1, 2. Eendombwedi daJehova odi shiivikile omaukwatya elipi?

OVATALINOMESHO ova popya shi na sha nomaukwatya a denga mbada oo e liwetikile moshiwana shaJehova. Pashihopaenenwa, omushangi umwe wedina Anton Gill okwa popya shi na sha novamwatate novamwameme ovo va li moGermany pefimbo loNazi, a ti: “Eendombwedi daJehova oda li di tondike filufilu koNazi. . . . Mo1939, [mokamba yeenghwatwe] omwa li mu nEendombwedi 6 000.” Omushangi okwa weda ko vali a ti kutya nonande Eendombwedi oda li de lididimikila omahepeko anyanyalifi, oda li da ulika kutya odi shii “okulineekelwa noda ngungumana” nosho yo kutya “odidiinini nohadi yambididafana.”

² Efimbo opo la di ko, ovatalinomesho moSouth Africa navo ova li va didilika omaukwatya a hokwifa oo e li mokati koshiwana shaKalunga. Monale, moshilongo osho Eendombwedi domihoko da yoolokafana kada li naanaa hadi kala da manguluka okweendafana. Ashike mOsoondaxa sho 18 Desemba 2011, osha li shikumwifi okumona ovamwatate ve dulife 78 000 vomihoko da yoolokafana vomoSouth Africa novokoilongo yopoushiinda tava hafele oipopiwa yopaMbiibeli mokapale ka kula moshilando shaJohannesburg. Umwe womovakulunhu vokapale  oko okwa li a lombwela ovamwatate a ti: “Mokapale aka inandi mona mo nande onale ongudu yovanhu ve nelandulafano ngaashi nye. Amushe omwa djala nawa, nomwa wapaleka nawa okapale. Ashike osho shihokwifa unene oshosho kutya omwa hangana nonande omwa dja momihoko da yoolokafana.”

3. Oshike sha ningifa oumwainafana wetu u kale we likalekelwa?

³ Omatyekosha a tya ngaho ovanhu ovo vehe fi Eendombwedi otaa ulike kutya oumwainafana wetu womounyuni aushe owe likalekelwa shili. (1 Pet. 5:9) Ndele oshike naanaa she tu ningifa tu kale twa yooloka ko komahangano amwe? Omolwekwafo lEendjovo daKalunga nolomhepo yaye iyapuki, ohatu longo noudiinini opo tu ‘lidule omunhu mukulu.’ Ponhele yomunhu mukulu, ohatu “djala omunhu mupe.” — Kol. 3:9, 10.

4. Oshike hatu ka kundafana moshitukulwa eshi, nomolwashike?

⁴ Katu na ashike okulidula omunhu mukulu, ndele otwa pumbwa yo okukala kokule oilonga yaye. Moshitukulwa eshi, ohatu ka kundafana nghee hatu dulu okulidula omunhu mukulu, omolwashike sha endelela okuninga ngaho nosho yo kutya omolwashike hatu dulu okuninga omalunduluko kashi na nee mbudi kutya otwa li hatu longo oilonga ii shi fike peni. Ohatu ka konakona yo nghee ovo va kala moshili omido dihapu tava dulu okukala kokule oilonga yomunhu mukulu. Omolwashike omadimbulukifo oo a pumbiwa? Shinyikifa oluhodi, ovapiya vaJehova vamwe ova lwa ondede ndele tava shuna keenghedi davo inadi koshoka. Nomolwaasho twa pumbwa okutula moilonga elondwelo olo tali ti: “Ou e lishii e li ofika, na lungame aha wile po.” — 1 Kor. 10:12.

5. (a) Yelifa kutya omolwashike sha endelela okulidula omunhu mukulu. (Tala efano pehovelo loshitukulwa.) (b) Oilonga yomunhu mukulu ilipi ya tumbulwa mOvakolossi 3:5-9?

⁵ Mbela oto ka ninga po shike ngeenge oikutu yoye oya kaka, tashi dulika nokuli tai nyika nai? Oikutu ya tya ngaho oto ke i dula mo meendelelo. Sha faafana, otwa pumbwa okukatuka meendelelo tu dulike koshipango shokweefa po onghedindjikilile keshe ii oyo tai kondjifafana nomaukwatya aKalunga. Otwa hala okukala hatu dulika komayele aPaulus oo a li a pa Ovakriste vopefimbo laye, eshi a ti: “Efeni paife ei aishe.” Natu ka kundafane oilonga youlunde ivali oyo Paulus a tumbula, oluhaelo nonyata. — Lesha Ovakolossi 3:5-9.

