1, 2. Ta eo elõñ armej rej kile kõn Ri Kõnnaan ro an Jeova?

 ELÕÑ armej rej kile im nõbar Ri Kõnnaan ro an Jeova kõn aer ãinjuon im kõn wãween ko rem̦m̦an rej kwal̦o̦ki. Ñan waanjoñak, juon rijeje etan Anton Gill ear nõbar Ri Kõnnaan ro an Jeova ilo Nazi ilo Jãmne, kõn aer kwal̦o̦k wãween ko rem̦m̦an. Ear je: “Kõm̦m̦an ko an Ri Kõnnaan ro an Jeova rar kõm̦m̦an bwe en lukkuun l̦ap an RiNazi ro dike im matõrtõr er. Ilo iiõ eo 1939, ekar wõr 6,000 Ri Kõnnaan ro an Jeova rar pãd ilo jikin kalbuuj ko me rar kaeñtaan er ie.” Ear bar ba bwe meñe ear lukkuun l̦ap aer eñtaan, ak aolep armej rar jel̦ã kõn aer ineem̦m̦an wõt meñe rar iioon matõrtõr, kõn an ro jet lukkuun lõke er, aer tiljek wõt ñan Anij eo aer, im kõn aer bõrokuk ippãn doon.

² Ilo raan kein, armej ro ilo South Africa rej bar kile wãween ko rem̦m̦an ippãn Ri Kõnnaan ro an Jeova. Ilo kar juon iien ilo aelõñ in, em̦õj kar kabõjrak an Ri Kõnnaan ro an Jeova me eoktak kil ko kilier im jikin ko rej itok jãni kweilo̦k ippãn doon. Bõtab, ilo kar raanin Jabõt ilo allõñin Tijem̦ba 18, 2011, elõñl̦o̦k jãn 78,000 ro jeid im jatid me rar itok jãn jikin ko kajjojo ilowaan South Africa im aelõñ ko jet repaake ijin, bwe ren koba ippãn doon ilo jikin iukkure eo el̦aptata ilo Johannesburg ñan kõm̦m̦ane juon iien eaorõk. Juon iaan ro rej lale jikin iukkure in ear ba: “Ij kab loe kain armej rot rein me  em̦m̦antata m̦wilier me rar itok im kõjerbale jikin iukkure in. Wãween aer kar nuknuk ear erreo im karbõb. Bareinwõt elukkuun erreo im lõt aer kar karreoik jikin iukkure in. Ak men eo el̦aptata, ej bwe el̦ap aerwõj bõrokuk ippãn doon meñe aelõñ ko aer reoktak jãn doon.”

3. Ta eo ej kõm̦m̦an bwe doulul eo ad ipel̦aakin lal̦ in en ãinjuon?

³ Naan rot kein jãn armej ro me rejjab Ri Kõnnaan ro an Jeova, rej kaalikkar bwe doulul eo ad ipel̦aakin lal̦ in elukkuun ãinjuon jãn doulul ko jet. (1 Pi. 5:9, UBS.) Ak ta eo ej kõm̦m̦an bwe jen ãinjuon ak oktak jãn doulul ko jet? Kõn wõt an Naanin Anij im jetõb kwõjarjar jipañ kõj, jej kate kõj ñan ‘utũk armej eo m̦okta’ im jej “kõn̦ak armej eo ekããl.”​—Kol. 3:9, 10, UBS.

