. To vogbingbọn mẹ, Jehovah yin “Jiwheyẹwhe nugbo tọn.” (Salm. 31:5) Abajọ ewọ biọ dọ sinsẹ̀n-basitọ etọn “dopodopo . . . ni nọ dọ nugbo hẹ kọmẹnu etọn” bo “ma nọ dolalo” blo. (Efe. 4:25; Kol. 3:9) Enẹwutu, mí dona nọ dọ nugbo etlẹ yin to whenue mọwiwà sọgan dekọtọn do winyan kavi awufiẹsa mẹ na mí.—Howh. 6:16-19.

16. Nawẹ yè sọgan penugo nado de gbẹtọ-yinyin hoho lọ sẹ̀ sọn ogo gbọn?

¹⁶ Yè ma nọ penugo nado jo aṣa he gbẹtọ-yinyin hoho lọ bẹhẹn lẹ do po huhlọn mẹdetiti tọn po gba. Mẹhe yin nùdego to hosọ ehe mẹ lẹ—Sakura, Ribeiro, Stephen po Hans po—dona diahi sinsinyẹn nado jo walọ ylankan yetọn lẹ do. Yé dudeji, na yé hùn ayiha po ahun yetọn po donuvo na huhlọn Ohó Jiwheyẹwhe tọn po gbigbọ wiwe etọn tọn po wutu. (Luku 11:13; Heb. 4:12) Nado mọ alọgọ huhlọn enẹ tọn, mí dona nọ hia Biblu egbesọegbesọ, nọ lẹnayihamẹpọn deji, bo nọ hodẹ̀ whẹwhẹ nado biọ nuyọnẹn po huhlọn he mí na yí do yí ayinamẹ Biblu tọn do yizan mẹ po. (Jọṣ. 1:8; Salm. 119:97; 1 Tẹs. 5:17) Mí sọ nọ mọaleyi sọn Ohó Jiwheyẹwhe tọn po gbigbọ wiwe etọn po mẹ to whenue mí wleawuna opli agun tọn lẹ bosọ yì yé. (Heb. 10:24, 25) Humọ, mí jlo na nọ yí awuwledainanu voovo he gblamẹ núdùdù gbigbọmẹ tọn nọ yin hinhẹn tin-to-aimẹ na omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ lẹdo aihọn pé to egbehe te lẹ zan ganji.—Luku 12:42.

17. Etẹwẹ na yin hodọdeji to hosọ he bọdego mẹ?

¹⁷ Mí ko gbadopọnna nuyiwa ylankan voovo delẹ he Klistiani lẹ dona jodo bosọ nọla na. Ṣigba, be mọwiwà kẹdẹ ko pé nado mọ nukundagbe Jiwheyẹwhe tọn wẹ ya? Lala. Mí sọ dona yí gbẹtọ-yinyin yọyọ lọ dogo. To hosọ he bọdego mẹ, mí na gbadopọnna adà voovo gbẹtọ-yinyin yọyọ lọ tọn he mí dona wleawuna bosọ nọ dohia to whepoponu lẹ.