6, 7. (a) Eendjovo daPaulus oda ulika ngahelipi kutya otwa pumbwa okukatuka eenghatu da kwata moiti opo tu lidule omunhu mukulu? (b) Sakura okwa li e nonghalamwenyo ya tya ngahelipi, noshike sha li she mu kwafela opo e i efe po?

⁶ Oluhaelo. Eityo loshitya shopaMbiibeli osho sha tolokwa “oluhaelo” osha kwatela mo ekwatafano lopamilele pokati kovanhu vavali ovo inava hombola paveta nosho yo nomashenge. Paulus okwa li a lombwela Ovakriste vakwao va ‘dipae oinhimbu yavo yopadu,’ osho sha hala okutya okuhenuka omahalo keshe mai ngaashi “oluhaelo.” Elombwelo olo otali ulike kutya otwa pumbwa okukatuka eenghatu da kwata moiti opo tu henuke filufilu omahalo mai. Nosha yela kutya ohatu dulu okufinda omahalo oulunde.

⁷ Diladila kwaasho sha li sha ningilwa Sakura  * wokuJapan. Eshi a enda ta kulu, okwa li ha kala e udite owike nokehe noshilonga. Eshi a li e nomido 15, okwa li a hovela okukala e nekwatafano lopamilele novanhu va yoolokafana opo aha kale vali e udite owike. Oshidjemo, okwa popya nohoni a ti: “Onde likufa omadimo atatu.” Okwa yelifa a ti: “Petameko, onda li handi kala ndi udite ouumbo eshi ndi nekwatafano lopamilele inali koshoka, handi diladila kutya kungaho ondi holike nondi na oshilonga kuvamwe. Ashike, eshi ngoo handi i momilele lwoikando ihapu osho ngoo omalipulo ange a li ta ningi mahapu.” Sakura  okwa kala nonghalamwenyo ya tya ngaho fiyo osheshi a wanifa omido 23. Lwanima, okwa ka hovela okukonakona Ombiibeli nEendombwedi. Sakura okwa li a hokwa osho te lihongo, nokekwafo laJehova okwa li a dula okufinda omaliudo okukala e udite etimba nohoni nokwa li a efa po oluhaelo. Paife Sakura oku li omukokolindjila wondjikilile noiha kala vali e udite owike. Okwa ti: “Paife onda hafa neenghono eshi Jehova e hole nge.”

8. Oinima imwe ilipi tai dulu oku tu ningifa tu kale inatu koshoka momesho aKalunga?

⁸ Onyata. Oshitya shopaMbiibeli osho sha tolokwa “onyata” oshi neityo la mbwalangadja olo la kwatela mo shihapu shihe fi ashike onyata yoluhaelo. Otashi dulu okuyukifwa koilonga ii yokushila omakaya ile kokupopya omashendjo oulai. (2 Kor. 7:1; Ef. 5:3, 4) Otashi ulike yo nokoilonga inai koshoka oyo vamwe hava longo meholeko, ngaashi okulesha omambo taa pendula omahalo opamilele ile okutala omafano oipala, oo tashi dulika a ningife omunhu a kale te lidanene koilyo yoludalo. — Kol. 3:5. *

9. Okukulika “olwisho loipala” otaku dulu okweeta oilanduliko ya tya ngahelipi?

⁹ Ovo ve nonghedindjikilile yokutala omafano oipala ohava kulike “olwisho loipala,” osho tashi dulu oku va ningifa va kale va duvila omilele. Ovakonakoni ova popya kutya ovanhu ovo hava kala va halelela okutala omafano oipala ohava ulike oikala ya fa yaavo va pikwa koikolwifa nokoingangamwifi. Nomolwaasho okutala omafano oipala haku eta oidjemo iyahameka, ngaashi okukala wa fya ohoni, okuhalonga noudiinini koilonga, onghalamwenyo kai nehafo, eteyohombo nosho yo okulikufa omwenyo. Omulumenhu umwe, konima eshi pa pita odula a efa okutala omafano oipala, okwa shanga a ti: “Paife ondi udite lela ndi li omudiinini.”