4. Ta ko jenaaj etale ilo katak in, im etke?

⁴ Ãlikin ad utũk armej eo m̦okta, jej aikuj kate kõj bwe jen jab bar ro̦o̦l ñan m̦anit im men ko jekõn kar kõm̦m̦ani m̦okta. Ilo katak in, jenaaj etale ewi wãween jemaroñ utũk armej eo m̦okta, etke jej aikuj m̦õkaj im kõm̦m̦ane men in, im etke juon emaroñ kõm̦m̦an oktak ilo mour eo an meñe elõñ men ko renana ear kõm̦m̦ani. Bareinwõt, jenaaj etale ta eo me ro eto aer pãd ilo m̦ool eo ium̦win elõñ iiõ remaroñ kõm̦m̦ane ñan jab bar ro̦o̦l ñan kõm̦m̦an ko aer m̦okta. Etke jej aikuj etale men kein? Eokwe, ekabũrom̦õjm̦õj bwe ewõr jet ro im rar karejar ñan Jeova rar jab kõjparok, im em̦õj aer bar ro̦o̦l ñan wãween mour eo aer m̦okta. Kõn men in, eaorõk bwe jej aikuj keememej naanin kakkõl in me ej ba: “Eo ej l̦õmn̦ak bwe ej jutak pen, en lale bwe en jab buñ ilo kapo.”​—1 Ko. 10:12, UBS.

5. (1) Kwal̦o̦k juon waanjoñak kõn etke jej aikuj m̦õkaj im utũk armej eo m̦okta im kõm̦m̦an ko an. (Lale pija eo ilo jinoin katak in.) (2) Ekkar ñan Kolosse 3:5-9, ta m̦anit im kõm̦m̦an ko rej m̦õttan armej eo m̦okta?

⁵ Ta eo kwõnaaj kar kõm̦m̦ane el̦aññe kwõj lo bwe ettoonon im enana bwiin nuknuk eo kwõj kõn̦ake? Ejjel̦o̦k pere bwe kwõnaaj kar m̦õkaj im utũki nuknuk eo. Ejja ãindeinl̦o̦k wõt, ñe jej kile bwe jej kõm̦m̦ani men ko me Jeova ej diki, jej aikuj m̦õkaj im kõm̦m̦an oktak. Jekõn̦aan pokake naanin kakapilõklõk eo an Paul ñan Kũrjin ro ilo tõre ko an me ej ba: “Kom̦ij aikuj in julo̦k aolep men kein.” Jen etale ruo iaan m̦anit kein Paul ear kõnnaan kaki. M̦anit kein rej l̦õñ im kõn̦aan ko rettoon.​—Riit Kolosse 3:5-9, UBS.

6, 7. (1) Ewi wãween naan ko an Paul rej kaalikkar bwe jej aikuj lukkuun kate kõj ñan utũk armej eo m̦okta im kõm̦m̦an ko an? (2) Ewi wãween kar mour eo an Sakura m̦okta, im ta eo ear kõkajoore bwe en kõm̦m̦an oktak?

⁶ L̦õñ. Ilo Baibõl̦, naan in “l̦õñ” ej kitibuj an ruo armej babu ippãn doon ak rejjañin m̦are im an em̦m̦aan ñan em̦m̦aan im kõrã ñan kõrã pãleek doon. Paul ear jiroñ Kũrjin ro bwe ren “julo̦ki” kõn̦aan ko rettoon ‘ãinwõt l̦õñ.’ Naan kein an Paul rej kaalikkar bwe jej aikuj lukkuun kate kõj im jol̦o̦k kõn̦aan ko rettoon. Emaroñ pen ad kõm̦m̦ane men in, ak jemaroñ lo tõprak.