10. Ongahelipi Ribeiro a efa po okukala a pikwa kokutala omafano oipala?

¹⁰ Ovanhu vahapu otava twikile nokukondjifa okuhatala vali omafano oipala. Ashike otava dulu okupondola ngaashi ashike Ribeiro wokoBrazil a li a pondola. Eshi kwa li e nomido omulongo nasha, okwa li a fiya po eumbo lavo, nomokweendelako kwefimbo okwa li a mona oilonga mehangano lokulongulula eembapila odo dihe na vali oshilonga, oko kwa li ha mono eembapila odo di nomafano oipala. Okwa ti: “Kanini nakanini, onda enda handi pikwa kokutala omafano oipala. Onda li handi kala nda halelela ohonda oyo nda li handi kala nayo i dje mo meumbo opo ndi hovele okutala ouvidio vomilele.” Opo nee, efiku limwe koilonga, Ribeiro okwa li ta tale onduba yomambo oo a li pokulongululwa, ndele ta mono embo li na oshipalanyole Osho tashi dulu okukwafela oukwaneumbo u kale wa hafa shili. Okwa li e li kufa ndele te li lesha. Osho e lihonga osha li she mu linyengifa a konakone Ombiibeli nEendombwedi daJehova, ashike osha li she mu pula efimbo lile opo a efe po okutala omafano oipala. Oshike sha li she mu kwafela? Okwa ti: “Eilikano, ekonakonombiibeli, okudilonga kwaasho nde lihonga nosho yo olupandu li na sha nomaukwatya aKalunga ola kwafela nge fiyo osheshi ohole yange yokuhola Jehova ya dula eenghono omahalo ange okutala omafano oipala.” Kekwafo lEendjovo daKalunga nolomhepo yaye iyapuki, Ribeiro okwa li e lidula omunhu mukulu, ta ninginifwa, nopaife oku li omukulunhuongalo.

11. Omunhu okwa pumbwa okuninga shike opo a efe po okutala omafano oipala?

¹¹ Didilika kutya opo Ribeiro a pondole, okwa li e nokuninga shihapu shihe fi ashike okukonakona Ombiibeli. Okwa li a kwata efimbo lile opo etumwalaka lOmbiibeli li kume omutima waye. Eilikano, okudilonga nohole yaye yokuhola Kalunga oya li ye mu kwafela a finde ehalo lokutala omafano oipala. Okukulika ohole yokuhola Jehova nokutonda osho shii oku li onghedi ya  denga mbada yokweefa po okutala omafano oipala. — Lesha Epsalme 97:10.

12. Oshike sha li sha kwafela Stephen a efe po ehandu netukano?

¹² Luhapu ovanhu ovo hava handuka diva ohava longifa omatukano. Elihumbato la tya ngaho ohali nyono po ombili moukwaneumbo. Stephen, omudali wokoAustralia, okwa ti: “Onda li handi tukana luhapu nonda li handi handuka koinima ashike yongaho. Ame nomukulukadi wange otwa li twa tukauka lwoikando itatu notwa li nokuli tu li pokuteya ohombo.” Lao linene, ovalihomboli ovo ova li va hovela okukonakona Ombiibeli nEendombwedi. Oshidjemo osha li shike eshi Stephen a hovela okushikula omayele Ombiibeli? Okwa ti: “Onghalamwenyo youkwaneumbo wetu oya li ya lunduluka ngo omashendjo. Kekwafo laJehova, paife ondi nombili, ofimbo nale nda li ashike handi handuka diva, handi kala lela nda lya meenyandi kounima ashike vaningholi.” Paife, Stephen oku li omuyakuliongalo, nomukulukadi waye oku li omukokolindjila wondjikilile. Ovakulunhuongalo vomeongalo laStephen ova popya kombinga yaye, va ti: “Stephen omumwatate a mwena, ha longo noudiinini nomulininipiki.” Itava dimbuluka nande ve mu mona a handuka. Stephen oku shi uditile ngahelipi eshi a pandulwa ngaho? Okwa ti: “Ngeno kanda li nda pitika Jehova a kwafele nge ndi lidule omunhu mukulu, ngeno omanangeko noupuna a tya ngaho inandi a mona.”

13. Omolwashike ehandu la nyika oshiponga, nOmbiibeli oi nelondwelo lilipi?

¹³ Ombiibeli oye tu londwela shi na sha nehandu, etukano nefulakato. (Ef. 4:31) Shinyikifa oluhodi, elihumbato la tya ngaho luhapu ohali xumifa komesho elongifo leenghono. Ovanhu mounyuni ova tala ko ehandu li li oshinima shopaushitwe, ashike ihashi fimanekifa Omushiti wetu. Ovanhu vahapu ova li tete ve nokweefa po eenghedi dii ofimbo inava djala omunhu mupe. — Lesha Epsalme 37:8-11.