⁷ L̦õmn̦ak kõn ta eo ear wal̦o̦k ñan juon jeid im jatid kõrã ilo Jepaan etan Sakura. * (Lale kõmel̦el̦e eo itulal̦.) Ke ear dik im rũttol̦o̦k ekõn bũrom̦õj im eñjake an make iaan. Ke ear 15 an iiõ, ear jino babu ippãn elõñ jabdewõt em̦m̦aan bwe en jab l̦õmn̦ake an make iaan im bũrom̦õj. Ej ba: “Tokjãn men in, jilu alen aõ kar m̦an lo̦jiõ.” Ej bar ba: “Ilo jinoin, ke iar babu ippãn jabdewõt em̦m̦aan ear kõm̦m̦an bwe en em̦m̦anl̦o̦k aõ mour, im iar l̦õmn̦ak bwe ro jet rej kaorõke eõ im yokwe eõ. Ak ke ear l̦apl̦o̦k aõ kõm̦m̦ane m̦anit in, ear l̦apl̦o̦k wõt aõ l̦õmn̦ak bwe ejjel̦o̦k tokja.” Sakura ear jab bõjrak jãn an mour ilo wãween in m̦ae iien eo ear 23 an iiõ. Ak tokãlik, ear jino katak Baibõl̦ ippãn Ri Kõnnaan ro an Jeova. Sakura ear lukkuun yokwe im kaorõk men ko ear katak. Im kõn wõt an kar Jeova jipañe, ear dikl̦o̦k an  nana an mour im jook kõn men ko ear kõm̦m̦ani. Bareinwõt, ear bõjrak jãn an mourin l̦õñ. Kiiõ, Sakura ej juon rekũl̦ar bainier im ejako an bũrom̦õj im eñjake an make iaan. Ej ba: “Ilukkuun m̦õn̦õn̦õ kõn an Jeova kwal̦o̦k an yokwe eõ aolep raan.”

8. Ta jet iaan m̦anit ko remaroñ kõm̦m̦an bwe jen ettoon im̦aan mejãn Anij?

⁸ M̦anit ko rettoon. Ilo Baibõl̦, m̦anit ko rettoon ebar koba men ko jet ijello̦kun l̦õñ. Emaroñ jitõñl̦o̦k ñan m̦anit ko me rej ko̦kkure kõj ãinwõt kõbaatat im kwal̦o̦k kõjak ko rejekkar. (2 Ko. 7:1, UBS; Ep. 5:3, 4) Bareinwõt emaroñ jitõñl̦o̦k ñan m̦anit ko rettoon juon ej kõm̦m̦ani ñe ej make iaan ãinwõt, riiti bok ko rej kwal̦o̦k kõn mourin l̦õñ ak alwõji pija ko renana me remaroñ kõm̦m̦an menin an jino iukkure kake ãnbwinnin make ilo juon wãween ejekkar.​—Kol. 3:5, UBS. * (Lale kõmel̦el̦e eo itulal̦.)

9. Ta eo emaroñ wal̦o̦k ñe ej jino ejaak kõn̦aan ko renana ippãn juon armej?

⁹ Ro me eokkutkut aer alwõji pija ko renana, ekkã an ejaak kõn̦aan ko renana ippãer im eitok wõt bwe ren kõn̦aan babu ippãn ro jet. Ro rej kõm̦m̦an etale ko rej kwal̦o̦k bwe juon armej eo elukkuun kõn̦aan alwõji pija ko renana, ej ãinwõt ñe ej añũr jikka im dãnnin kadek. Eñin unin elõñ men ko renana rej wal̦o̦k ñe eokkutkut an juon alwõji pija ko renana. Ekkã an armej rein lukkuun jook, jab em̦m̦an aer jerbal, jab m̦õn̦õn̦õ baam̦le ko aer, jepel jãn eo pãleer, im bõk mour ko aer make. Ãlikin an kar juon em̦m̦aan anemkwõj im bõjrak jãn an alwõji pija ko renana ilo juon iiõ, ej ba bwe kiiõ ej kile bwe ewõr tokjãn.

10. Ewi wãween an Ribeiro kar maroñ bõjrak jãn an ikkutkut an alwõji pija ko renana?

¹⁰ Juon men epen ippãn elõñ armej, ej bwe ren bõjrak jãn aer alwõji pija ko renana. Ak jemaroñ anjo̦ ioon men in. L̦õmn̦ak kõn waanjoñak eo an Ribeiro eo im ej jãn Brazil. Ribeiro ear etal jãn m̦weo im̦õn ke ear jo̦dikdik im ear jerbal ilo juon jikin me rej ukoti peba ko bwe ren bar kõjerbali (paper-recycling plant). Ilo ijin, ear lo bok ko me rej kwal̦o̦k kõn mour in l̦õñ. Ej ba: “Jidik kõn jidik, ear jino ikkutkut aõ kõn̦aan lali bok kein. Joñan an kar jino nanal̦o̦k men in, ekkã aõ kõn kijoorore an kõrã eo me ej jokwe ippa etal jãn m̦weo bwe in alwõji pija ko renana.” Innem juon raan ilo jikin jerbal, Ribeiro ear kalimjek bael̦ in bok ko me rej itõn ukoti ñan bar jet kein jerbal, im ear lo juon bok me taitõl̦in ej ba, Ta ko Kwõj Aikuj Kõm̦m̦ani bwe Baam̦le n̦e Am̦ En M̦õn̦õn̦õ? Ear bõk bok in jãn bael̦ eo im riiti. Men ko ear riiti rar kõm̦akũti bwe en jino kõn̦aan katak Baibõl̦ ippãn Ri Kõnnaan ro an Jeova, ak ear bõk iien bwe en bõjrak jãn an kõm̦m̦ane men eo enana. Ta eo ear jipañe? Ej ba: “Ikijjeen aõ kar jar, katak Baibõl̦, im kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ kõn men ko iar katak, ear jino l̦apl̦o̦k aõ kam̦m̦oolol Jeova kõn wãween ko rem̦m̦an ippãn ñan tõre eo ear l̦apl̦o̦k aõ yokwe e jãn kõn̦aan eo aõ ñan alwõji pija ko renana.” Kõn an kar Baibõl̦ eo im jetõb kwõjarjar eo an Anij jipañ Ribeiro, ear maroñ bõjrak im jol̦o̦k wãween mour eo an m̦okta im peptaij. Im kiiõ, ej juon iaan em̦m̦aan ro rej lale eklejia.

11. Ta eo enaaj jipañ juon bwe en maroñ bõjrak jãn an alwõji pija ko renana?

¹¹ Jej lo bwe ijello̦kun an kar Ribeiro baj katak wõt, ebar lõñ men ko ear aikuj kõm̦m̦ani bwe en bõjrak jãn an alwõji pija ko renana. Ear aikuj lukkuun kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ kõn men ko ear riiti ilo Baibõl̦ im kõtl̦o̦k aer tõpar bũruon. Ilo an kar jar im kõl̦mãnl̦o̦kjen̦, yokwe eo an ñan Jeova ear l̦apl̦o̦k wõt im kõm̦m̦an bwe en anjo̦ ioon kõn̦aan eo an ñan alwõji pija ko renana. Innem, bwe jen maroñ bõjrak jãn ad alwõji pija ko renana, ej aikuj in l̦ap ad yokwe Jeova im dike men eo enana.​—Riit Sam 97:10.