14. Mbela otashi shiiva ngoo komunhu omukolokoshi a kale omulininipiki?

¹⁴ Diladila koshihopaenenwa shaHans, oo e li omukulunhuongalo meongalo laAustria. Omuunganeki wolutu lovakulunhuongalo meongalo lavo okwa popya kombinga yaye, a ti: “Hans oku li umwe womovamwatate ovanambili.” Ashike nale ka li omunambili. Eshi a li e nomido omulonga nasha, okwa li a hovela okulongifa nai omalodu, naasho osha li she mu ningifa a kale e nouxwapindi. Pomhito imwe, omalodu okwa li e mu ningifa a kale a handuka, ndele ta dipaa ohonda yaye nokwa li a tokolelwa odolongo youle womido 20. Petameko, odolongo kaya li ya lundulula Hans aha longe vali oukolokoshi. Lwopokati opo, meme waHans okwa li a unganeka omukulunhuongalo a kale ha talele po Hans modolongo, nokwa li a hovela okukonakona Ombiibeli. Hans okwa ti: “Osha li shidjuu kwaame okulidula omunhu mukulu. Omishangwa odo da kwafela nge ongaashi Jesaja 55:7, oo a ti: ‘Omudinikalunga na efe ondjila yaye’ nosho yo 1 Ovakorinto 6:11, ovo va popya shi na sha naavo ihava longo vali oulunde, eshi va ti: ‘Ndele omwa li mu li ngaha, vamwe vomunye.’ Oule womido, Jehova okwa kala ta kwafele nge nelididimiko okupitila momhepo yaye iyapuki opo ndi dule okudjala omunhu mupe.” Konima eshi Hans a kala modolongo oule womido 17 netata, okwa li a mangululwa mo e li Omukriste a ninginifwa. Okwa ti: “Ohandi pandula neenghono Jehova omolwonghenda nediminepo laye.”

15. Oikala ilipi i li apeshe, ashike Ombiibeli oya popya shike shi na sha nayo?

¹⁵ Kakele kokutukana, okupopya oipupulu nako oku li oukwatya womunhu mukulu. Pashihopaenenwa, ovanhu vahapu ohava popi oipupulu ngeenge tava yadeke eefoloma doifendela ile va popye oipupulu opo ve liamene ngeenge va longa owii. Mepingafano naasho, Jehova ‘oKalunga  omudiinini.’ (Eps. 31:5) Onghee hano, okwa teelela keshe umwe womovalongeli vaye a ‘popye oshili keshe tuu namukwao ndele haipupulu.’ (Ef. 4:25; Kol. 3:9) Onghee hano, natu popyeni oshili nokuli nonande otashi dulika shi kale shififa ohoni ile shidjuu oku i popya. — Omayel. 6:16-19.

16. Ongahelipi omunhu ta dulu okupondola mokulidula omunhu mukulu?

¹⁶ Omunhu ita dulu okulidula omaukwatya omunhu mukulu keenghono daye mwene. Vamwe ovo va tumbulwa moshitukulwa eshi ngaashi Sakura, Ribeiro, Stephen, naHans, ova li ve nokukondja noudiinini opo va efe po oilonga yavo ii. Ova li va pondola molwaashi ova li va efa Eendjovo daKalunga nomhepo yaye iyapuki i va wilike. (Luk. 11:13; Heb. 4:12) Opo tu mone ouwa meenghono odo, otwa pumbwa okulesha Ombiibeli efiku keshe, okudilonga kuyo nosho yo okwiilikana pandjikilile opo tu mone ounongo neenghono dokutula moilonga omayele Ombiibeli. (Jos. 1:8; Eps. 119:97; 1 Tes. 5:17) Ohatu mono yo ouwa mEendjovo daKalunga nomomhepo yaye iyapuki ngeenge hatu lilongekidile okwoongala nokukala puko. (Heb. 10:24, 25) Shikwao vali, otwa hala okulongifa nawa eenghedi da yoolokafana omo oshiwana shaKalunga hashi mono eendja dopamhepo mounyuni aushe. — Luk. 12:42.

17. Oshike hatu ka kundafana moshitukulwa tashi landula ko?

¹⁷ Otwa kundafana kombinga yoilonga imwe ii oyo Omukriste e nokulidula noku i kala kokule. Mbela osho osho ashike omunhu e nokuninga opo a kale a hokiwa kuKalunga? Hasho nandenande. Otwa pumbwa yo okudjala omunhu mupe. Moshitukulwa tashi landula ko, ohatu ka kundafana omaukwatya amwe omunhu mupe oo twa pumbwa alushe okukala twa djala.