12. Ta eo ear jipañ Stephen bwe en maroñ jol̦o̦k an illu im lãj wãween an kõnono?

¹² Jet armej em̦õkaj aer illu im rej ba naan ko reddo im rekõmmetak ñan ro jet. Ñe juon armej ej kõnnaan ilo wãween in, alikkar bwe mourin baam̦le eo an eban m̦õn̦õn̦õ. Juon jemãn baam̦le etan Stephen me ej jãn Aujtõrõlia, ej ba: “Ekkã aõ kõn kanijnij im l̦ap aõ illu kõn men ko ejjel̦o̦k tokjãer. Jilu alen am̦ro kar lio ippa jab jokwe ippãn doon im m̦õttan jidik kõm̦ro en kar jepel.” Ak tokãlik, erro ar jino katak Baibõl̦ ippãn Ri Kõnnaan ro an Jeova, im Stephen ear jino l̦oori men ko ear katak. Stephen ej ba bwe m̦okta jãn an kar katak im jel̦ã kõn Jeova, ñe ewõr juon men ej kõm̦m̦an an matõrtõr ekõn m̦õkaj an lukkuun illu im ãinwõt juon baam̦ eo me ej pojak in bokkõl̦ak. Bõtab ãlikin an kar jino l̦oori naanin kakapilõklõk ko ilo Baibõl̦, aolep men rar jino em̦m̦anl̦o̦k. Ej ba: “Mourin baam̦le eo am ear lukkuun oktak im em̦m̦anl̦o̦k jãn kar m̦okta. Kõn wõt an Jeova jipañ eõ, el̦apl̦o̦k aõ kiiõ aenõm̦m̦an im jel̦ã dãpij aõ illu.” Rainin, Stephen ej juon rijjipañ ilo eklejia eo ej pãd ie, im kõrã eo ippãn ej juon eo me jejjo iiõ in an rekũl̦ar bainier. Em̦m̦aan ro rej lale eklejia eo me Stephen ej pãd ie rar ba: “Stephen ej juon eo me ejjel̦o̦k an naan, el̦ap an kate jerbal, im ettã bũruon.” Rej bar ba bwe rejjañin lo juon iien ej illu. Stephen ej ke utiej bũruon kõn an armej ro nõbare kõn an oktak? Ej ba: “Iban kar loi jeraam̦m̦an kein ilo mour e aõ el̦aññe in kar jab kõtl̦o̦k bwe Jeova en jipañ eõ ñan ukot mour e aõ im kakõm̦anm̦anl̦o̦k wãween ko ippa.”

13. (1) Etke illu ej juon men ekauwõtata? (2) Ta eo Baibõl̦ ej kakkõl kõj kake?

¹³ Baibõl̦ ej kakkõl kõj bwe jen kõjparok jãn illu, nana ad kõnnaan ñan ro jet, im bũroñ. (Ep. 4:31) Ekkã an men kein kõm̦m̦an bwe jen lãj ñan ro jet. Ilo raan kein, elõñ armej rej l̦õmn̦ak bwe illu ejjab juon men enana. Bõtab, wãween in ejjab bõktok nõbar ñan Rũkõm̦anm̦an eo ad. Kõn men in, elõñ iaan ro jeid im jatid rar aikuj kõm̦m̦an oktak ilo mour ko aer bwe ren kõn̦ak armej eo ekããl, ak mour ilo wãween eo me Jeova ej buñbũruon kake.​—Riit Sam 37:8-11, UBS.

14. Juon eo me ellulu im lãj emaroñ ke kõm̦m̦an oktak ilo mour eo an?

¹⁴ L̦õmn̦ak kõn waanjoñak eo an Hans, eo im ej juon em̦m̦aan ej lale eklejia ilo Austria. Em̦m̦aan eo me ej loloorjake jerbal ko an ro rej lale eklejia eo me Hans ej pãd ie, ej ba: “Hans ej juon em̦m̦aan eo elukkuun ettãtata bũruon.” Ak ejjab kar ãindein e ilo jinoin. Ke ear jo̦dikdik ear l̦ap an idaak dãnnin kadek, im ear juon eo elukkuun lãj. Juon iien ke ear lukkuun kadek im illu, ear m̦an ledik eo jeran ñan mej. Kõn men in, Hans ear kalbuuj ium̦win 20 iiõ, ak ear jab ukot mour eo an. Innem, jinen ear kajjitõk ippãn juon em̦m̦aan ej lale eklejia ñan lol̦o̦k Hans ilo kalbuuj, im ear jino katak Baibõl̦. Ej ba: “Ear juon men epen ñan aõ bõjrak im jol̦o̦k wãween mour eo aõ m̦okta. Eoon ko ilo Baibõl̦ me rar lukkuun kõkajoor eõ rej Aiseia 55:7 (UBS) me ej ba: ‘Ro rinana ren oktak jãn wãween mour ko aer,’ im 1 Korint 6:11 (UBS), me ej kõnnaan kõn ro em̦õj aer bõjrak jãn kõm̦m̦an ko aer renana ilo an ba: ‘Jet iaami rar ãindein.’ Ium̦win elõñ iiõ, Jeova ear kijenmej wõt ippa im jipañ eõ ikijjeen jetõb kwõjarjar eo an ñan kõn̦ak armej eo ekããl.” Ear peptaij ke ej pãd ilo kalbuuj, im ãlikin 17 jimattan iiõ in an kalbuuj ear diwõj. Ej ba: “El̦ap aõ kam̦m̦oolol Jeova kõn tũriam̦o eo an el̦ap im kõn an jol̦o̦k aõ bõd.”

15. (1) Ta juon iaan men ko im rej m̦õttan wãween mour eo ad m̦okta? (2) Im ta eo Baibõl̦ ej kwal̦o̦k kake kõn men in?

¹⁵ Bar juon iaan men ko im rej m̦õttan wãween mour eo ad m̦okta ej riab. Ñan waanjoñak, elõñ armej rej riab kõnke ren jab kõl̦l̦ã owõj ak bwe ren jab kajeik er kõn bõd ko rar kõm̦m̦ani. Bõtab, Jeova ej “Anij in m̦ool.” (Sam 31:5) Innem, ekõn̦aan bwe ‘kajjojo iaan’  rũkarejar ro an ren ‘kõnono m̦ool’ im “jab riab.” (Ep. 4:25, UBS; Kol. 3:9) Kõn men in, jen kõnono m̦ool iien otemjej meñe jet iien men in emaroñ pen ak kajook kõj.​—JK. 6:16-19, UBS.

16. Ta eo enaaj jipañ kõj ñan utũk armej eo m̦okta ak oktak jãn wãween mour eo ad m̦okta?

¹⁶ Juon armej ejjab maroñ oktak jãn wãween mour eo an m̦okta ikijjeen kajoor eo an make. Sakura, Ribeiro, Stephen, im Hans, rar aikuj lukkuun kate er ñan bõjrak im jol̦o̦k men ko renana rekõn kõm̦m̦ani. Kõn aer kar kõtl̦o̦k bwe kajoor eo jãn Naanin Anij im jetõb kwõjarjar en jipañ er im tõl mour ko aer, rar maroñ bõk anjo̦. (Luk 11:13, UBS; Hi. 4:12) Innem bwe jen bar bõk tokjãn jãn kajoor in jãn Naanin Anij im jetõb kwõjarjar, jej aikuj riit Baibõl̦ aolep raan, kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ kake, im en ikkutkut ad jar kõn mãlõtlõt im kajoor bwe jen l̦oori naanin kakapilõklõk ko ie. (Jos. 1:8; Sam 119:97; 1 Te. 5:17, UBS) Jej bar bõk tokjãn jãn an Naanin Anij im jetõb kwõjarjar jipañ kõj, ñe jej kõppojakl̦o̦k im̦aan im pãd ilo iien kweilo̦k ko. (Hi. 10:24, 25, UBS) Bareinwõt, jekõn̦aan kõjerbali im kortokjãn jeraam̦m̦an ko jet em̦õj an doulul in an Jeova litok ãinwõt bok ko, Broadcasting ko, JW Library app eo, im Weep jait eo ad.​—Luk 12:42.

17. Ta eo jenaaj etale ilo katak eo tok juon?

¹⁷ Ilo katak in em̦õj ad etale jet iaan wãween ko renana me Kũrjin ro rej aikuj julo̦ki im jab bar ro̦o̦l im kõm̦m̦ani. Bõtab, eñin ke men eo wõt jej aikuj kõm̦m̦ane bwe jen maroñ kabuñbũruon Anij? Ejjab, ebar wõr men ko jet jej aikuj kõm̦m̦ani. Jej aikuj kõn̦ak armej eo ekããl ak mour ilo wãween eo Jeova ej buñbũruon kake toon wõt ad mour. Im ilo katak eo tok juon, jenaaj etale ewi wãween jemaroñ kõm̦m̦ane men in.